De Gids. Jaargang 120

[p. 425]

J. Greshoff
Agenda zonder data

Toen ‘Het Land van Herkomst’ verscheen verkondigden tal van kenners, schriftelijk en mondeling dat het zeker een merkwaardig en belangwekkend boek, doch geen roman was. Deze mening, zelfs wanneer hij met oprechte bewondering gepaard ging, prikkelde de schrijver tot verzet. Niet omdat hij tot elke prijs een roman geschreven wilde hebben, doch omdat hij meende dat het een misvatting gold, welke berustte op onvoldoende kennis van de aangelegenheid waar men zich over uitsprak.

Du Perron placht hun die zijn boek de naam roman ontzegden om een nauwkeurige omschrijving van het begrip roman te vragen. En meestal bracht men het niet verder dan tot enkele aanvankelijke aanduidingen, welke in de loop der tijden voor een belangrijk deel hun geldigheid verloren hadden en nog slechts in geringe mate van toepassing waren op wat in de wereldletterkunde van onze dagen als een roman wordt aanvaard. Hij was de laatste om de autobiografische gegevens, zoals die in ‘Het Land van Herkomst’ verwerkt zijn, te ontkennen en de eerste om met nadruk te verdedigen het goed recht om in een roman die een roman wil zijn en blijven autobiografische grondstof te gebruiken. Ik voor mij geloof dat men al schrijvende altijd (middellijk dan wel onmiddellijk) aangewezen is, uitsluitend, op wat als ons geestelijk bezit tot het wezenlijke van ons wezen behoort. Waaruit dan volgt dat zowel een gedicht als een roman of een essay op autobiografische gegevens berust en op niets anders berusten kàn. Wij kunnen slechts geven wat wij bezitten en ons enigste bezit is al wat wij ons gehéél eigen gemaakt hebben en wat te samen ons ‘zelf’ vormt. Men kan bezwaarlijk loochenen dat Van Deyssels' ‘kritieken’ over het werk van Zola en sterk autobiografisch karakter dragen.

Waar de grens ligt tussen wat strikt genomen een autobiografie is, een autobiografie ‘romancée’ èn een roman heeft niemand nog kunnen bepalen. En Du Perron had dus niet alleen het volste recht ‘Het Land van Herkomst’ een roman te noemen, hij had aldus doende, bovendien gelijk.

Wat is nu een roman?

In de loop der jaren heb ik mij een boekerij aangelegd bestaande uit theoretische handboeken, waarin getracht wordt te bepalen en te verklaren wat een gedicht, een roman, een kritische beschouwing in wezen is en aan welke eisen deze drie behoren te voldoen. Vele, de meeste, van die boeken heb ik niet alleen gelezen, doch doorgewerkt. En wanneer ik nu voor mijn kast sta, moet ik bekennen dat ik nog even wijs ben als voorheen, toen ik al dit geleerde en wijsgerige proza nog niet in mij had opgenomen.

[p. 426]

De studie van wat in de verschillende litteraturen over de litteratuur geschreven werd, heeft voor mij groot nut afgeworpen. Ik heb er uit geleerd, dat elke poging om het onverklaarbare te verklaren, het onbepaalbare te bepalen tot falen gedoemd is en dat de aantrekkingskracht welke de letterkunde uitoefent op allen die daar ontvankelijk voor zijn, juist voortspruit uit die onverklaarbaarheid, uit die onbepaalbaarheid. Prosodie raakt nimmer de kern van de poëzie. Een feilloos sonnet kan een banaal maakwerk, een kreupel en onnavolgbaar, een diep en ontroerend meesterstukje zijn. Een roman, stevig in elkaar getimmerd volgens de regels door schoolmeesters (overigens volkomen willekeurig en eigengereid) vastgesteld, kan onleesbaar zijn van vervelende onbeduidendheid, en een chaotische verbeelding, welke zich aan voorbeelden noch voorschriften, aan logica noch evenwicht stoort, kan een werk van stralende schoonheid scheppen. Elke poging om de letterkunde in te delen, om de letterkundige genres te begrenzen, moet altijd falen omdat de kunstenaar zijn bestaansrecht nu juist ontleent aan zijn vermogen om alle grenzen te overschrijden, om alle indelingen waardeloos te maken.

Ik schrijf nu tien jaar lang een wekelijkse kroniek in ‘Het Vaderland’ en heb daarvoor alleen in die jaren een vijfhonderdtal romans aandachtig moeten lezen. Ik nam daarbij ook kennis van het belangrijkste op dit gebied in het buitenland verschenen. Zonder mij daardoor een kenner of een deskundige te noemen, mag ik mij toch wel enigszins op de hoogte achten van wat er alzo omgaat. Welnu, ik moet verklaren, dat het mij niet gelukt is voldoende gegevens te verzamelen om te komen tot een ook maar enigermate bevredigende definitie van het begrip roman, noch om een duidelijke voorkeur van een bepaalde werkwijze vast te stellen. Er zijn evenveel soorten romans als er romanschrijvers van enige betekenis zijn. En welke theorie men ook moge opstellen over de roman in het algemeen en de moderne roman in het bijzonder, men kan er zeker van zijn dat elke uiting van een werkelijk belangrijke persoonlijkheid, die zich aan deze kunstsoort waagt, met zulke theorieën in botsing moet komen, zoals hij met alle theorieën in botsing komt. Hoe grondiger men theorieën in verband met kunst (met een bepaalde kunstuiting) bestudeert, des te dieper wordt de overtuiging dat alle theorie waardeloos is, alleen al omdat geen enkele werkelijkheid er aan beantwoordt.

Dit alles speelde mij door het hoofd toen ik een zinsnede las van Albert Camus die handelend over Roger Martin du Gard schreef: ‘il réussit le portrait en épaisseur dont le secrèt semble avoir été perdu de nos jours.’ Als dit waar is, en ik geloof dat het waar is, zouden de vele romans welke ik in de afgelopen jaren las toch tenminste één wezenstrek gemeen hebben. En die wezenstrek zou een mankement zijn. En ook hier rijst de tegenspraak onmiddellijk bij mij op: Wie schrijft voor dat ‘de ware roman’ en épaisseur uitgevoerd wordt? Wie geeft ons het recht enige romans naar een tweede plaats te verwijzen omdat hij niet en ronde bosse doch als gravure werd uitgevoerd? Wie stelt vast dat hij ‘goed’ is als hij de eigenschappen van een kleurrijk olieverf-schilderij bezit en ‘niet-goed’ zo de kunstenaar de voorkeur gaf aan camaïeu?

Wanneer men aan Camus' vaststelling iedere bedoeling van afkeuring of goedkeuring ontneemt, blijft er een onmiskenbare waarheid over. De roman is inderdaad, al sedert jaren, naar de levenskroniek toegegroeid. De romanschrijver is thans bijna altijd een verteller. De man die ons op een boeiende wijze belangrijke mededelingen doet over personen, welke op de een of andere wijze onze aandacht verdienen. Soms vertelt hij iets over mensen uit het verleden, die al dan niet bestaan hebben; een andere

[p. 427]

maal over mensen uit onze tijd en onze omgeving. Doch altijd is de verteller vertellend aanwezig. Wanneer wij enig voorstellingsvermogen bezitten, zien wij hem zitten en zien wij ons, zijn lezers, in een kring om hem heen geschaard aandachtig luisteren naar zijn relaas van de merkwaardige, afwisselend droevige en vermakelijke, gebeurtenissen waar hij een bepaalde betekenis aan toekent.

Tegenover de verteller staat de vertoner. Wij zien de poppen. Niet de poppenier. Hij is onzichtbaar, onvindbaar. Hij heeft een wereld opgeroepen en die bevolkt. Hij heeft zijn mensen een eigen noodlot ingeschapen. Als alles goed gaat, zien wij zelfs de touwtjes niet. Dat is wat Camus noemt: het maken van portretten ‘en épaisseur’. De Tolstoy van ‘Oorlog en Vrede’ en ‘Anna Karenina’ was de Vertoner bij uitnemendheid, de grootste en wellicht de laatste. Proust is de Nieuwe Verteller, die méér dan Tolstoy de roman van heden beïnvloed en aldus bepaald heeft. Er bestaat een wezenlijk verschil tussen ‘levendig vertellen over’ en ‘doen leven.’ Doch er bestaat geen enkele reden het één in waarde boven het ander te stellen. Een goede verteller doet niet onder voor een goede vertoner. Het komt tenslotte minder aan op wat men verricht dan op de voortreffelijkheid van de uitkomst dier verrichtingen. Van meer belang dan tijdelijke en onrechtvaardige waardebepalingen is de vraag: waarom kan en wil niemand meer ‘en épaisseur’ werken? Een verschijnsel, zo algemeen, berust zeker niet op een toeval.

Ik voor mij geloof dat, al lang voor wij de tekenen begrepen, de kunstenaars onbewust beseften, dat de maatschappelijke ontwikkeling onherroepelijk aanstuurt op de vernietiging van de persoonlijkheid. De mens gaat meer en meer onder in de staatsburger en de staatsburger zal tenslotte meer en meer een staatsslaaf worden. De enige wijze waarop men zich daar aanvankelijk tegen te weer kon stellen, was door steeds sterker de persoonlijkheid te doen uitkomen. Tegenover de diabolische epiek van de verheerlijkers van de massa, stelde zij de lyriek van de zelfbewuste enkeling. Ik geloof dat men zelden vóór thans het lyrische element zo wanhopig trachtte te bestendigen: een uitdrukkingswijze tot de grenzen van het onbegrijpelijke verpersoonlijkt, een stroom van autobiografieën, in de meest uiteenlopende vormen, en een steeds groter lezerskring juist voor die uitingen. Een verheerlijking van alles waarbij de enkeling zijn oppermacht bewijst: bergbeklimmingen, afdalingen in de zee, ontdekkingstochten, voorbeelden van moed of offerzin. In diezelfde wereld behoort de verteller thuis. Hij wil niet verdwijnen in zijn wereld, hij wil niet verdwijnen in de wereld. Hij wil zich aan de wereld in zijn wereld doen kennen als een man die de kunst verstaat al wat hij ervaren heeft op een zinvolle en fraaie wijze te rangschikken en op een indringende wijze aan anderen mede te delen.

In de Verenigde Staten, waar het conformisme de atmosfeer ondragelijk maakt, tracht men daaraan door schijnbewegingen te ontkomen. Terwijl men er zich zichtbaar laat ontpersoonlijken, streeft men (zie de advertenties) naar een verpersoonlijking van zakdoeken, dassenklemmen, asbakken, van letterlijk alle gebruiksvoorwerpen door het aanbrengen van initialen of gehele voornamen. Een sterke persoonlijkheid onderscheidt zich niet door uiterlijke kentekenen, doch door eenvoudigweg te zijn zoals hij is. Hij doet zich gelden door zijn natuur, ook al tracht hij zich op de achtergrond te houden.

Alle politieke strijd, overal, komt uiteindelijk neer op de ingeschapen wil van de enkeling om zich tegenover de massa te handhaven en de ingeschapen wil van de massa om zich volstrekt te maken door de laatste enkeling aan zich te onderwerpen. Nu de

[p. 428]

massa aan macht wint, gevoelen de kunstenaars, de laatste individualisten, de noodzaak zich te weer te stellen door zich te doen gelden. Zij willen niet, zij kunnen niet onzichtbaar blijven. Zij doen zich zien. Ze zetten zich neer voor onze ogen en vertellen van zichzelf, van wat zij gezien, beleefd, gepeinsd hebben. De grenzen tussen autobiografie en roman zijn geheel vervaagd. Wij leven in het tijdperk van de wanhopige lyriek. Daarom is niemand meer bij machte om een portret ‘en épaisseur’ te schilderen. Niemand heeft daar meer belang bij. De romancier kan zich tegenover de bedreiging niet veroorloven in zijn wereld onder te gaan. Hij moet zich in deze wereld handhaven door een duidelijke, nadrukkelijke aanwezigheid.