De Gids. Jaargang 120

[p. 353]

Nieuwe boeken

Henriëtte Roosenburg, En de muren vielen om. - Querido, 1957. f 8.90.

Eigenlijk had de oorspronkelijke titel hier vermeld moeten worden: The walls came tumbling down. Want de Nederlandsche schrijfster heeft haar boek in het Engels geschreven en in New York uitgegeven. Na de oorlog is zij naar de Verenigde Staten getrokken en sinds 1950 werkt Henriëtte Roosenburg bij de uitgever van ‘Life’ op de 33e verdieping van een wolkenkrabber.

Zij studeerde voor de oorlog in Leiden. Toen de universiteit daar werd gesloten liet zij zich bij een verzetsgroep opnemen, en werkte voor het illegale Parool. In 1944 werd zij wegens haar illegale werk gepakt en naar Duitsland gevoerd, waar zij ter dood werd veroordeeld.

Na in verschillende kampen te hebben gezeten kwam zij begin januari 1945 in Waldheim, in Zuid-Oost Duitsland, waar zij uit de gevangenis in mei 1945 werd bevrijd door de Russen. Henriëtte Roosenburg is de eerste vrouw in Nederland, die voor haar verzetswerk is onderscheiden met de Bronzen Leeuw.

Wij hebben hier dus de vertaling van haar boek; zij had zelf geen tijd daarvoor, deelde zij op een in Amsterdam door de firma Querido gehouden persconferentie mee, toen zij voor een kort verblijf in ons land was, op weg naar Zuid-Frankrijk.

Het verhaal is, kort gezegd, een verslag van haar avontuurlijke tocht met drie landgenoten uit Waldheim naar Holland, dwars door het chaotische Duitsland in die eerste weken na de bevrijding, toen het overal een heksenketel van verwarring was. Slecht gekleed in de versleten plunje die zij uit de gevangenis hadden meegenomen, zonder geld of papieren trokken de jonge mensen door het na-oorlogse Duitsland, drie meisjes en een zeeman.

Maar het is niet in de eerste plaats een verslag van een bijna onmogelijke reis zonder geld, zonder hulp, zonder vervoermiddel, - het is vóór alles een uitermate boeiend verhaal van zeldzame energie en weldadig-evenwichtige geestesgesteldheid, een authentiek reisverhaal van ongewone vitaliteit.

De schrijfster had, toen zij met haar landgenoten deze tocht beraamde vóór zij uit Waldheim vertrokken, overwogen, dat een gigantische stroom vluchtelingen naar het Westen hun voetreis zou bemoeilijken. Aan de hand van kaarten, die zij in de kelders van de gevangenis hadden gevonden, besloten zij naar het Noorden te gaan, om ergens de rivier de Elbe te ontmoeten en met een bootje de rivier af te zakken tot voorbij Hamburg en zo bij de Noordzee te komen.

De moeilijkheden om een boot te vinden worden overwonnen, zij laden hun bagage

[p. 354]

in de ‘Montgomery’ en enige dagen beleven zij in het stralende voorjaar een onvergetelijk en rustig geluk, tot zij door Russische posten worden aangehouden en gedwongen zijn in een interneringskamp op een reisgelegenheid te wachten.

Met durf en vindingrijkheid weten zij gedaan te krijgen dat zij met een vliegtuig uit Halle naar Brussel worden gebracht. Vandaar bereiken zij het vaderland, en de schrijfster geeft op aangrijpende wijze weer, hoe zij haar dierbaren terug vindt in een vreugde, die de climax en de point d'orgue van haar boek uitmaken.

Zelden heb ik zo geboeid een reisverhaal gelezen. Niet alleen om het uitzonderlijke van het gegeven met alle gevaren van honger en bedreiging in een land, dat wemelt van ongure zwervers, wier taal zij niet eens verstaan, - maar bovenal om de verukkelijke levenskracht, die steeds weer een oplossing doet vinden voor ogenschijnlijk onoplosbare moeilijkheden, een levenskracht die zich kenbaar maakt in het zeer genuanceerde talent van deze geboren schrijfster.

Ik heb de Engelse versie van dit boek niet gelezen, maar de vertaling van Wim Hora Adama is voortreffelijk. Een hoogst enkele maal gebruikt zij het tegenwoordig deelwoord te frequent (haar achterlatend gingen zij weg) maar zij is erin geslaagd, de veerkracht van de verteltrant overtuigend te doen voelen.

Tien jaar nadat de schrijfster de onvergetelijke tocht naar de vrijheid had gemaakt, heeft zij haar ervaringen te boek gesteld. Bij het lezen heeft men de indruk, dat het verhaalde pas gebeurd is, zo vers en direct doet het aan.

Het heeft niet het sombere van andere oorlogsherinneringen, doordat slechts een klein deel van het begin het barre gevangenisleven weergeeft; en ook dat gedeelte is licht van timbre, enerzijds doordat de Nederlandse meisjes steeds haar indrukken konden uitwisselen, maar vooral doordat zij zichzelf een bezigheid hadden verschaft die boeide, zó boeide, dat zij erdoor boven de ellende werden uitgetild.

Zij moesten ganzeveren plukken, zodat het dons voor de Duitse dekbedden kon worden gebruikt, maar zij maakten dit werk haastig af, om zich aan hun eigenlijke liefhebberij te wijden: borduren. Zij hadden naalden weten te verbergen en een kleine voorraad gekleurde draden. Op een zakdoek borduurden zij namen van elkaar, van een liedje, van data. Overal maakten zij jacht op gekleurde draden en ruilden blauw tegen rose, geel tegen zwart. Dit was een belangrijk redmiddel voor het moreel en hielp de meisjes haar wanhopige toestand te vergeten.

Wanneer men dit bijna zonnige boek van ter dood veroordeelden vergelijkt met het beroemde oorlogsverhaal: ‘Un condamné à mort s'échappe’, van André Devigny, verfilmd door Bresson, dat doortrokken is van dodelijke ernst, treft de blijmoedigheid van deze jonge vrouwen nog eens zo diep. Beide verhalen zijn een ode aan het leven, maar Henriëtte Roosenburg, bezield en bezielend, komt uit haar werk stralend van geestkracht te voorschijn, een bron van wijsheid en humor, die verkwikt en bemoedigt. Een nieuw Nederlands schrijfster (al publiceert zij in het Engels) die wij met vreugde en eerbied begroeten.

E.v.L.

Karl Geiringer, in samenwerking met Irene Geiringer, Hun naam was Bach. Zeven generaties muzikale scheppingskracht. - Van Loghum Slaterus, Arnhem. 495 blz.

[p. 355]

Dat de Bach's een uniek voorbeeld van een specifieke familiebegaafdheid vormen, slechts op verkleinde schaal geëvenaard door dat van de Bernoulli's op het gebied van de wiskunde, heeft iedereen wel eens gehoord, maar het is de vraag of hij, om argumentatie verzocht, veel verder zou komen dan Johann Sebastian en een of meer van zijn zoons te noemen. Van hier naar een verantwoord inzicht, hoe het nu eigenlijk met die familie gesteld was, is een lange weg en wie die werkelijk wilde volgen, kon tot dusver zijn wens met behulp van handboeken der muziekgeschiedenis en encyclopaedieën slechts zeer fragmentarisch bevredigen.

Dat is nu plotseling veranderd en wel zo radicaal, dat er nauwelijks meer een redelijke vraag over de Bach's te stellen is, waarop men, voorzover de vernietigende werking van de tijd het toelaat, geen antwoord meer zal kunnen vinden. Wij danken dit aan een zeer uitvoerige en diepgaande studie van de Duitse, in Amerika gevestigde musicoloog Karl Geiringer, die met medewerking van zijn vrouw, Irene Geiringer, van 1947 af al het reeds beschikbare materiaal verzameld en het door eigen archiefonderzoek uitgebreid heeft. De schrijver verklaart zich, waarschijnlijk terecht, overtuigd, dat elk hoofdstuk dingen bevat die voor iedere lezer nieuw zijn.

Het boek is in drie delen verdeeld. Het eerste behandelt de opkomst van de familie, beginnend met een door Johann Sebastian in zijn Kronik der Bachisch-musikalischen Familie vermelde bakker Veit Bach te Wechauf (Thüringen), die in 1619 overleed en lopend tot 1700. Van deel II, Groei en Hoogtepunt (1700-1750), vormt Johann Sebastian de kern. Deel III behandelt daarna zijn zonen en vervolgt de latere uitingen van muzikaliteit bij de nakomelingen tot Wilhelm Friedrich Ernst, die in 1843, twee jaar voor zijn dood, nog de onthulling van het Bachmonument te Leipzig kon bijwonen.

Door een vernuftig procédé (fragmenten uit de totale stamboom boven ieder hoofdstuk en een decimaal symbool voor iedere plaats daarin in een tabel aan het eind van het boek) slaagt de auteur er in, de gecompliceerde genealogie van de Bachs volkomen duidelijk te maken. Hij beschrijft verder hun aller levens en geeft een musicologische behandeling van hun werken.

Voor ieder die in muziekgeschiedenis belangstelt, moet dit boek een kostbaar bezit zijn.

Over de kwaliteit van de door S. Bunge verzorgde vertaling van de in 1954 onder de titel The Bach Family verschenen Engelse tekst kan bij ontstentenis van het origineel moeilijk geoordeeld worden. Men kan alleen zeggen, dat zij aangenaam te lezen is en niet de indruk van vertaald Engels maakt.

E.J.D.