De Gids. Jaargang 120

[p. 71]

Aleida G. Schot
De kunst en de vreugde van het vertalen

Dat goed en verantwoord vertalen aanspraak kan maken op de naam ‘kunst’ behoeft nauwelijks meer toegelicht te worden: de instelling van de Nijhoff-prijs heeft deze aanspraak voorgoed bevestigd. Dat echter een toegewijd vertaler eenzelfde mate van innerlijke spanning, van gekweldheid van geest en van scheppingsvreugde kan ervaren bij zijn werk van ondergeschikt-creatief-zijn als het geval is bij een autonoom-scheppend kunstenaar, met andere woorden dat men hem ook een kunstenaar zou kunnen noemen, is iets dat velen misschien nog aanvechtbaar lijkt. Het is daarom dat ik enkele ogenblikken stil wil staan bij wat zich bij dat vertalen bij de vertaler van binnen zo al afspeelt.

Terloops zij eerst even de aandacht gevestigd op ons unieke en beeldende woord ‘vertalen’. In het Frans, Duits, Engels, Spaans en Italiaans, in de Scandinavische en Slavische talen, en in nog vele talen meer, heeft dit werkwoord een vorm die òf regelrecht teruggaat op het Latijn (Fr. traduire, Eng. translate), òf een nauwkeurige taaleigen transpositie daarvan is (D. übersetzen, Russ. perewoditj), en die neerkomt op het begrip ‘overzetten’ of ‘overbrengen’. Alleen wíj spreken van ‘ver-talen’, als gevolg waarvan bij ons de ‘ver-taler’ op een edeler benaming kan bogen dan de ‘overzetter’ of ‘overbrenger’ in andere landen. (Dat het doorsnee gehalte van zijn werk bij dat van laatstgenoemden veelal nog achterstaat, is des te betreurenswaardiger.)

Met het woord ‘vertalen’ vallen wij dus in medias res: het gaat er om, in het literaire vlak, vreemde taal tot eigen taal te herscheppen. Wat dit inhoudt, wat het fascinerende daarvan is, zou ik nooit beter kunnen formuleren dan dat gedaan werd door een der - naar mijn smaak - grootste woordkunstenaars van de laatste decennia, namelijk door Stefan Zweig, die met betrekking tot het vertalen ergens in zijn Welt von Gestern opmerkt:

[p. 72]

‘Gerade dadurch, dasz jede fremde Sprache in ihren persönlichsten Wendungen zunächst Widerstände für die Nachdichtung schafft, fordert sie Kräfte des Ausdrucks heraus, die ungesucht nicht zum Einsatz gelangen, und dieser Kampf, der fremden Sprache zäh das Eigenste abzuzwingen und der eigenen Sprache ebenso plastisch einzuzwingen, hat für mich immer eine besondere Art künstlerischer Lust bedeutet.’

In dit citaat zijn alle facetten aangestipt van het vertalen in zijn edelste vorm. Daar is dus eerst ‘de vreemde taal in haar meest persoonlijke uitdrukkingswijzen’. Kennis alléen van de vreemde taal - de taal waaruit men vertaalt - is dus niet voldoende; wij zeggen immers al gauw: hij kent Frans, Duits, Spaans en Italiaans. Maar behalve deze kennis, waaraan grammaticaregels en woordenboeken steun verlenen, heeft de vertaler datgene nodig waar geen hulpmiddelen voor bestaan, een kennis van intiemer aard, een gevoeligheid die hem uit de woorden meer doet puren dan hun betekenis alleen, die hun geur onderscheidt en hun kleur, die bepaalde zinswendingen als iets anders ervaart dan syntactische eigenaardigheden. Mist hij deze gevoeligheid, dan zal hij geen vertaler, maar een overzetter worden.

Dat nu ieder taaleigen - want dat betekent immers ‘de taal in haar meest persoonlijke uitdrukkingswijzen’ - ‘weerstanden opwekt bij het transponeren daarvan in een andere taal’, ligt voor de hand, en op dit punt aangekomen wordt de vertaler dan ook actief. En hierbij gebeurt het wonderlijke, dat Zweig zo treffend heeft geformuleerd: hierbij worden bij de vertaler uitdrukkingsmogelijkheden opgeroepen die ongezocht niet aan de orde zouden zijn gekomen, hierbij ondergaat hij met andere woorden de wonderlijke en vreugdevolle sensatie méer aan taal in zich te hebben dan hij zich eigenlijk bewust was. Niet dat deze uitdrukkingsmogelijkheden zo maar als een vriendelijk kabbelend beekje uit een ongeziene bron opwellen. Verre van dat! Zweig spreekt over ‘dieser Kampf’ en dit woord is waarlijk niet overdreven. Het gaat hier immers om een zich meten van de vertaler met de ander, met de vormgever van een andertalig stuk proza of poëzie - een zich meten niet in de zin van eigen kracht ten toon spreiden, maar van het geraken tot een verantwoorde en adequate eigentalige versie, opgebouwd uit materiaal dat ogenschijnlijk gereed ligt voor het gebruik, maar dat zorgvuldig bewerkt moet worden om er het vreemde ‘plastisch in einzuzwingen’. En het vertalen wordt nu tot een verwoorden, een verbeelden en vaak ook een verklanken: gevoelswaarde, plastiek en toon eisen hun deel op, en de worsteling met de taal wordt een ‘künstlerische Lust’. Daar was het dat ik heen wilde.

[p. 73]

En meer nog vanwege het woord ‘Lust’ dan ‘künstlerisch’, want daarover behoeft dunkt mij niet veel meer gezegd te worden.

Deze ‘Lust’, deze scheppingsvreugde is geen fictie: de kunstenaar kent haar, de geleerde, maar ook het kind dat zandtaartjes bakt en de jongen die een eigen radiotoestel in elkaar zet. Maar zij allen, zal men opmerken, scheppen uit eigen innerlijke gedrevenheid, en niet in het kielzog van anderen, zoals dat bij de vertaler het geval is. Inderdaad is de vertaler sterk gebonden aan het origineel, evenals overigens een uitvoerend musicus aan zijn muziek, en behoort hij zich ook bij voortduring van deze gebondenheid bewust te zijn. Vertalen is een dienende kunst, en wie niet dienen kan, moet geen vertaler worden, althans geen literair vertaler. Maar dit houdt geenszins in dat hij minder vreugde zou beleven bij zijn werk of dat deze vreugde minder intens zou zijn. Wie zich opwerpt als vertaler moet niet alleen zijn literaire onafhankelijkheid kunnen prijsgeven, hij moet ook open staan voor alles wat zich in het oeuvre van de te vertalen auteur voordoet, deel hebben aan wat zich afspeelt in en om de figuren die hij voorgezet krijgt, hij moet tussen de regels kunnen lezen en achter de woorden zien, de dingen moeten tastbaar voor hem worden, de geluiden hoorbaar, de emoties voelbaar. Hij moet immers weten of hij iemand bedroefd moet laten zijn of verdrietig, ziek of krank, schuchter of verlegen; hij moet uitmaken of er een mager vrouwtje of een kleine tengere vrouw voor hem staat, een potige kerel of een robuuste man; of de wolken drijven of zweven, de klokken luiden of beieren. Dat is de vreugde van het juiste woord, dat aan een vertaling de vereiste sfeer en kleur moet verlenen om het origineel recht te doen wedervaren, en waarbij wel degelijk de creativiteit van de vertaler in het geding komt. Wanneer wij bijvoorbeeld naar aanleiding van Tsjechofs verhaal De steppe in een van zijn brieven lezen: ‘Terwijl ik zat te schrijven kon ik de zomer en de steppe ruiken’, en weten dat Gorjki later gesproken heeft van ‘dat aromatische, lichtende en zo peinzend-weemoedige verhaal’ (een treffend juiste typering), dan is het de plicht van de vertaler die geur mee over te brengen en de toets van lichtend en peinzend-weemoedig vast te houden. Het behoeft nauwelijks betoog dat dat geen gemakkelijke opgave is in ons ‘land van mest en mist’ - een zo ander aroma dan het vereiste - en in een tijd waarin licht schaars is, en peinzend-weemoedig als fin-de-siècle wordt gedoodverfd. Maar toch is het mogelijk, vooropgesteld dat de vertaler begrip heeft voor de magie van het woord. Alleen - het eist tijd, veel tijd, en geduld, en overgave. Ik sta afwijzend tegenover het regelrecht in de machine werken: het driftige getik van de toet-

[p. 74]

sen verstoort de intimiteit tussen auteur en vertaler, die immers een eerste voorwaarde is en een zo kostelijk goed.

Nòg een vreugde zou ik willen vermelden die het vertalen met zich brengt, een vreugde welke echter alleen de vertaler zèlf ervaart en die in het werk dat hij verricht slechts indirect haar neerslag vindt. Wie vertaalt, leest in de superlatief. Zijn onvermijdelijk zich inleven in de te vertalen tekst brengt met zich mee dat hij bijna lijflijk aanwezig is temidden van de mensen, de dingen, de natuur en wat dies meer zij die hij opnieuw gestalte moet geven. Wanneer ik hier als voorbeeld even persoonlijk mag worden: als het doek opgaat voor De drie zusters, dan ben ik ook in de kamer al ziet men mij niet: ieder voorwerp is mij er vertrouwd, ik weet dat het klimaat in het stadje waar het stuk speelt guur is en dat er veel muggen zijn, ik ken ieders geheimste gedachten en gevoelens, ik heb ieders leven meegeleefd. Hetzelfde geldt voor alles wat ik vertaald heb, en ik zou wensen dat het iedere vertaler net zo verging. Het voortdurend verkeren met tientallen, misschien wel honderdtallen mensentypen, onder de meest uiteenlopende omstandigheden, het mee leven, mee liefhebben en mee lijden met zovelen, betekent een zo wonderlijke verrijking van eigen geestelijk leven als ik mij nauwelijks kan voorstellen dat enig ander werk ten gevolge hebben kan. Men zal mij misschien heimelijk van overdrijving beschuldigen en zeggen: ‘Wat een onzin, het gaat ons, aandachtige lezers, immers net zo.’ Maar dan moet ik toch tegenspreken, want lezen is naast vertalen slechts een vluchtige ontmoeting, vertalen naast lezen een intiem samenzijn.

Moge iedere oprechte vertaler dan ook bij voortduring bezield zijn van de toegewijdheid welke alleen een dergelijk samenzijn mogelijk maakt en die een kunst is en een vreugde tegelijk.