De Gids. Jaargang 120

[p. 280]

J. Greshoff
Agenda zonder data

Een handboekje dat tot nu toe drie en twintig drukken beleefde, heeft daarmede niet alleen zijn bestaansrecht bewezen, doch ook zijn voortreffelijkheid. De ‘Historische Schets van de Nederlandse Letterkunde’ van De Vooys en Stuiveling, waar ik hier op doel, bezit inderdaad een reeks uitnemende eigenschappen, heeft niet minder uitnemende diensten bewezen. Daarom troffen, toen ik onlangs de een en twintigste en de drie en twintigste druk met elkaar vergeleek, mij enige onverwachte leemten des te sterker.

Ik denk aan de korte bestaansbeschrijvingen. Deze zijn te ongelijk van omvang, doch vooral van waarde. Nu eens krijgen wij inderdaad een samenvatting van wezenlijke gegevens; dan weer worden wij met enkele mededelingen afgescheept, welke ons niets of vrijwel niets openbaren omtrent de persoonlijkheid waar het om te doen is. Een kenmerkend voorbeeld daarvan levert J.W.F. Werumeus Buning op: ‘Geboren te Velp; thans journalist-dichter-kriticus-fijnproever en kookboekschrijver, woonachtig te Amsterdam.’ Dit is onvoldoende, en bovendien gemelijk gesteld, terwijl ik mij verbaasde over de verbindingsstrepen tussen de verschillende bedrijvigheden welke aan Buning toegeschreven worden. Wanneer men zich, overigens terecht, op een strikte bondigheid toelegt, moet men bijzondere aandacht besteden aan de betrouwbaarheid der gegevens. Marnix Gijsen promoveerde op een proefschrift getiteld ‘Etudes sur les Colonies Marchandises Méridionales à Anvers de 1488-1567’ en dus niet in filologie, gelijk hier wordt medegedeeld. Ik vraag mij ook af of Keuls ooit in De Beweging schreef, en of men hem, zelfs als Verwey enkele gedichten van hem plaatste, kan rangschikken onder het hoofd ‘Andere Medewerkers van De Beweging’. Zo íemand, dan verdient H.W.J.M. Keuls een eigen paragraaf.

Ook ben ik tegen het meten met twee maten. Wanneer de hooggeleerde schrijvers het van belang achten naast een pseudoniem de ware naam in te vullen, is het altijd van belang. En dan begrijp ik niet waarom alléén geheim gehouden wordt hoe Marja, Dendermonde, Van der Graft, Van der Plas en Lucebert bij de burgerlijke stand staan ingeschreven.

Eerlijk gezegd vind ik het onbegrijpelijk dat in een handboek waar zóveel bijfiguren in vermeld worden, ontbreekt een romanschrijver die ik afgaande op mijn persoonlijke smaak tot een der belangrijkste van nu zou rekenen: Aar van de Werfhorst.

Ook is het bepaald niet rechtvaardig Pierre Kemp met twee regels af te doen tegelijk met ‘Andere Katholieke Dichters’. Hem komt een bladzijde toe. Het is evenmin juist, de zo voortreffelijke dr. A. Alberts van ‘De Eilanden’ en ‘De Bomen’ onvermeld te laten.

[p. 281]

Een noodlot dat hij deelt met Bert Voeten, Maria Dermoût, Arnold Clercx, Breton de Nijs, Marinus van Goeree en vele anderen, die deze verwaarlozing niet verdienen. En hoe is het mogelijk dat men in een letterkunde, arm aan goede romans, Ritters ‘Kain en Abel’ onvermeld laat en het volledig levenswerk van C.A. Crone over het hoofd ziet? Misschien het allerergste is de schromelijke, onbegrijpelijke onderschatting van Herman van den Bergh als dichter èn als letterkundige gestalte, die een nieuw lyrisch tijdvak mogelijk maakte.

De Historische Schets eindigt met ‘Inlichtingen en Raadgevingen’, een afdeling waar men het nut niet van overschatten kan. Het spreekt vanzelf dat hier niet naar volledigheid gestreefd kan worden. De keuze van de gegevens is voortreffelijk. Een enkele aanvulling zou de bruikbaarheid verhogen. Zo zou ik aan de gegevens van J.C. Bloem hebben toegevoegd diens autobiografische causerie: ‘Terugblik op de Afgelegde Weg’. Bij de litteratuur over de schrijver van ‘Een Zwerver Verliefd’ mis ik ‘Lof van Arthur van Schendel’ (1945). Voorts wordt er verwezen naar ‘Een monografie van Gr.’ (zijnde ondergetekende), later aangevuld met ‘Aantekeningen over Jan Compagnie en De Waterman’. Het geldt hier twee gelegenheidsgeschriftjes, beide onvindbaar. Iemand die een studie over Van Schendel maakt, is met deze opgave dus weinig gebaat. Wanneer de Historische Schets het de moeite waard acht de lezers in verbinding te stellen met wat ik over Van Schendel schreef, had hij beter gedaan mede te delen dat de bladzijden 150 tot 245 van ‘Het Boek der Vriendschap’ (dat gemakkelijk toegankelijk is) aan dat onderwerp gewijd zijn. Bij Karel van de Woestijne mis ik de kleine monografie door G. van Severen (1944) en bij Marnix Gijsen de levendige jeugdherinneringen van diens broeder René Goris. Bij dr. D.J. Opperman mis ik o.a. het proefschrift van dr. T.T. Cloete. En zo is er meer.

Doch van veel meer belang dan dit alles is, zo meen ik tenminste, het plaatsen en verplaatsen van de accenten. In dit boekje is het van den beginne af gewoonte geweest aan een schrijver, die van enig belang geacht werd, een afzonderlijke paragraaf te wijden en daarboven dan zijn naam in een ietwat vette letter te drukken. Terwijl zij, die naar het oordeel van de samenstellers van het handboek op het tweede plan behoren, groepsgewijs behandeld werden. Van enkele letterkundigen wordt slechts terloops de naam vermeld. Ik geloof dat aan deze indeling op grond van hoedanigheid en betekenis hier te stelselmatig wordt vastgehouden. Het letterkundig leven is een onafgebroken beweging, hetgeen een evenzeer onafgebroken wisseling van plaatsen en waarden medebrengt. Een kenmerkend voorbeeld van een verschuiving welke in het handboek niet wordt aangegeven vind ik in de Afrikaanse afdeling. H.H. Joubert, hoe groot weleer ook zijn faam geweest moge zijn, hetgeen ik betwijfel, is in elk geval nù een vergeten figuur. Hij heeft hier nog steeds zijn eigen paragraaf en zijn vette letters. D.J. Opperman, dè centrale figuur in het hedendaagse letterkundig leven in de Unie, dichter, toneelschrijver, essayist, litteratuurhistoricus en tijdschrift-redacteur, wordt met een groepje ‘jonge dichters’ gemeenschappelijk en vluchtig behandeld. (Onder deze jonge dichters mis ik Blum, Petersen en Philander).

Zo is naar mijn bescheiden mening de pasgestorven G.H. Franz als proza-schrijver van een heel wat beter gehalte en een groter betekenis dan C.H. Kühn. Deze laatste heeft een eigen paragraaf, de eerste behoort tot de kudde ‘andere prozaschrijvers’.

Ik zou Maurice Roelants en R. Brulez zonder een zweem van twijfel tot de Eigen Paragraaf en de Vette Letter verheven hebben. En waar deze eer te beurt valt aan een

[p. 282]

vlotte, aangename rijmer als Bertus Aafjes, die weinig nieuws bracht, zou ik die daarnaast zeker niet onthouden aan, bijvoorbeeld, Leo Vroman.

En nu zijn wij waar ik wezen wilde. Dit handboekje is tot nu toe steeds ‘bijgewerkt’. Dit blijkt niet voldoende. Het zou geheel omgewerkt moeten worden. Er is in de loop der jaren een ander perspectief ontstaan. Er hebben verschuivingen van aard en waarde plaats gevonden, welke door enkele toevoegingen niet en zeker niet duidelijk genoeg tot uitdrukking komen.

Dit overzicht wordt uitgesproken onvoldoende zodra de samenstellers aan de jongste letterkunde toekomen. Paragraaf 190 op bladzijde 241 luidt: ‘Behalve de reedsgenoemden zijn verscheidene begaafde dichters werkzaam, van wie het werk meestal in dunne bundeltjes met een beperkte oplage wordt uitgegeven. Van hen allen vermelden wij nog’... En dan volgt een bont allerlei, dat slechts verwarring kan stichten.

Namen zeggen niets, indien ze niet vergezeld gaan van een karakteristiek en aangevuld worden door boektitels. Het gaat voor mijn verstand en gevoel niet aan, zonder enige toelichting of rechtvaardiging Vroman naast Marja, Van der Plas naast Lodeizen te stellen; en evenmin zich zo gemakkelijk af te maken van de moeilijkheden welke zich voordoen: ‘Het experiment, min of meer in expressionistische trant, komt bij verschillende jongeren sedert 1948 weer sterk in trek.’ Vager kan het niet.

Zij die van oordeel zijn dat de letterkunde van den dag, als nog niet nauwkeurig genoeg gevormd, niet in een leerboekje thuishoort, hebben gelijk wanneer zij hun overzicht op een bepaald, hun passend, ogenblik afsluiten. Niemand mag hun dat ten kwade duiden. Doch zo men de jongsten bij het geval betrekken wil, dient men dat niet alleen goed, maar bijzonder goed te doen. Men heeft ten eerste tegenover de jeugd groter verantwoordelijkheden dan tegenover schrijvers die, in de kracht van hun leven, hun tijdperk beheersen. En ten tweede moet men het moeilijkste werk de meeste aandacht schenken.

Als het mij vergund is mij tot stuurman aan de wal op te werpen, zou ik aan Hans Lodeizen een belangrijke paragraaf gewijd hebben. Zijn betekenis gaat boven die van zijn werk uit. In zijn tijd vertegenwoordigt hij een beslissende factor in de ontwikkeling, zoals Perk en Herman van den Bergh dat waren en, in het historisch verband gezien, nóg zijn.

Ik zou alle aandacht besteed hebben aan Vroman en Van der Graft. En tenslotte had ik de bedoelingen en de bereikingen van de zogenaamde experimentelen behandeld. Er bestaat heel wat theoretische litteratuur over, en er bestaan verbindingen met het buitenland. Nu doet zich het merkwaardige geval voor dat vele tienduizenden belangstellenden en nieuwsgierigen (bijna allen jong van jaren) zich ‘Nieuwe Griffels, Schone Leien’ en ‘Atonaal’ aanschaffen (zie de oplagecijfers) en dat zij over wat hen zo sterk boeit, in hun handboekje niets vermeld vinden. Over Lucebert wordt niets van enig belang geopenbaard en de naam van Andreus wordt zelfs in het geheel niet genoemd. Zij beiden, om mij tot hen te beperken, zijn onmiskenbaar dichters en van een evenzeer onmiskenbare betekenis, die men niet achteloos, als hier geschiedt, kan afdoen. Dit is niet eerlijk tegenover de dichtkunst, deze dichters en de dichtlievenden.

Ik kan mij voorstellen dat een voorstander der Overgeleverde Poëzie zich principieel theoretisch verweert tegen wat de zogenaamde ‘experimentelen’ voorstaan en voortbrengen. Maar ik vind het onjuist, of liever onrechtvaardig, een zo sterke, uitbundige vernieuwingsdrang en bagatelle te behandelen. Ik bedoel niets kwaads tegenover Michel

[p. 283]

van der Plas of Max Dendermonde, wanneer ik het afkeur dat zij op één lijn geplaatst worden met een Lucebert of een Andreus. Het gaat ook niet aan manifest-bloemlezingen als ‘Atonaal’ en ‘Nieuwe Griffels, Schone Leien’ te verzwijgen. En het gaat werkelijk in het geheel niet aan te doen alsof de scherpzinnige en subtiele Rodenko, de theoreticus van het Experiment, niet bestaat!

Wat mij in dit geval zo hindert is de geringschatting, welke hier aan den dag treedt, voor een letterkundige beweging waarvan men nog slechts de richting niet het einddoel kan bepalen; maar die alleen reeds door de zielsdrift en de overtuiging welke er in tot uiting komen, van belang is en eerbied verdient. Zoals hier geschiedt, spréékt men niet over talenten die zich bevrijden om zich onbelemmerd te kunnen ontwikkelen. Men zwijgt er over òf men tracht, aan de hand van de gegevens welke hun werk verstrekt, hun bedoelingen zo nauwkeurig mogelijk weer te geven. Het wordt wel eens vergeten dat het samenstellen en bijhouden van een handboekje niet alleen een werk van routine en feitelijke kennis, maar veeleer van liefde, aandacht en overgave is. En dat het vereist een eerlijk en innig medeleven met wat er in de letterkunde nù, diep in, plaats grijpt.