De Gids. Jaargang 120

[p. 349]

J. Greshoff
Over onbegrijpelijkheid

Wanneer iemand zegt, naar aanleiding van enig werk van kunst: dit is onbegrijpelijk, bedoelt hij alleen maar dat hij het, op het ogenblik van zijn uitlating, niet begrijpt en dat zijn eigenwaan hem noopt aan te nemen dat al wat hij niet bevatten kan, door niemand bevat kan worden.

Wanneer er iets gedicht, geschilderd, getoonzet wordt dat slechts door één ingewijde begrepen wordt, is het, door dat enkele feit, niet onbegrijpelijk.

Onbegrijpelijkheid kan nooit iets anders zijn dan een toevallig en tijdelijk ongeval. Niets is bestendig en volstrekt onbegrijpelijk.

Uit de moedwillige verwarring van onbegrijpelijk-zijn en niet-begrepen-worden spruit het misverstand voort, dat onoplosbaar is alleen door de onwil (of de onmacht) van de lezer, hoorder, toeschouwer.

Wanneer enig werk niet begrepen wordt, ligt de oorzaak (om niet van schuld te spreken) daarvan immer en uitsluitend bij de ‘ontvanger’, die niet ontvankelijk blijkt.

Het is nooit bij Gorter opgekomen zijn lezers in het ootje te nemen; zij schroomden echter niet hèm belachelijk te vinden en te maken.

De zogenaamde ‘erkenning’ welke kunstenaars en denkers, niet zelden laat in hun loopbaan, te beurt valt, betekent dat het verzet van het onbenul door de tijd gebroken is.

Het werk dat aanvankelijk gehoond, later verheerlijkt wordt is, reeds

[p. 350]

lang vastgelegd, in wezen noch verschijning veranderd. Veranderd is alleen: meestal de goede trouw, soms ook het begripsvermogen van de zogenaamde kenners.

Zij die in hun onvermogen tot begrijpen een rechtvaardiging vinden tot spot en verguizing, stellen zich op het standpunt van handel en nijverheid zoals dat tot uitdrukking komt in de aloude spreuk van de klant die immer gelijk heeft. Of zij vereenzelvigen zich met de dwingeland die op iedere straathoek deed aanplakken ‘Il Duce a sempre ragione’.

Het ontbreekt hun die zich opwerpen als minnaars der schone kunsten dikwijls, ja vrijwel altijd aan de onvermijdelijke voorwaarde tot begrip: nederigheid.

Onbegrijpelijkheid is, in laatste aanleg, de toevallige afwezigheid van een begrijper.

Het niet-begrijpen is een besmettelijke gril voortspruitende uit geestelijke luiheid.

Wanneer vooroordeel vervangen wordt door oordeel, houdt vanzelf het onbegrip op te bestaan. De eens onbegrijpelijke Perk valt nu binnen het begrip van de hoogste klassen der lagere school. De ‘knoeier met Hollands taal’ werd (terecht) een van onze klassieken.

De ijdele warhoofden die een bepaald kunstwerk als onbegrijpelijk afwijzen, beseffen blijkbaar niet dat de onbegrijpelijkheid tot het wezen van het wonder behoort.

Zij die een dichter het volledigst begrijpen zijn het diepst doordrongen van zijn onbegrijpelijkheid.

Bij een erkend begrijpelijk dichter staan wij voor twee mogelijkheden: hij is slechts in schijn begrijpelijk of hij is geen dichter.

Wanneer een dichter begrijpelijk genoemd wordt omdat hij geen dichter is, kan hij als letterkundig verschijnsel slechts onbegrijpelijk genoemd en dus afgewezen worden.

[p. 351]

Onbegrijpelijk is de overtreffende trap van moeilijk. Niets is moeilijk in het algemeen, maar steeds alleen maar voor iemand.

Onbegrijpelijk behoort tot een geheel andere reeks van denkbeelden dan onverklaarbaar.

Er zijn tal van gedichten (schilderijen, muziekstukken) welke men verklaren kan zonder deze te begrijpen. Terwijl de ingewijden het verschijnsel poëzie begrijpen, zonder het te kunnen verklaren.

De oorzaak van alle misverstand op het gebied van de kunsten spruit voort uit één feit. Dat slechts enkelen in staat zijn het geheim op klaarlichte dag te ontdekken en erkennen.

Poëzie is een volmaakte helderheid waar de blik niet doorheen dringt. Wat er zich àchter bevindt kunnen wij vermoeden, niet aanschouwen.

De wezenlijke waarde van een kunstenaar schuilt in wat hij verzwijgt door zich volledig uit te spreken.

Het kunstwerk geeft zich niet, het wil verkracht worden.

Zij die begrip a prima vista eisen, willen, tegen alle wetten van natuur en zedeleer in, een genot zonder daarvoor, op welke wijze dan ook, te betalen.

De onwil-onmacht tot begrijpen is altijd het gevolg van een onbewuste doodsangst, want de dood is de ongerepte, volstrekte en onherroepelijke onbegrijpelijkheid.

De nietsbegrijpers hebben de keuze tussen domheid of lafheid. In het laatste geval zijn zij het slachtoffer van een onherstelbare levensvrees, die altijd doodsvrees is.

Het begrijpen van het begrijpelijke is kinderwerk en overbodig. Als wij het over enige kunstvorm hebben, is het te doen om het begrijpen van het onbegrijpelijke.

Het onbegrijpelijke houdt niet op onbegrijpelijk te zijn als het begrepen wordt.

[p. 352]

Het is niet genoeg te begrijpen: wij moeten geschakeerd begrijpen. Het onbegrip vormt altijd een blok.

De dichter begrijpt niets en alles. De technicus begrijpt alles en niets.

Openbaring sluit begrip, begrip openbaring uit.

Alleen zij voor wie begrijpen en nietbegrijpen gelijk (en gelijkelijk waardeloos) zijn, kunnen, zo zij de ootmoed bezitten, toegang tot de poëzie verkrijgen.

Een hechte, ordelijke samenleving in evenwicht berust nimmer op begrip en oordeel, doch op wat de staatsburger zelfvertrouwen geeft; waan en vooroordeel. Daarom is alle poëzie onvermijdelijk onmaatschappelijk. Daarom zijn alle dichters, óók als zij zich ogenschijnlijk aanpassen, uit hun aard paria's.

Het begrijpen deed de was smelten waarmede de vleugels aan Ikaros' smalle schouders bevestigd waren.