De Gids. Jaargang 110

[p. 187]

Aantekeningen en opmerkingen

I
De toelating tot de universiteit

Een hervorming van het Middelbaar en Voorbereidend Hoger Onderwijs staat voor de deur. In verband daarmede hoort men hier en daar ook weer de gedachte opperen, dat de toelating tot de verschillende universitaire studierichtingen niet meer aan een bepaalde vooropleiding zou worden gebonden, maar dat ieder type van vooropleiding gevolgd zou kunnen worden door examens in alle faculteiten of afdelingen van alle universiteiten en hogescholen. Men zal hebben af te wachten, in hoeverre de ministeriële voorstellen tot hervorming ook deze aangelegenheid zullen raken. Kwaad kan het niet, reeds nu enige korte opmerkingen te maken.

Het kan niet ontkend worden, dat de gedachte op zichzelf veel bekoorlijks biedt. Wat van 's ministers plannen bekend is geworden, wijst in de richting van de instelling van één school met verschillende afdelingen. Is er nu niet alles voor te zeggen, de leerlingen geheel naar hun aanleg en voorkeur te laten kiezen tussen die verschillende wegen en eerst na afloop der voorbereidende studie de definitieve keuze van hogere studie te laten geschieden? De meesten zullen ongetwijfeld reeds eerder die keuze hebben gedaan en de meest geschikte afdeling der school hebben bezocht. Maar waarom zou men het den enkeling niet gunnen, eens een ‘ongeschikte’ vooropleiding te prefereren, of bij den overgang naar de universiteit een weg in te slaan die niet aansluit bij het tot nu toe gevolgde pad? Elke vorm van vrijheid behaagt en doet zich onmiddellijk voor als waardevol, enkel en alleen omdat zij vrijheid is. Waarom deze vrijheid niet mogelijk maken? Er zijn toch waarlijk banden en belemmeringen genoeg?

Evenwel, deze vragen en ontboezemingen, hoe beminnelijk ook bij een eerste kennisneming, houden weinig rekening met de werkelijkheid. Het is nu eenmaal zo, dat banden en belemmeringen hier en daar en bij tijd en wijle nodig zijn; dat het dienstig kan zijn, niet al te veel met den enkeling te rekenen, maar de belangen der velen te beschermen; dat er ten slotte ook nog hogere belangen kunnen zijn dan een ietwat vaag en romantisch ideaal van vrijheid.

Vooreerst: heeft de tot nu toe bestaande toestand, waarbij veelal de academische studie aan een bepaalde vooropleiding was gebonden, aanleiding gegeven tot gegronde klachten? Ik geloof, dat ieder onbevooroordeeld antwoord ontkennend zal luiden. Er doen

[p. 188]

zich natuurlijk geregeld gevallen voor - maar het zijn toch steeds uitzonderingsgevallen - van jongelieden, die hetzij tijdens hun schooljaren, hetzij aan de universiteit van studierichting wensen te veranderen en nu een onvermijdelijke overgangsperiode moeten meemaken, waarin zij leemten moeten aanvullen in de kennis, die de wet van hen eist om de nieuwe studierichting in te slaan. Het wekt den schijn, alsof deze jongelieden bij een ongespecificeerde toelating gebaat zouden zijn. Zij zouden dan in ieder geval rustig hun school kunnen aflopen of zonder meer naar een andere faculteit ‘omzwaaien’, zoals het heet; een zekere aanpassing zou uiteraard noodzakelijk blijken, maar men was in ieder geval bevrijd van een nieuw examen, aanvullings-, overgangsexamen, colloquium, of hoe men het verder ook moge noemen. Hier echter blijkt terzelfdertijd het zwakke punt in den gedachtengang. Dat er een leemte, een incongruentie bestaat, lijdt geen twijfel. Echter wordt hier aan den jongen student zelf overgelaten, deze incongruentie te ervaren, dan naar beste krachten te bepalen, vervolgens in het reine te brengen. Hem wordt dus de niet zo lichte taak op de schouders gelegd om op eigen verantwoording te doen datgene waarvoor hij nu, onder den drang van een examen met zijn welbepaalde eisen, de leiding van ervarenen verkrijgt. Dat hier de meeste resultaten eerst door schade en schande zouden worden verkregen en het einddoel slechts met vallen en opstaan zou worden bereikt, is wel niet aan twijfel onderhevig. Schade en schande, vallen en opstaan; geen betere middelen, zal men zeggen, om zich op het leven voor te bereiden! Men vergete echter niet, dat de universitaire studie ook zonder dat reeds genoeg gelegenheid daartoe biedt. De wijziging in den bestaanden toestand zou dus dien enkeling zeker niet ten goede komen.

Zou zij dan van algemener nut kunnen zijn? Het valt evenzeer te vrezen van niet. Men bedenke slechts, hoeveel moeilijker het universitaire onderwijs, met name aan de jongere jaars studenten, zou worden, indien men een gehoor voor zich zag, dat niet, voorzover mogelijk althans, in gelijke richting was opgeleid. Van tweeën een: ofwel de academische docent zal over vele hoofden heen doceren; ofwel hij zal een gemeenschappelijk niveau moeten zoeken, waarop hij allen vinden kan; dit niveau kan niet anders wezen dan een lager niveau. In beide gevallen ligt de schade voor het academische onderwijs voor het grijpen. De universitaire studie is waarlijk zwaar genoeg; zij moet ook zwaar en inspannend zijn, wil zij haar taak vervullen tot handhaving der geestelijke gezondheid van ons volk. Men handhave daarvoor echter den eis, dat zij zo doelmatig mogelijk worde ingericht en zo verstandig

[p. 189]

mogelijk, ook door de wet, worde geleid. Deze verstandige leiding en doelmatige inrichting beginne niet eerst op de universiteit, maar reeds daarvoor.

Tenslotte nog iets. En het is m.i. niet onbelangrijk. Wanneer er een drie- of viertal soorten vooropleiding zullen bestaan, dan kan het niet anders of een daarvan zal de ‘gemakkelijkste’ blijken te zijn, d.w.z. die, welke door het grootste aantal leerlingen met de minste moeite kan worden gevolgd. Men behoeft zich geen illusies te maken: het water zakt altijd naar beneden, zoals een oud vriend van mij placht te zeggen; m.a.w. die afdeling zal verreweg het grootste aantal bezoekers tot zich trekken. Aan het einde der schooljaren krijgen deze bezoekers precies dezelfde rechten als ieder ander, reden te meer om dien weg in te slaan. Het gevolg ligt voor de hand: in die faculteiten, waarvoor deze ‘vooropleiding’ niet opgeleid heeft, zal men den extra last te dragen hebben van een overgroot aantal dubbel ongeschikten; ongeschikt vooreerst, omdat zij de leemten in kennis vertonen van de niet speciaal opgeleiden; ongeschikt bovendien, omdat het schooltype met de bredere mazen een te groot aantal minder begaafden zal doorlaten.

Is er dan aan het bestaande stelsel geheel niets te verbeteren, zal men vragen? Het ware kortzichtig, dit te ontkennen. Het is zeer wel mogelijk, dat de rangschikking van mogelijkheden hier en daar wat gewijzigd kan worden. Maar men ga daarbij zeer voorzichtig te werk en wachte bij voorkeur het advies af van hen, die de zaak het best kunnen beoordelen. En dat zijn zij, die met het in de inrichtingen van Voorbereidend Hoger Onderwijs opgeleide leerlingenmateriaal moeten werken, nl. de universitaire docenten. Van hen ga hier het initiatief uit.

v. Groningen

II
Bij de oprichting der Harvard-Leiden fundatie

Kort geleden is een belangrijke schrede gedaan op het moeizame pad, dat tot beter begrip voor Amerika's geestelijke waarden in Nederland zal kunnen leiden: de Harvard-Leiden Fundatie is tot stand gekomen. De Leidsche civitas academica heeft daardoor thans het voorrecht een der coryphaeën van Harvard University in haar midden te zien.

Gedurende een jaar zal Professor William Ernest Hocking, een van Amerika's meest vooraanstaande geleerden, wijsgeer van groote faam, een man die steeds in woord en daad blijk heeft gegeven de vraagstukken van zijn tijd in hun juiste proporties te

[p. 190]

zien, te Leiden college geven. In hem zal men iemand leeren kennen, die bij uitstek als representatief mag worden beschouwd voor het geesteswerk van de Nieuwe Wereld en zeer in het bijzonder waar het die waarden betreft, welke gene en deze zijde van den Atlantischen Oceaan verbinden.

Het is, voor zoover aan schrijver dezer regelen bekend, de eerste maal, dat een der belangrijkste wetenschappelijke instellingen der Nieuwe Wereld een zoodanigen band met een universiteit op het Oude Continent heeft aangeknoopt.

Cambridge, de jongere tweelingzuster van het eerwaardige Boston, waarvan het slechts door de breede Charles River, waarin Harvard's nieuwere gebouwen zich spiegelen, gescheiden wordt, ligt niet ver van Plymouth Rock. En Plymouth Rock is, voor zoover het noodig is dit in herinnering te roepen, de plaats, waar die Pilgrims voet aan wal zetten, die nadat zij om der wille van het Geloof het Vereenigd Koninkrijk hadden verlaten, zulke beslissende jaren te Leiden doorbrachten, alvorens het hun mogelijk was geworden, den moeizamen overtocht op de Mayflower aan te vangen.

En men vergete niet, dat John Harvard slechts luttele jaren na dien overtocht, in 1636, zijn illustere school stichtte; hetzelfde jaar, waarin ten onzent de Utrechtsche Universiteit het levenslicht zag.

* _* *

Evenals iedere andere Amerikaansche universiteit beschikt Harvard over nog al wat hoogleeraren en docenten, die in Europa geboren zijn. In de laatste jaren werd door niet minder dan vier Nederlanders of voormalige Nederlanders college te Harvard gegeven. Daar zijn vandaag nog de sterrenkundige Bok en de theoloog Fagginger Auer en daar waren tot voor kort bovendien de econoom Anton de Haas en de historicus Vlekke. Geen hunner bekleedt echter een specifiek Nederlandschen leerstoel, evenwel hebben zij allen naar vermogen er toe bijgedragen, Harvard University en voor zoover mogelijk de vele andere belangrijke cultureele instellingen, die waaiervormig rondom Boston zijn gelegen, en die met den naam ‘Nieuw Engeland’ worden aangeduid (de staten Massachussetts, Connecticut, Rhode Island, Vermont, New Hampshire en Maine) met de waarden der Nederlandsche beschaving bekend te maken.

Binnen niet al te langen tijd zal ook een Nederlandsch geleerde, onder auspiciën van het Leyden-Harvard Institute, den tegenhanger der Harvard-Leiden Fundatie, zijn taak aan Harvard kunnen beginnen.

[p. 191]

Het is daarom uitermate gewenscht, dat de benoodigde gelden, waarvan een deel reeds is toegezegd, spoedig in hun geheel ter beschikking zullen staan; veel moeizaam werk is dien aangaande verricht; zoodat spoedig de voorloopige grondslag, waarop Instituut en Fundatie berusten, een vast karakter zal kunnen verkrijgen. Hoewel geen namen kunnen worden genoemd, dient evenwel één uitzondering te worden gemaakt: meer dan iemand anders heeft dr P.J. Idenburg, die op uitnoodiging van de Rockefeller Foundation in 1946 Amerika bereisde, deel gehad in het tot stand komen van de Fundatie.

* _* *

Inderdaad, vele zijn de mogelijkheden, welke de Fundatie in zich bergt aan beide zijden van den Oceaan. Immers het zijn zeeën en oceanen, die kuststaten binden en tezamen houden. Het wereldgebeuren van thans levert wederom het bewijs - indien er althans een bewijs noodig is - dat het zeker niet de continenten zijn. Als bruggehoofd van de Vereenigde Staten op het Continent, als drager eener kust-beschaving kan Nederland, wanneer het voldoende zal zijn hersteld - en tot op zekere hoogte kan het dat nu reeds - een bijzondere zending vervullen.

De wonderbaarlijke kracht van dat kleine gebiedsoppervlak, dat wij West-Europa noemen, ligt in zijn eeuwige dynamiek; het geestesleven kan er nooit statisch zijn. En zelfs al heeft Europa aan macht en ook aan uiterlijk aanzien verloren, men verlieze niet uit het oog, dat de waarde eener beschaving niet wordt afgemeten naar de weelde, die zij voortbrengt. Toen de Atheners het Parthenon bouwden en Plato zijn dialogen schreef, heerschte er, zooals Harold Nicolson terecht opmerkt, in Griekenland geen weelde; Harvard beseft dat terdege.

Wat tenslotte ons zelf betreft; dat wij ons meer dan tot dusverre op het Westen en zeer in het bijzonder op de Anglosaksische en Amerikaansche beschaving hebben in te stellen, wordt, naar het mij voorkomt, wel in ruime mate beseft.

Wij mogen ons gelukkig prijzen in Professor Hocking een eminent vertegenwoordiger van de geestes-richting van dat Westen, inzonderheid van Nieuw-Engeland (zulk een belangrijk cultuurgebied in de Unie) in ons midden te hebben.

Moge zijn werk in Nederland met het succes bekroond worden, dat het in alle opzichten verdient. Wij kunnen er door de aanwezigheid van dezen eersten cultureelen ambassadeur der Vereenigde Staten slechts op vooruitgaan!

H.E. Enthoven