De Gids. Jaargang 120

[p. 276]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Een nocturne

Na een periode van verflauwing is in Amerika de belangstelling voor de figuur van Eugene O'Neill weer sterk toegenomen, en wel na zijn overlijden in 1953. Het begon reeds vorig jaar, na de voorstelling op Broadway van ‘The Iceman Cometh’ duidelijk te worden, dat de definitieve opinie over de grote toneelschrijver nog niet tot stand was gekomen, en wij kunnen wel verwachten, dat hij voorlopig nog niet ‘gerubriceerd’ zal kunnen worden.

Zeker erkende men reeds tijdens zijn leven, dat hij een nieuw tijdperk voor de Amerikaanse dramatische kunst heeft ingeluid. Enige malen werd hem immers de Pulitzerprijs toegekend en toen hem in 1936 de hoogste onderscheiding: de Nobelprijs werd verleend, verwierf hij mondiale roem. Hij heeft het toneel nieuwe waardigheid geschonken.

Toch behoeft men slechts Eric Bentley's essay: ‘Trying to like O'Neill’ te lezen, om te begrijpen, dat er in Amerika, ondanks nationale trots, steeds een zekere onwil is blijven bestaan om O'Neill in zijn grootheid te erkennen.

Bentley regisseerde ‘The Iceman Cometh’ in 1951 in Zürich, in een Duitse vertaling, die het Amerikaanse idioom niet vermocht te benaderen. Het stuk werd met ‘vriendelijke belangstelling’ ontvangen, en de regisseur, die maanden lang hard aan de voorstelling had gewerkt, concludeerde hieruit, dat het stuk alleen maar ‘mildly interesting’ was.

En nu is in 1956 ‘The Iceman Cometh’ opnieuw in New York gespeeld, het was the topic of the day, en de golf van geestdrift, die het stuk ditmaal wekte, begon langzaam te stijgen, er werd zelfs gesproken van een toneel-evenement.

Tegelijk vond er een sensationele gebeurtenis plaats. In de nalatenschap

[p. 277]

van O'Neill bleek een nog niet gepubliceerd werk te zijn, getiteld: ‘Long Day's Journey into Night’. De auteur beschrijft hierin zijn eigen droevige jeugd, en wegens het sterk-autobiografische karakter van dit drama bepaalde hij, dat het stuk pas vijf en twintig jaar na zijn dood mocht worden gespeeld.

Op de een of andere wijze kwamen er echter toch enige opvoeringen in Europa tot stand. Toen het werk in Stockholm en in Milaan was gespeeld, werd het ook voor Amerika vrij gegeven. En gelijktijdig met ‘The Iceman Cometh’ beleefde ook dit stuk van O'Neill in Broadway een enthousiaste ontvangst.

De Toneelgroep ‘Theater’ in Arnhem heeft nu de Nederlandse première van ‘Long Day's Journey into Night’ gebracht. Alfred Pleiter, die het vertaalde, noemde het ‘Tocht naar het Duister’, een minder gelukkige titel, daar het actieve, opzettelijke, van het substantief ‘tocht’ in tegenspraak is met het passieve langzaam voortschrijdende proces van verwording, dat O'Neill in het stuk beschrijft. Ook bepaalde adjectieven (het herhaaldelijk aangewende woord ‘morbide’ bijvoorbeeld) waren niet zo geslaagd, maar ondanks deze tekortkomingen was de vertaling als geheel bevredigend.

O'Neill heeft het stuk in 1941 geschreven en het opgedragen aan zijn vrouw met de aanhef: ‘Dearest, I give you the original script of this play of old sorrow, written with tears and blood.’

Het stuk geeft één enkele dag weer uit het leven van O'Neill's jeugd, en van de familie, die hier Tyrone heet. De jongste zoon Edmund, bij wie zich verschijnselen van tuberculose voordoen, is de schrijver zelf, die in feite geruime tijd in een sanatoriun heeft doorgebracht om van zijn ziekte te genezen.

Aan deze gedwongen rustkuur dankte Eugene de ontdekking van zichzelf als toneelschrijver. Maar de toeschouwer van de tragedie maakt op die éne dag slechts mee, dat de dokter de diagnose van tuberculose heeft gesteld. Een dag, waarop het gehele conglomeraat van dreiging, schuld en angst onafwendbaar tot een catastrophe leidt.

De vader heeft in zijn jonge jaren als brillant acteur het hart van de naïeve, bij nonnen opgevoede Mary in vlam gezet. Zij dweepte met haar man, de jeune premier en romanticus. Langzamerhand blijkt, dat hij een ingewortelde angst heeft voor armoede, waarvan hij als kind de bitterheid heeft ervaren. Terwille van het geld verloochent hij zijn hooggestemde idealen en reist de provincie af als Schmiere-acteur met ‘De Graaf van Monte Christo’.

[p. 278]

Hij is ongemerkt een gierigaard geworden, leeft karig, logeert in goedkope hotels. Hij sleept op die reizen dikwijls zijn vrouw mee, ook als zij al twee kinderen hebben, die dan alleen achterblijven. In haar afwezigheid wordt het jongste kind ziek en sterft, - misschien door de schuld van het oudere broertje.

De moeder wordt verteerd van schuldgevoel en als zij opnieuw een kind verwacht, voelt zij dit als verraad aan haar gestorven baby. Maar na de geboorte van Edmund klampt zij zich aan haar jongste zoontje vast met neurotische angst, met verwijten aan de vader en aan zichzelve.

Tijdens een ziekte wordt haar morfine gegeven. Dit betekent haar noodlot: zij raakt aan deze verdoving verslaafd, om weg te vluchten van de werkelijkheid, van haar man, die haar door zijn gierigheid dwingt tot een tweedehandsleven, van haar oudste zoon James, die als kind schuldig is geweest aan de dood van de baby, op wie hij jaloers was, en die is opgegroeid tot een nietsnut en een dronkaard.

De lange dag, waarop het stuk zich afspeelt, begint hoopvol. De moeder is juist terug uit een sanatorium waar zij een ontwenningskuur heeft gedaan. Het lijkt of zij haar man en haar twee zoons met nieuwe levensmoed kan bezielen. Maar het noodlot maakt dit onmogelijk, doordat Edmund ernstig ziek blijkt te zijn. Diezelfde middag stelt de dokter zijn diagnose. Met de grootste zorg, in het beste sanatorium kan hij misschien beter worden. De vader kan zijn gierigheid niet baas, en zegt, dat Edmund het beste naar een staats-ziekenhuis kan gaan.

De cirkel sluit zich, - de moeder vlucht opnieuw in de kunstmatige verdoving die haar ontoegankelijk maakt voor de werkelijkheid en de ‘lange dag’ gaat over in de nacht van de ondergang.

Vier geteisterde mensen toont O'Neill ons, mensen die au fond van elkaar houden, maar niet bij machte zijn, zich te bevrijden van de doem, die over dit gezin heerst en die het duidelijkst tot uiting komt in de moeder.

Deze rampzalige mensen kunnen niet boven de dwang van hun persoonlijke schuldgevoelens uitkomen. Zij worden meegesleept in hun aanvallen van woede of van vertedering en vluchten voor hun tekorten in de verdoving van whiskey of morfine, hulpeloos tegenover hun zwakheid.

In dit stuk ontbreekt een leidende intrige, het is een tranche de vie, zonder exposé, ontwikkeling en katharsis. Het negeert alle regels van dramatische structuur. Er zijn geen protagonisten, geen antagonisten. Allen hebben schuld, zijn oorzaak van het leed der anderen.

De vader heeft door zijn bittere jeugd de angst voor armoede gekregen, een angst, die tot vrekkigheid leidt. De moeder raakt buiten haar wil in de

[p. 279]

macht van de morfine. De oudste zoon is door het drama in zijn kinderjaren een getekende geworden, die zijn levens-rancune in de whiskey wil vergeten. Edmund's zwakke gezondheid maakt hem weerloos tegenover het in een ondragelijke situatie op de wereld geplaatst-zijn.

Alle Theorie ist grau. Want er zijn stukken geschreven, die alle voorschriften van de dramaturgie volmaakt volgen, die perfect geconstrueerd zijn en die ons toch koud laten. Terwijl dit onvolkomen geschreven werk ons aangrijpt in zijn melancholie, door de diepe aandacht waarmee elke figuur is neergezet, door de liefde van de schrijver, die deze verscheurde levens tot op de bodem doorgrondt.

Ieder van ons herkent een der elementen waaruit dit drama is ontstaan, invloeden van een jeugd-trauma, binding aan een ten onrechte geïdealiseerde vader of moeder, broer of zuster, en wij kennen ook de justificatie, om de schuld der eigen onvolkomenheid aan anderen te wijten.

Daarom gaat dit stuk ons zo diep aan. Ieder van ons is in zekere zin dupe der omstandigheden, product van een verleden, dat wij niet kennen, bedreigd door machten die wij niet doorgronden. Wat de kracht in deze krachtelozen uitmaakt, is de vertwijfelde liefde, die zich onder alle haat en wanhoop toch manifesteert.

Door heel het stuk klonk de roep van de misthoorn, - de ‘lange dag’ was vol nevel, - waarschuwend en dreigend, het symbool van de duisternis waarin wij de weg zoeken, de weg, die deze vier mensen bijster waren.

Het is de terugblik van een man, die zijn jeugd beziet met de ogen van de levenskenner, een man met bewust-tragische inslag, zoals in zijn vroegere stukken, ‘Desire under the Elms’, ‘Mourning becomes Electra,’ ‘Strange Interlude’ reeds duidelijk bleek. Hij toont in dit zwaarmoedige, elegische verhaal van zijn jeugd niet de virtuoze structuur van de grandioze tragedies, die hem beroemd hebben gemaakt, maar de tranen waarmee het bijna stuntelig-gecomponeerde werk tot stand is gekomen brengen O'Neill dichter bij ons. De gestalten uit zijn verleden, die hij hier oproept, zijn ons nabij, zij schijnen ons bekend en vertrouwd in hun dubbelwezen aan weerszijden van de hoop en de wanhoop, van hen die het goede willen en het kwaad bedrijven. Het grote onverzoenbare conflict van allen is de verhouding tot het raadsel van het onvolkomen bestaande, waarop zij reageren met rancune en met heimwee naar hoe het zou kunnen zijn. Deze vier ongelukkigen zijn mensen van kleine afmeting. Zij hebben niet de envergure van klassieke gestalten, maar zij wekken diepe deernis door de situatie, die O'Neill met meesterschap tot ‘het onvergetelijke’ heeft gemaakt.