De Gids. Jaargang 110

De les van Bergen-Belsen

Mr Abel J. Herzberg: Amor Fati. Zeven opstellen over Bergen-Belsen. - Moussault's Uitgeverij, Amsterdam 1946. - 95 blz.

Dit boekje wekte bij ons een gevoel van bewondering en bevrijding.

De schrijver zegt ergens, dat het niet zonder belang is, hoe over de concentratiekampen geschreven wordt. Welnu - hij màg dat ook rustig zeggen, want zelf schrijft hij er op voortreffelike wijze over.

Wie wel eens nauwkeurig gelet heeft op de reacties, die bepaalde (of de meeste?) films over het verzet en de Duitse concentratiekampen bij het publiek wakker roepen, zal met mij geschrokken zijn van de primitieve gevoelens van haat en wraak, die zich bij velen ontladen. Precies zo is het met de invloed, die van de boeken over de kampen uitgaat.

Mr Herzberg heeft het wezen van het nationaal-socialisme scherp doorzien: de heiden werd tot koning over de wereld gekroond. Er werd een beroep gedaan op het heidendom, dat in ons allen leeft, op het bandeloze barbarisme.

De nationaal socialistische partij heeft consequent op de leegte gespeculeerd. Uit de leegte is zij opgebouwd, zij, en nog meer dan zij, haar S.S. Deze leegte, samen met de angst voor de angst, stimuleerde het daemoniese ethos van de S.S.

Mr Herzberg heeft, als Denis de Rougemont in zijn ‘Een jaar in het Derde Rijk’ ernstig getracht het nationaal-socialisme naar zijn wezen te verstaan. Hij heeft dit ook geprobeerd met de lieden, die in het kamp leiding gaven: de Scharführer, de Capo's, de Blockführerin. En deze faenomenologiese activiteit is zeer zinvol geweest. De typeringen, resultaat van deze ‘Wesens-schau’, zijn verrassend raak.

[p. 200]

Ieder, die het volkomen-dwaze van het leven in de concentratiekampen heeft gekend - was het niet een systeem van geordende waanzin? - ieder, die met de leiders van deze kampen in aanraking is geweest, zal telkens weer bij het lezen van deze opstellen zeggen: ja, zo wàs het ook, zo waren ze precies. We ontmoeten ‘bekenden’ uit ons eigen kamp, als we dit boekje lezen. En we zullen ons over onszelf verwonderen, dat we het spel hebben gespeeld, alsof we deze waanzinnige leiding hebben erkend... en we déden wat ze zeiden: we sprongen als kikkers en we trokken onze dekens rimpelloos-recht!

Mr Herzberg had de situatie door. Een paar voorbeelden.

De nazi's konden de Capo's de voorwerkers, de organisatoren, niet tot vrienden maken: deze capo's, waren immers geen nationaal-socialisten. Welnu - toen hebben zij deze capo's tot vijanden hunner vijanden gemaakt. En het is hun gelukt. We weten het.

De Blockführerin Irmy is een grillig wezen: ze heeft een rechter-ziel en een linker-ziel - en waarom zou de rechter-ziel moeten weten wat de linker-ziel doet? Als de blonde Irmy genoeg gekletst had, brak ze af: So, jetzt geh' ich mal ein bisschen prügeln im Frauenlager.

Zo staat dit boekje vol verrassende typeringen. Wie zal het jongetje van 14 jaar vergeten, dat de hele dag door de gore barakken loopt om te zien of er ergens wat te eten valt? En hij steelt alles wat los en vast is. En dan gaat zijn moeder dood. En dan zijn vader. En dan hijzelf... Wie lang in kampen geweest is, kènt dit jongetje - hij durft de woorden van deze schets niet rustig aan te zien.

En toch is het niet om deze faenomenologiese reden alleen, dat ik dit boekje met klem ter lezing aanbeveel. Ik sprak van een gevoel van bewondering en van bevrijding. Ja, dat laatste is er ook.

Hier spreekt iemand, die oneindig veel geleden heeft van het nationaal-socialisme. Ik noem nu alleen maar de sataniese kwelling van de laatste tocht, die de schrijver meemaakte in één der treinen, die de Duitsers, vlak tegen het einde van de oorlog, vol zieken, hele en halve doden, door Duitsland lieten rijden.

En toch - ondanks alle lijden geen spoor van haat of wraak. Slapheid! zegt de burger-die-graag-flink-wil-zijn - en straks gaat hij, die niet eens zoveel van de oorlog te lijden heeft gehad, in z'n vriendenkring weer wat schelden op nsb-ërs en Duitsers...

Maar - hier is geen slapheid. Hier is een bevrijdende over-

[p. 201]

winning behaald. De nazi's hebben deze mens niet overwonnen. Deze man is niet verbeten, niet cynies geworden.

Wanneer ge vrienden hebt, die lijden aan Duitsers-haat - en als er werkelik een begrijpelike grond voor is, tracht die dan te verstaan zonder hem goed te keuren - geef hun dan eens dit boekje in handen. Laat die ander merken: zó kan het ook. Hier is iemand aan het woord, die de nationaal-socialisten dóór en dóór kent, die keer op keer door hen tot aan de grens van de dood is voortgejaagd... en toch: zó! Dit kan bevrijdend werken.

Mr Herzberg heeft nog iets gedaan, waar ik hem zeer dankbaar voor ben. Steeds weer zegt hij: dit alles moet bijdragen tot inzicht in datgene, waartoe - niet: de Duitser, maar - de mens in staat is en waartoe hij, als men niet oppast, kan worden gebracht.

In het nationaal-socialisme ontmoeten we, hoe huiveringwekkend-akelig dit ook is, onszelf - altans een stuk van onszelf. Daarom gaat het ‘probleem-Duitsland’ niet slechts over de Duitsers, maar ook over ons. We kunnen met Duitsland niet klaar komen omdat we met onszelf niet klaar kunnen komen.

De Scharführer zit in ons zelf en de capo's zien we om ons heen. Met de woorden van de schrijver: ‘Ge kunt ze met de vinger aanwijzen, in besturen, verenigingen, regeringslichamen, op kantoren en fabrieken, onder ambtenaren, militairen, sociale werkers en organisatoren, wie in een concentratiekamp Capo zouden zijn geworden en wie niet.’

Tenslotte: hier en daar spreekt Mr Herzberg over het wonder van het joodse volk: de kleine stam is niet verdelgd, terwijl wereldrijken zijn verzwolgen. Of beter: de schrijver wil het woord ‘wonder’ bewust niet gebruiken. Omdat er geen wonder is.

Hij zegt: ‘Het voortbestaan van die kleine stam door alle vervolgingen heen is geen wonder. Het is heel iets anders. Het is de diepe overtuiging van de gerechtvaardigdheid van zijn bestaan en daarmee de aanhankelikheid aan zijn lot: Amor fati.’

Dit nu begrijp ik niet. Temeer omdat voor in dit boekje op de eerste blz. een ontroerend woord uit het Oude Testament is afgedrukt: ‘ook als zij in het land van hunne vijanden zullen zijn, zal Ik hen niet verwerpen’ (Leviticus 26 vers 44). En elders noemt schrijver ‘de grote onzichtbare Rechter, die sprak: Ik heb ze vergeven’.

Mr. H. spreekt van amor fati. Maar het Oude Testament getuigt van de mee-trekkende God. Ook Lev. 26 bedoelt deze God, die roept, die oproept, die draagt en verdraagt, die het

[p. 202]

Verbond sluit met zijn volk, die in een levende en levenwekkende Relatie tot de mensen treedt. Het geloof, waarvan het O.T. getuigt is de existentiële verhouding tussen Israël en de levende God - er is een gesprek mogelik tussen God en mens, tussen mens en God. Dit alles is oneindig meer dan wat met ‘amor fati’ wordt aangeduid.

Ik denk aan Pascal, die ergens zegt, dat de god der filosofen een andere is dan de God van Abraham, Isaäk en Jakob.

Het is in dit verband merkwaardig, welk een typiese ethiesering de schrijver toepast, als hij b.v. opmerkt, dat de eerste zin uit de menselike beschaving: de erkenning, dat er iets is, dat màg en iets dat niet mag, door het joodse volk is uitgesproken. Elders spreekt hij van de Jood, die, wanneer hij diep zou graven in zijn ziel, zou moeten stuiten op een granieten fundament van profeten, van wetten en normen. Maar - tussen de profeet, die weet van Gods Roep, van Gods Bewogenheid, en de abstracte onpersoonlike norm is toch nog wel enig verschil.

Ik geloof: wij kunnen er niet omheen: het is een Wonder, dat het Joodse volk niet is verdelgd. En dit Wonder heeft te maken met de God, die mee-trekt, de God van het Verbond - de Lévende.

Uit het Oude Testament - vooral in de Psalmen en de profetiese geschriften - hoor ik een ander geluid, waar het gaat om de wezenlik godsdienstige verwerking van onrecht en leed, dan in dit boekje getiteld: Amor fati.

Intussen: de eerste zin, die ik neerschreef blijft volkomen gehandhaafd. Dit boekje wekte bij ons een gevoel van bewondering en bevrijding. Met schaamte wil ik zelfs wel bekennen: voor een lief ding wilde ik, dat allen, die zich tot de christelike kerken in Nederland rekenen, zó tegenover ‘Duitsland’ stonden als deze schrijver.

Kr. Strijd