De Gids. Jaargang 120

[p. 418]

Gabriël Smit
Kroniek van het proza

Bij de bekroning van Anna Blaman

Het rumoer om Anna Blaman's ‘Eenzaam Avontuur’ is gelukkig verstomd. De schrijfster heeft de hoogste letterkundige onderscheiding die ons land kent, de P.C. Hooftprijs, nu niet behoeven te weigeren zoals zij het in 1948 de Van der Hoogt-prijs deed. Toen achtte zij zich door het juryrapport zo miskend, dat zij er van afzag een erepalm te accepteren die haar geschonken werd met een commentaar als gold het een tuchtroede.

Toch klinkt van dit alles nog een duidelijke nagalm door in het juryrapport dat haar thans aanbeval voor de P.C. Hooftprijs. Daarin stond volgens de dagbladen, dat het advies eenstemmig werd uitgebracht, maar dat enkele bestuursleden lieten aantekenen bezwaar te hebben tegen de voor hen niet altijd aanvaardbare thematiek van Anna Blaman's werk. Niettemin gaven de literaire kwaliteiten eveneens voor hen de doorslag. Gelukkig. Ook al verklaarde het katholieke dagblad ‘De Tijd’ in een redactionele aantekening een dag later de beslissing van de katholieke ministervan Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen ‘met verwondering te hebben ontvangen.’

Het zal Anna Blaman niet deren. Het zal haar met een werk als het hare, in een land als het onze, trouwens nooit anders vergaan. Zij is een eenling, zij staat buiten de religieuze groepsverbanden, buiten de godsdienstige tradities. Men kan dat betreuren, maar men kan het haar niet kwalijk nemen. Men moet veeleer, ook in kringen die anders denken en geloven dan zij, bewondering hebben voor de moed waarvan haar boeken getuigen. Niemand behoeft te geloven, dat ik het principieel altijd met haar eens zou zijn of dat ook ik tegen bepaalde accenten van haar thematiek geen voorbehoud zou willen maken, maar dat zal mij er toch niet van weerhouden respect te hebben voor haar schrijverschap.

[p. 419]

Haar boeken zijn haar leven, de verantwoording van dat leven, de met niets ontziende eerlijkheid nagestreefde verwerkelijking van een persoonlijke mogelijkheid van bestaan. Zij hebben alle de eenzaamheid van de moderne stadsmens tot uitgangspunt, zijn eenzaamheid en zijn onmogelijkheid om de ander waarlijk te bereiken en op te nemen, zijn principieel tekort tot in de diepste en edelste drijfveren, die zijn leven kent. De mens zonder de zekerheid van een bovennatuurlijk geopenbaard, dogmatisch omschreven geloof, met niets dan zichzelf, zijn arme, hongerende lichaam, zijn onzekere, grillige intenties, zijn hart dat toch in liefde geven wil en dat op een wonderlijk onbestemde maar evenzeer onweersprekelijke wijze gelooft aan een zin van al wat in het leven gebeurt, hoe en waar dan ook. Ik heb mijzelf wel eens afgevraagd of ik ooit aan zoeken of streven toegekomen zou zijn als mijn uitgangspunt zo onzeker, mijn uitvalsbasis zo smal was geweest als die van Anna Blaman. Ik weet het niet, maar ik heb diep respect voor een kunstenaarsleven, dat zo volstrekt eerlijk tegenover zichzelf en zo hardnekkig zichzelf schrijvende verwerkelijken wil.

Dat dit laatste gebeurt op een wijze, die de lichamelijkheid zo uitdrukkelijk en soms zo gecompliceerd in discussie brengt, ligt voor de hand. Van Max Scheler stamt de opmerking, dat een vrouw leeft vanuit haar lichaam, terwijl de man met zijn lichaam leeft als met een hond die hij aan een touw achter zich aansleept. Onze lichamelijkheid is ons eerste in-de-wereld-zijn, hoezeer wij ook belijden dat het de geest is, die het leven bepaalt. Voor een vrouw geldt de conditie der lichamelijkheid principiëler dan voor een man en niemand kan ontkennen - hoezeer hij het ook betreuren of afkeuren kan - dat ook in dit opzicht het levensbeeld van het midden der twintigste eeuw de nodige oerwouden en afgronden kent. Hierin, evenzeer bedreigd en wankel, zonder de bagage der verworven zekerheid een eigen weg te vinden, die ook hier leidt naar een volstrekte, persoonlijk verworven verankering in het beslissende mysterie van het bestaan, eist evenzeer moed.

Een mannelijk auteur zou dat anders gedaan hebben dan zij, hij had er zich niet zo onvoorwaardelijk ingegooid, geloof ik. Hij zou dan ook niet - of althans minder - de bezwaren hebben gehoord, die vooral in dit opzicht tegen de boeken van Anna Blaman zijn gemaakt. Verschillende van die bezwaren kan ik delen, ik kan het mij ook voorstellen dat juryleden - en het behoeft echt niet te worden aangegeven welke - zich even achter hun oor hebben gekrabd, maar ik geloof ook, dat minister Cals gelijk had toen hij het eenstemmige advies van zijn jury opvolgde.

[p. 420]

Een roman is geen handboek voor moraal, het kan een wijze van zoeken naar moraal zijn, een wijze van zoeken die - wil zij eerlijk zijn - ook in dit opzicht de duisternis, de verwarring en de innerlijke gespletenheid van deze tijd niet schuwen kan. Alleen zo is de integriteit van het kunstwerk gegarandeerd, en daarop komt het aan.

Sinds in 1941 haar eerste roman ‘Vrouw en vriend’ verscheen, heeft Anna Blaman haar schrijvende levensweg of levende schrijversweg onverbiddelijk gevolgd langs het thematische spoor, dat ik probeerde aan te geven. Te zeggen, dat al haar boeken harmonische meesterwerken zijn, zou een dwaasheid wezen die de schrijfster zelf het eerst van allen als zodanig zou onderkennen. Een talent en een leven als het hare worden juist bepaald door disharmonie, door het erkennen en doorvechten daarvan. Grilligheid is er eigenlijk een voorwaarde van, en dit erkennende kan men oprechte bewondering hebben voor de constructieve intelligentie, waarvan haar proza meestal getuigt. Haar belangrijkste publicaties na ‘Vrouw en vriend’ zijn de roman ‘Eenzaam Avontuur’, de verhalenbundel ‘Ram Horna’, de novelle ‘De kruisvaarder’ en de roman ‘Op leven en dood’.

Het zal vooral dit laatste boek zijn, dat de jury op de gedachte heeft gebracht haar voor te dragen voor de P.C. Hooft-prijs. Terecht. Met ‘Ram Horna’ beschouw ik het als haar beste werk. Als grote roman was ‘Eenzaam Avontuur’ ongetwijfeld minder sterk, wat overspannen hier en daar, geforceerd, minder evenwichtig in de noodzakelijke harmonie tussen middel en doel, minder ‘economisch’ ook van schrijfwijze. Ten opzichte van ‘Op leven en dood’ vallen deze bezwaren weg. Het is een buitengewoon sterk boek, mèt de in ‘Ram Horna’ gebundelde verhalen een bijzondere en heel eigen verrijking van het hedendaagse Nederlandse proza.