De Gids. Jaargang 120

[p. 215]

Emmy van Lokhorst
Kroniek van het proza

Zes personages op reis met hun auteur.

Blaise Cendrars vertelt, hoe hij eens bezoek kreeg van een lange verlegen jongen van een jaar of zeventien. Het was Raymond Radiguet, die er verwaarloosd en verregend uitzag. Hij liep de hele dag op straat en als het koud was ging hij in het postkantoor zitten, waar hij zijn roman ‘Le Diable au corps’ schreef op telegram-formulieren.

Cendrars vroeg hem, of hij van Balzac hield. Radiguet zei: ‘Hmm’. Hij hield meer van La Princesse de Clèves.

‘C'est du Balzac d'avant la lettre!’ antwoordde Cendrars. ‘Heus, je moet Balzac lezen.’

‘Vindt u dat hij goed schrijft?’ vroeg Radiguet.

‘Peu importe. Il ne s'agit pas tant d'écriture dans un roman, que de création,’ was het antwoord van Cendrars.

Aan deze opmerking heb ik gedacht bij het lezen van ‘De Ingewijden’, de laatste roman van Hella S. Haasse (Querido, Amsterdam). Niet omdat zij in haar werk herinnert aan de schepper van La Comédie Humaine, maar omdat, ondanks bepaalde schrijf-technische gebreken het creatieve element van haar aanleg onmiskenbaar is.

De titel van deze roman is ontleend aan de woorden van Pindaros: Gelukkig hij, die ingewijd is vóór hij onder de aarde gaat, want hij kent het einde van het leven en het van God gezonden begin.

Zes mensen van verschillende kunne, leeftijd, nationaliteit en levensachtergrond komen min of meer toevallig met elkaar in contact tijdens hun verblijf in het Griekenland van 1954. Zij raken bij elkaar betrokken, beinvloeden elkaar bewust en onbewust door hun wezen en houding, en maken ieder voor zich een crisis in de eigen ontwikkeling door, die voor drie van hen het einde zal betekenen van het leven en voor de anderen

[p. 216]

in zekere zin een begin, door de noodzaak in groeiende bewustheid-van-zichzelf-en-de-omgeving verder te gaan, vol te houden.

Met deze woorden bereidt de schrijfster de lezer voor op het werk, dat op deze bewustwording, zowel als op de machtige indruk van de reis door het land waar de ruïnes herinneren aan de zuiverste plastische cultuur van de wereldgeschiedenis, zou moeten steunen.

Het boek wil een beeld geven van het met elkaar verbonden zijn van de zes hoofdfiguren. Het bedachte verhaal van die als het ware ondergrondse verbondenheid is bedoeld als een symbool van de werkelijke verknooptheid en ingewikkeldheid van menselijke verhoudingen en wereldgebeuren. Voortdurend schept de mens vormen van gemeenschap waarin hij bevrediging hoopt te vinden voor zijn verlangen ‘erbij te horen’, opgenomen te worden in een zinvol geheel, zegt de schrijfster zelve, en accentueert daarbij het besef van de raadselachtige samenhang van al het bestaande.

Men kan deze roman rangschikken onder de psychologische reisverhalen, maar dan onder die met een historische inslag en met een sterk dramatisch verloop. Het is het verslag van een reis, die begint zodra Jessica Manning met haar ouders, zuster en zwager in hun auto de Joegoslavisch-Griekse grens is gepasseerd. Het Amerikaanse meisje Jessica vlucht uit de met neurotische spanningen geladen sfeer van haar familie en volgt de jonge Griek, Niko Stephandidakis, die op weg is naar Kreta om daar een familievete te beslechten. Zij ontmoeten een Nederlandse leraar oude talen, die met een groep scholieren een studiereis door Griekenland maakt, en een schilderes, indertijd uit Holland gevlucht, om in Griekenland een nieuw leven te vinden.

De talloze figuren van de lijvige roman zijn herhaaldelijk op geheimzinnige wijze in het grote schema betrokken. Aan Jessica en Niko is de eerste rol toebedeeld. De jonge Griek wordt symbool van de antieke wereld, waarvan de tradities in de afgelegen bergdorpen, vooral op Kreta nog voortleven. Jessica laat zich geheel leiden door haar instinkt, zij klampt zich vast aan de jongeman, aan wie zij de verantwoording voor haar vlucht oplegt. Door háár onervaren ogen wordt dit Griekenland-van-de-toeristen gezien, de kerken, de musea, Saloniki, Delphi en Athene.

‘Jessica kreeg het gevoel dat het stadion bevolkt was met schimmen, een ontzaglijke menigte van langgeleden gestorvenen, zij waren het die als damp en nevel tussen de rotsen omhoogstegen en de zon verduisterden. Daar kwamen de Franse toeristen langs het pad tussen de bosjes, onwezenlijk kwetterend als bont-verklede vogels...’

[p. 217]

Op het schip, dat hen over de Aegeïsche Zee naar Kreta voert ontmoeten zij de Nederlandse leraar, Lucas Gosschalk. Bij de scholieren die hij onder zijn hoede heeft, bevindt zich ook Marten Siebeling, die weet, dat zijn moeder een ongeoorloofde betrekking met Gosschalk onderhoudt. Tussen leraar en scholier is een dreigend geladen vijandschap.

Als de jongen op een eenzame wandeling een ongeluk krijgt wordt hij binnengedragen bij een oude vrouw, die hem verpleegt. Zij blijkt Martens grootmoeder te zijn. En in het bergdorp waarheen deze Nederlandse schilderes indertijd is gevlucht, spelen zich nu allerlei drama's af, waarbij een krankzinnig geworden deserteur uit het Duitse bezettingsleger op Kreta tenslotte met handgranaten de bevolking bedreigt en een eind maakt aan het leven van de schilderes.

Er zijn in dit wonderlijke ‘reisverslag’, dat tenslotte in pure kitsch ontaardt, verschillende elementen van beter gehalte. Hella Haasse debuteerde met een bijzonder mooi dichterlijk boekje ‘Oeroeg’, dat in het voormalige Nederlands-Indië speelt en dat bekroond werd in de novellen prijsvraag voor ‘Het Geschenk’. Zij heeft daarna een uitvoerige historische roman over Charles d'Orléans, ‘Het woud der Verwachting’ gepubliceerd en later een groot werk over Rome, ‘De Scharlaken Stad’ geschreven. Haar ‘Zelfportret als Legkaart’ was een belangwekkende zelf-analyse.

Na Oeroeg lijdt haar werk dikwijls aan een hinderlijk teveel, een zich verliezen in chaotische beschrijvingsdrift. Zij mist de innerlijke tucht van de beperking, waardoor de compositie het vaste verband ontbeert.

Dubbel hachelijk is deze teugelloze schrijfdrift, die de vormkracht overwoekert, in een werk, dat Griekenland tot achtergrond heeft. De Griekse zin voor monumentaliteit, die ook tot de moderne toerist moet spreken, wordt in dit omvangrijke verhaal niet geëvoceerd dan in vluchtige aanduiding. Het verleden, dat voorgoed voorbij, en toch tastbaar aanwezig is, zou als een ondefinieerbaar drama van aangrijpend-geheimzinnige kracht doorlopend het verhaalde moeten doordringen.

Maar de ijle stilte van tijdsvergankelijkheid wordt verscheurd door het rumoer van hedendaagse neurotici, die vloeken en schreeuwen, krijsen en smijten, hollen en hijgen, die elkaar haten en die hun steriele ‘Unbehagen der Kultur’ hier komen demonstreren, terwijl het onbehagen van de lezer wordt versterkt door de slordige schrijfwijze.

Het thema van deze roman is in flagrante strijd met de personages en hun belevenissen. Geen der figuren behoort tot de ‘ingewijden’, bijna allen zijn geestelijk invalide, ‘burger van top tot teen, lijdend aan de

[p. 218]

vluchtkwaal, karakteristiek voor zijn milieu, zijn omgeving’. Zij zoeken steun voor hun levensangst in het uitleven van rancunes, in schijn-overwinningen, in bedriegelijke erotiek.

De dramatische gebeurtenissen in het verhaal zijn voor het grootste deel geheel van deze tijd, maar zij worden in dit kader voor ons ontoegankelijk. Het beschrijven van een reis door Griekenland vraagt een andere toon, een dieper timbre, een voornamer sfeer en in de eerste plaats afstand. Couperus trof dit speels-melancholieke, dit van weemoed en rust verzadigde, feilloos in zijn ‘Antiek Toerisme’, Virginia Woolf gaf het historische in fijne ironie. Robert Graves deed het op andere magistrale wijze en de gebroeders Jérôme en Jean Tharaud gaven het prototype van het reisverhaal in romanvorm. Maar Hella Haasse heeft de combinatie van hevige reis-indrukken met een uitermate gecompliceerde psychologische vertelling niet tot een geheel kunnen maken.

En toch bezit Hella Haasse de creatieve tendentie, die Cendrars ‘du Balzac’ noemde, het verteltalent en de opmerkingsgave, die wij ook bij Dickens vinden. Zij beschrijft neurotische mensen, psychopathen, abnormalen, en de wereld van Dickens is met soortgelijke wezens bevolkt. Maar hij bezat de onweerstaanbare gave van de humor, een humor, die het macabere van zijn gestalten verhult. De zonderlinge Mrs. Pipchin, Captain Cuttle, Mr. Miwcaber, Samuel Pickwick, de gevaarlijke Quilp, de griezelige Uriah Heep, zijn broeders en zusters van onze eigentijdse excentrieken.

Maar Dickens confronteerde zijn personages niet met Griekenland.