De Gids. Jaargang 120

[p. 222]

Nieuwe boeken

Dr. C.A. Zaalberg, ‘Das Buch Extasis’ van Jan van der Noot. With a summary in english. (Neerlandica Trajectina onder redactie van Prof. Dr. C.B. van Haeringen en Prof. Dr. W.A.P. Smit, II). - Van Gorcum & Comp. N.V., Assen, MCMLIV. Geïll., 286 blz.

Dat een leerling van Albert Verwey een geschrift van Jan van der Noot tot onderwerp van zijn dissertatie heeft gekozen, is niet te verwonderen. Evenmin is het te verwonderen, dat een andere leerling van Verwey, Prof. Smit, als zijn promotor is opgetreden. De bewondering voor de dichter van Brabant, eens in de Noordwijkse dichter ontstaan, is in de Leidse hoogleraar blijven leven en heeft zijn studenten niet onberoerd gelaten, al is ze in hun geest misschien niet geheel bewondering gebleven, maar tot waardering en belangstelling geworden. Dat Zaalbergs keuze juist op ‘Das Buch Extasis’ is gevallen, is eveneens begrijpelijk. Dit werk was nog niet eerder serieus bestudeerd; bovendien is het voor de beoefenaar van de vergelijkende literatuurgeschiedenis om vele redenen fascinerend. De promovendus had van niemand beter de leiding bij zijn onderzoek kunnen aanvaarden dan van de directeur van het ‘Instituut voor vergelijkend literatuuronderzoek’, die in dezelfde jaren werkte aan zijn uitgaven van Van der Noots ‘Epitalameon’ en ‘Het Bosken en Het Theatre’.

Met het proefschrift, waarvan hier de handelsuitgave wordt aangekondigd, kan men de schrijver, de promotor en de uitgever gelukwensen. Het boek is typografisch uitmuntend verzorgd. Alleen is het lettertype der (vele en vaak vele regels tellende) citaten wel wat klein.

Tussen twee temporele onduidelijkheden - het niet precies bekende geboorte- en het nog minder bekende sterfjaar - ligt de wegens de schaarsheid der gegevens onduidelijke levensgeschiedenis van de Brabantse jonker. De S. vertelt ons daarvan in het eerste hoofdstuk en geeft, voorzover dat mogelijk is, een beeld van diens vrij gecompliceerde en in enkele opzichten wat vlottende persoonlijkheid. Hierbij sluit aan een overzicht van Van der Noots werken, dat preludieert op sommige problemen, relaties en motieven, die later uitvoerig zullen worden besproken. Het tweede hoofdstuk handelt over de Olympia-epen. Een uitvoerige, tien bladzijden tellende inhoudsopgaaf van ‘Ext.’ wordt gevolgd door een onderzoek naar de bronnen en een subtiele analyse van de relaties tussen het Duitse werk, de ‘Abrégé des douze liures Olympiades’ en het ‘Cort Begryp der XII. Boecken Olympiados’. Het derde hoofdstuk is gewijd aan de betekenis van het gedicht in kwestie. Na een overzicht van de vroegere meningen, na een beschouwing over de ethische toelaatbaarheid der imitatio en de esthetische toelaatbaarheid der allegorie, en na een analyse van de dichtvorm, formuleert de S. zijn

[p. 223]

eigen (gematigd-waarderend) oordeel. In de drie laatste hoofdstukken worden de (aan het gedicht voorafgaande) ‘Apodixe’, de voorrede en de drempeldichten, en de platen behandeld. Dan volgen nog vier bijlagen, een summary, een bibliografie en twee registers.

Deze korte opsomming is niet in staat een indruk te geven van de rijkdom en veelzijdigheid van deze studie. In de laatste decennia is er veel te doen geweest over de nadelen van het specialisme. Die nadelen zijn er. Maar we mogen niet vergeten, dat men met betrekking tot een speciaal onderwerp wetenschappelijk vaak weinig bereikt, als men niet op vele, ver van elkaar liggende gebieden thuis is. Zaalbergs proefschrift richt zich op één gedicht. Het is echter opvallend (en verheugend) om te zien, hoeveel onderwerpen naar aanleiding van dat ene onderwerp aan de orde worden gesteld. Het onderzoek naar de bronnen voert tot de studie van Ronsards, Du Bellay's en Petrarca's poëzie, van Ariosto's ‘Orlando Furioso’, van Francesco Colonna's ‘Poliphili Hypnerotomachia’, van het Neo-Platonisme, van Marsilio Ficino's Symposioncommentaar, van de geschriften van Hendrick Niclaes. Een gefundeerd oordeel is niet mogelijk, zonder dat men zich bewust is van wezen en betekenis van allegorie, symbool en personificatie, en zonder dat men heeft nagedacht over de imitatio. Bij interpretatie en beoordeling moet men zich rekenschap geven van de problematiek die zich voordoet, als men tegenover ‘het kunstwerk zelf’ de criticus, de literatuurhistoricus en de literatuurgenieter plaatst. Een analyse van de versvorm (rijm, metrum, variaties op een schema, enjambement) roept weer totaal andere vragen op (historische, systematische, esthetische) en kent, doordat het gedicht een vertaling is, nog meer moeilijkheden dan anders. Van der Noots zelfverheffing, zijn bedelarij, vleierij en onsterfelijk-makerij brengen de ‘specialist’ op een van het vorige ver verwijderd gebied; sommige gedichten stellen ‘het probleem van het dichterschap als ambt’ (pag. 26). En wie zich afvraagt, waarom sommige verzen van ‘Ext.’ in de ‘Abr.’ ontbreken, ziet zich ook nog gedwongen zijn aandacht te richten op de grootte van de bladspiegel (pag. 85, vlgg.).

Dit alles, en nog meer, heeft de S. bij zijn onderzoek betrokken; er is hem maar weinig ontgaan. Zo is zijn monografie over één gedicht tevens een cultuur- en literatuurhistorische beschouwing geworden, en voorts ook een bijdrage tot de algemene literatuurwetenschap. Wat dit laatste betreft noem ik nog de aanvulling, die hij terecht geeft op Beerlings begrippenpaar ‘onderkende zin’ en ‘toegekende zin’ (pag. 127), en de juiste en elegant geformuleerde onderscheiding, die hij op pag. 133 maakt: men kan iets tot een persoon of tot een persona (een masker) personifiëren.

Tegen het werk als geheel kan men moeilijk principiële bezwaren ontwikkelen. De volgende op- en aanmerkingen hebben dan ook slechts betrekking op detail-kwesties.

De titel is enigszins misleidend. Men kan niet eenvoudig stellen, dat ‘Das Buch Extasis’ van Van der Noot is. Het is immers ook min of meer van de man die hij het heeft ‘in hochteutsch tranfereren lassen.’

Dat de negen deugden, waarop de bouw van de ‘lofsang van Braband’ gefundeerd is, aanleiding hebben gegeven tot een acrostichon (pag. 24), lijkt mij niet waarschijnlijk. De bedoeling zal wel geweest zijn, een acrostichon te schrijven op ‘Brabancia’, en dit heeft invloed gehad op aantal en aard der deugden.

Op pag. 58 wordt gezegd, dat er geen bewijs is voor bekendheid van Van der Noot met de ‘Divina Commedia’ (in het register is deze plaats vergeten). Zou het geen zin

[p. 224]

gehad hebben, hier ook iets te zeggen over de ‘Vita Nuova’? Opvallend is, dat in de noot van pag. 88 Dantes eerste ontmoeting met Beatrice niet wordt vermeld en dat wel over het negende jaar van Hendrick Niclaes, niet over dat van Dante wordt gesproken.

De noot van pag. 66 leert ons: ‘De brunette Olympia wijkt duidelijk af van het ideaal der ‘vaporeuse blonde petrarquiste’. Is onze dichter in de beschrijving van Olympia's haarkleur wel consequent? In een recent artikel ‘Het blonde vrouwentype in de Nederlandse poëzie voor en tijdens de Renaissance’ (Dietsche War. & B., mei 1956, pag. 202, vlgg.) zegt Gilbert Degroote (pag. 210): ‘Jonker Jan Van der Noot tooit zijn Olympia, bij voorkeur, met het gele of “gebruyneerd gouden” haar. In een ander verband is hij deze lichte tint blijkbaar vergeten en getuigt hij van Olympia “Lang, swert, en reyn, draegdt sy heur schoon haer”.’ De typering ‘brunette’ bevredigt niet. Want zowel in ‘gebruyneerd gouden’ als in ‘bruns-blonds’ geeft het laatste woord de kleur aan en het eerste de nuancering daarvan.

Bij de ‘vroegere meningen’ (pag. 102, vlgg.) mis ik die van Dirk Coster (De Nederlandse poëzie in honderd verzen), die Van der Noot de eerste eigenlijke stylist, de eerste literaire kunstenaar onzer literatuur heeft genoemd.

Met de door S. geponeerde tegenstelling tussen ‘literatuurhistoricus’ en ‘literatuurgenieter’ kan ik het niet eens zijn. Hij zegt (pag. 126): ‘de laatste heeft het recht, iedere symbolische waarde aan geheel en onderdelen toe te kennen die hem esthetisch of ethisch bevredigt, maar de historicus is aan de intenties van de dichter gebonden.’ M.i. is de literatuurgenieter dit óók; anders zit hij niet literatuur, d.i. het kunstwerk van een ander, maar zit hij zichzelf te genieten. ‘Een literatuurhistoricus vindt nu eenmaal nooit meer in het gedicht dan een invoelend mens met kennis,’ zegt een andere leerling van Verwey, T. Langeveld-Bakker, in haar artikel ‘Literatuurhistoricus, dichter en gedicht’ (Verwey-nummer, De N.T., XXIX, 5, pag. 241). De invoelende mens is niets anders dan de literatuurhistoricus, als deze niet meer onderzoekt, maar het gedicht na zijn onderzoek herleest en zijn kennis in zijn beleving integreert.

Evenmin kan ik het eens zijn met de op pag. 157 uitgesproken mening: ‘Indien de vertaler het Duitse publiek iets nieuws bracht, namelijk een expressief variëren op een eventueel heersend jambisch schema, zou men verwachten dat hij althans in de eerste regel dat schema zou zijn trouw gebleven; ook een componist geeft zijn tema nadrukkelijk, herhaalt het eventueel, voor hij de variazioni doet horen.’ De vergelijking is onjuist. De functie van een muzikaal thema (een complex, een totaliteit) in de zeer speciale muzikale vorm die ‘tema con variazioni’ heet, is een heel andere dan die van een metrisch schema (één formeel element) in een gedicht. Wil men hier vergelijken, dan komt slechts een, aan een compositie als geheel ten grondslag liggende maat of toonsoort in aanmerking. Welnu (om slechts een enkel voorbeeld te geven), Beethoven begint zijn eerste symfonie in F, terwijl het stuk in C staat. Zo zijn er ook gedichten, die met een afwijking beginnen op wat zich eerst daarna in de herhaling als schema zal openbaren (Perks ‘Iris’ b.v.). Dat het bewustzijn ‘iets nieuws te brengen’ de vertaler tot het volledig jambisch maken van het eerste vers zou hebben kunnen dwingen, is niet waarschijnlijk.

Een enkele maal treft een minder gelukkige formulering. Zo heeft Verwey door zijn vertaling ‘nieuwe Muzen’ Dantes ‘nove Muse’ (Par., II, 9) niet ‘van dubbelzinnigheid bevrijd’ (pag. 116, noot 1). Als hij er ‘negen Muzen’ van gemaakt had, zou het

[p. 225]

even ondubbelzinnig zijn geweest. Belangrijker is: de S. slaagt er niet steeds in, zijn gedachten over de allegorie en wat daarmee samenhangt - het is een uiterst moeilijke materie! - duidelijk onder woorden te brengen. Met name geldt dit voor de eerste alinea van pag. 125. Maar een analyse daarvan zou te ver voeren.

Eén aspect van het gedicht heeft te weinig de aandacht van de S. gehad. In het verhaal zijn vijf sonnetten opgenomen. Ook dit heeft zijn esthetische en literairhistorische problematiek. Hierover krijgt de lezer echter niets te horen.

En ten slotte teken ik protest aan tegen de opmerking op pag. 36: ‘slechts enkele stappen zal de kennis aangaande de Olympia-gedichten (sc. door deze studie) verder gebracht kunnen worden.’ Na lezing van dit voortreffelijke proefschrift heb ik de overtuiging, dat mijn kennis heel veel stappen heeft gedaan, en wel in de goede richting. Alleen als de S. mij toestaat, die opmerking op mijn manier te interpreteren - heb ik daartoe niet z.i. als lezer het recht? - kan ik me daarmee verenigen. Stappen kunnen per slot van rekening ook reuzenschreden zijn.

C.F.P. Stutterheim.

Prof. Dr. J. de Graaf, Europese dialoog in Moskou. Geestelijke factoren in Ruslands ontwikkeling. - Van Gorcum, Assen, 1956. 2de druk. 110 blz.

Een benadering van Rusland, waarin alleen maar oekonomische, politieke en strategische overwegingen gelden èn de doorslag geven, getuigt van een gevaarlijk tekort. Daarom is het, juist nu in onze tijd veler belangstelling op het gebeuren in Sovjet-Rusland is gericht, van grote waarde, dat Prof. de Graaf aan de geestelijke factoren in Ruslands ontwikkeling bijzondere aandacht wijdt.

Centraal is voor hem ‘dat West-Europa en Rusland familie zijn door het Evangelie en dat daarom de kerken in de eerste plaats de opdracht hebben om de ruimte te scheppen voor een vruchtbare dialoog tussen Oost en West.’ De schrijver voerde deze dialoog mede, toen hij als lid van een delegatie van de Oekumenische Raad van kerken in Nederland, een bezoek aan Rusland bracht. Door wat hij deed bleek de dialoog mogelijk en werkelijk.

Dit geschrift is verhelderend en bevrijdend. De lezer wordt op deskundige wijze voorgelicht over de verhouding Rusland-West Europa vanaf de Kiewse periode (10e eeuw); over de kerk in Rusland, haar wezen en verschijning; over het Marxisme in Rusland, in theorie en praktijk. Telkenmale verrast de schrijver ons door zijn eigen, op ontmoetingen en gesprekken gefundeerde inzicht - zo wanneer hij opmerkt: ‘Onder de Sovjet-burger van vandaag leeft inderdaad de Russisch-Orthodoxe christen, ook al gaat hij al lang niet meer naar de kerk en is hij uiterlijk geheel gesaeculariseerd.’ Prof. de Graaf ziet in ‘het verhoogde peil van wetenschappelijk denken en de plotselinge toegankelijkheid voor grote massa's van de rijk genuanceerde, alzijdig menselijke literatuur van de 19de eeuw, geestelijke factoren in Ruslands ontwikkeling, die niet onderschat moeten worden. Zij keren zich, niet in bewuste opstand of critiek, maar door een langzame uitholling en nuancering tegen de officiële ideologie.’

Dit boekje, een gelukkige en verantwoorde synthese van feiten en visie, moge zijn werk doen in onze tijd van ideologische bevangenheid. Het kan onze beslagen glazen helder maken.

Kr. Strijd