De Gids. Jaargang 120

[p. 219]

J. Greshoff
Agenda zonder data

Door een samenloop van omstandigheden hield ik mij in de afgelopen maanden bezig met de talloze vraagstukken, waar het redderen van een letterkundige boedel immer mede gepaard gaat. Ik heb mij daarbij afgevraagd of het mogelijk zou zijn enkele algemene regels op te stellen.

Wanneer een schrijver op zijn onverwachtst komt te sterven, laat hij gewoonlijk een moeilijk te ontwarren wanorde na. Zij die zich daarmede bezighouden, vinden inedita, gewijzigde lezingen van vroegere werken, onvoltooide stukken, aantekeningen, plannen, brieven... Dat de overledene zelf de nodige regelingen betreffende zijn letterkundige nalatenschap getroffen heeft komt zelden voor.

Het is een bezwaarlijke en verantwoordelijke taak, welke de litteraire executeur testamentair op zich neemt. Hij staat voor de zekerheid, dat al wat hij doet of nalaat aan een scherpe, niet immer welwillende kritiek onderworpen zal worden.

In het geval dat tot de uitgave van de volledige werken van de gestorven schrijver besloten wordt, begint men al met de vraag: welke betekenis heeft nu het woord ‘volledige’? Het is in de meeste gevallen ongewenst en vrijwel onmogelijk alles door een schrijver voortgebracht bijeen te brengen en te drukken. Het wordt dus algemeen aanvaard dat volledig betekent: zo volledig als redelijkerwijs verwacht mag worden. In elk geval blijft toch de ruimste keuze nog altijd een keuze. En keuze brengt verantwoordelijkheid mede. Hij die belast wordt met het samenstellen van de verzamelde of volledige werken van X moet dus in staat en bereid zijn verstrekkende beslissingen te nemen en die te verdedigen.

Niet zelden of liever vrijwel immer, bestaan er van de belangrijkste teksten een aantal (soms sterk, soms nauwelijks) afwijkende lezingen. Na het verschijnen in een tijdschrift, als de schrijver dus zijn voortbrengsel voor het eerst gedrukt ziet, treft het hem dikwijls dat er verbeteringen mogelijk zijn. En voor de uitgave in boekvorm geeft hij zich de moeite zijn proza (of poëzie) grondig te herzien. Het komt voor dat een auteur in iedere nieuwe druk wijzigingen aanbrengt. Het staat niet vast dat die, zo onpartijdig mogelijk beoordeeld, altijd als verbeteringen beschouwd moeten worden. Ook onder de inedita kunnen zich verschillende lezingen van een gedicht of novelle bevinden. Ook hier moet dus gekozen worden. In de handschriften kunnen ‘verbeteringen’ aangebracht zijn, welke door de tekstverzorgers niet als verbeteringen aanvaard kunnen worden. Deze heren staan dus voor een warwinkel van onzekerheden. Een oplossing van alle moeilijkheden kan alleen gevonden worden door doelbewust en doortastend ingrijpen van hem of hen, die tenslotte verantwoordelijk zijn voor de einduitslag.

[p. 220]

In verband met deze verantwoordelijkheid rijst de vraag: wie is, in het algemeen, de meest geschikte persoon om als letterkundig boedelberedderaar op te treden? Want lang niet iedere schrijver wijst, in zijn testament, iemand in wie hij vertrouwen stelt, voor deze bezigheid aan.

Alvorens op de gestelde vraag te antwoorden moet ik duidelijk vaststellen, dat ieder geval op zichzelf beschouwd moet worden en dat er geen algemeen geldige voorwaarden bestaan. Hoewel het dus mogelijk is en ook inderdaad voorkomt, dat de ware mensen voor dit werk in de naaste omgeving van de overleden schrijver te vinden zijn, is het verkeerd a priori aan te nemen dat de nabestaanden, door het feit dat zij nabestaanden zijn, als de aangewezen lieden beschouwd moeten worden. Een ieder, enigszins op de hoogte van de geschiedenis der letterkunde, kent voorbeelden van familiebemoeiingen, welke noodlottig bleken. Hoe kan het anders? Om te beginnen mag men niet van echtgenoten, ouders, broeders, zusters, neven, nichten verwachten dat zij de aanleg en de scholing bezitten onontbeerlijk voor het vaststellen van een definitieve tekst. Daarbij moet men rekening houden met het feit, dat in vrijwel iedere familie de kunstenaar een vreemde blijft en meestal zelfs door zijn simpele aanwezigheid schandaal wekt. Er bestaat dus kans op een samenzwering van hen die er belang bij hebben dit ‘schandaal’ met alle gepaste en ongepaste middelen tot de kleinst mogelijke omvang terug te brengen. Tenzij dus, hoogst toevallig, in de onmiddellijke kring van de dode iemand aanwezig is die smaak aan vakkennis, onpartijdigheid aan eerbied voor de letteren paart, verdient het aanbeveling het orde scheppen in een nalatenschap en het samenstellen van een editio ne varietur over te laten aan een kleine commissie van door en door betrouwbare deskundigen.

Wanneer men na het overlijden van een schrijver een chaos aantreft, heeft men te maken met een vrij gemakkelijk op te lossen vraagstuk. De ware moeilijkheden beginnen pas, wanneer er voorschriften nagelaten worden. Aangezien leven veranderen betekent, is het onvermijdelijk dat het jeugdwerk niet meer de gedachten en gevoelens van de man op leeftijd weerspiegelt. Deze ontwikkeling brengt dikwijls mede dat door de oude schrijver vroeger werk, dat zijn bekoring en betekenis had en voor velen nog heeft, verloochent. Ook zijn voorbeelden bekend van grondige veranderingen later aangebracht met het doel om wereldse liederen in godsdienstige om te zetten of omgekeerd. Tenslotte komt het dikwijls voor dat een schrijver een nieuwe kunstleer aanvaardt en zijn vroeger werk daarbij aanpast en zodoende ontaardt en bederft.

Zijn zij die geroepen worden een definitieve uitgave tot stand te brengen, verplicht uitsluitend gebruik te maken van de eerste druk? Of van de laatste bij schrijvers leven verschenen? En als die schrijver een tekst nalaat in overeenstemming met de opvattingen van zijn nadagen, móet daaraan dan de voorkeur gegeven worden?

Schoon zelden komt het toch voor dat een auteur, voor hij dit bestaan verlaat, eigenhandig een lezing van zijn verzameld werk vaststelt. Zijn de beredderaars zedelijk verplicht zich strikt aan die lezing te houden? Zij die in een dergelijk geval als executeurs optreden staan meestal voor een bitter moeilijke beslissing. Zij zijn van nature geneigd te erkennen dat de wil van de overledene wet is; maar zij kunnen toch ook geen afstand doen van hun letterkundige smaak en inzicht. Het lijkt mij teveel van hen gevergd, een lezing te kiezen, welke zij minderwaardig achten. Er is namelijk geen enkele reden aan te nemen dat de beslissing, welke een schrijver betreffende zijn eigen werk neemt, per se de enig juiste moet zijn. Wanneer ik mij niet vergis, bestaan er twee scho-

[p. 221]

len. De ene beschouwt de tekstverzorger als een vertegenwoordiger van de afwezige schrijver, wiens bedoelingen hij zo zuiver mogelijk moet weergeven; voor de tweede treedt hij op als gemachtigde van het lezersvolk en dienaar van de litteratuur. Zij die daartoe behoren erkennen maar één doel: naar eer en geweten de beste tekst vast te stellen, daarbij, zo mogelijk, rekening houdend met de wensen en opvattingen van de gestorvene.

In de praktijk komt het principiële verschil tussen deze beide partijen volledig uit in een eenvoudig voorbeeld. Wanneer een dichter, oud en der dagen zat, uit zedelijke overwegingen een wellicht wat vrij, maar verrukkelijk minnelied schrapt uit zijn, na zijn dood uit te geven, verzameld werk, dan legt de eerste school zich bij die beslissing neer, de tweede houdt er geen rekening mede. Voor de eerste groep blijft de schrijver ook na zijn dood soeverein, voor de tweede is de Muze en niemand anders soeverein.

Het is niet uitgesloten dat een schrijver over voldoende zelfkritiek en vrijheid van geest beschikte om een bruikbare lezing van zijn verzameld werk na te laten. In dat geval volge men die zo dicht mogelijk. Maar het lijkt mij onjuist om die a priori aan te nemen. Men dient toch door een nauwgezet onderzoek van alle beschikbare varianten, eerst vast te stellen dat de vereerde dode inderdaad de best denkbare tekst aan het nageslacht overleverde.

Wanneer zich in een letterkundige nalatenschap een met zorg en aandacht herziene keuze van het verzamelde werk bevindt, is de verleiding natuurlijkerwijze zeer groot die zonder nader onderzoek te aanvaarden. Doch zorg en aandacht sluiten, vooral waar het een oordeel over eigen werk geldt, mistastingen niet uit. Zelfkritiek is nimmer zo onpartijdig, zo onbewogen als de kritiek van buitenstaanders. Geen schrijver, ook al streeft hij ernstig naar objectiviteit, kan zich geheel losmaken van de omstandigheden waaronder hij een bepaald werk schiep. Hij onderschat, zonder het te beseffen, om extra-litteraire redenen het ene voortbrengsel van zijn geest, om (eveneens om redenen buiten de letterkunde) het andere te overschatten. Hij kan met de beste wil van de wereld het gemaakte niet beschouwen geheel los van de maker. En die maker blijft, omdat hij die zelf is, voor hem altijd meer en anders dan de mens die voor ons in het werkstuk aanwezig is.

Wanneer men overweegt al wat ik hier slechts summier aangaf, komt men wellicht niet noodzakelijk, maar toch waarschijnlijk tot de slotsom, dat het (behalve in zeer bijzondere gevallen) aanbeveling verdient het redderen van letterkundige nalatenschappen op te dragen aan lieden die daarvoor de benodigde hoedanigheden, benevens de onmisbare ervaring bezitten; dat daarbij op een redelijke wijze rekening moet worden gehouden met de nagelaten wensen van de schrijver, doch dat die nimmer de doorslag mogen geven alleen omdat zij van de overledene afkomstig zijn; dat het ideaal moet zijn niet de lezing zoals de schrijver zich die voorstelde, maar een die de meeste waarborgen voor zuiverheid en schoonheid biedt aan hen voor wie zij bestemd is: de lezers.

Persoonlijk ben ik van mening dat altijd en overal en onder alle omstandigheden de letterkunde veel belangrijker is dan de letterkundigen. Het werk gaat vóór de maker, of deze nu dood is of springlevend.

Tenslotte dit: men eert een dode dichter niet door klakkeloos zijn nagelaten voorschriften op te volgen (die kunnen voortreffelijk maar ook noodlottig zijn), maar door zijn werk zo zuiver en mooi mogelijk, dus in de allerbeste lezing, aan het nageslacht over te leveren.