De Gids. Jaargang 110

[p. 167]

Humor bij Homerus

Homerus en de zeerovers

In zijn zogenaamde ‘archaeologie’, de bekende twintig eerste capita van zijn geschiedwerk, heeft Thucydides ons zijn reconstructie gegeven van de oudste geschiedenis van Griekenland, die ons op zo menige plaats verrast door haar scherpzinnige en waardevolle opmerkingen. In het vijfde hoofdstuk behandelt hij aldus de zeeroverij in het oude Griekenland en geeft als zijn mening te kennen dat deze in de oude tijd als een eervol beroep gold, waarbij hij zich als bewijs beroept op de oude dichters ‘die bij de informaties naar degenen die binnen komen varen overal gelijkelijk laten vragen of zij zeerovers zijn, daar degenen aan wie zij dat vragen dat werk niet minderwaardig vinden en ook zij die het willen weten er niets op hebben aan te merken’.

Wij kennen nu inderdaad uit de ‘oude dichters’ van Griekenland drie van deze plaatsen waar op deze wijze geïnformeerd wordt naar de binnenvarenden, of zij soms zeerovers zijn; de plaatsen zijn geheel gelijkluidend en men vindt ze: Odyssee γ 71-74 en ι 252-255, Hymn. in Apoll. 452-455. In al deze gevallen wordt tot de betrokkenen de vraag gericht:

ὦ ξεῖνοι, τίνες ἐστέ; πόϑεν πλεῖϑ ᾽ὑγϱὰ ϰέλευϑα;
ἦ τι ϰατὰ πϱῆξιν; ἦ μαψιδίως ἀλάλησϑε,
οἷά τε ληϊστῆϱες ὑπεὶϱ ἅλα; τοί τ᾽ ἀλόωνται
ψυχὰς παϱϑέμενοι ϰαϰὸν ἀλλοδαποῖσι φέϱοντες;

‘Vreemdelingen wie zijt gij? Vanwaar bevaart gij de vochtige waterwegen: zijt gij uit op een onderneming of zwerft gij zo maar rond, als zeerovers over de zee, die rondzwerven en met eigen levensgevaar leed brengen over anderen?’

Dat ziet er zo op het eerste gezicht naar uit of Thucydides volkomen gelijk heeft; de vraag wordt nogal nuchter en koelbloedig gesteld en er is in de formulering zelf niet iets waaruit duidelijk zou blijken dat de vraagstellers niet zo erg vriendelijk dachten over deze soort van broodwinning; men zou anders wel benieuwd zijn hoe het vriendelijk gesprek zich verder zou ontwikkeld hebben, wanneer de aangekomenen zich inderdaad als zeerovers zouden ontpoppen; als zij op een even humane wijze verkregen wat van hun gading was, oefenden zij dit beroep op een werkelijk nette manier uit; het enige verwonderlijke bij zulk een stand van zaken zou slechts zijn dat zij tòch nog zeeróvers bleven heten. Wij kunnen dit echter niet controleren, want in

[p. 168]

alle drie de genoemde gevallen zijn de personen in kwestie klaarblijkelijk géén zeerovers, en zeker in de twee eerste gevallen doen de omstandigheden waarin de ondervraging plaats vindt, wel iets af van de bewijskracht welke Thucydides in deze woorden heeft gevonden. Men kan er dunkt mij, zeker niet uit afleiden, dat ook voor onzen Homerus zeeroverij nog als een eervol beroep gold.

Bezien wij nauwkwurig het verband waarin deze woorden voorkomen. De eerste plaats, γ 71-74, is uit het begin van het derde boek der Odyssee, waar de aankomst wordt verhaald van den jongen Telemachus en zijn begeleider, Athene-Mentor, op het strand van Pylos, waar de oude Nestor met zijn zoons en een groot gezelschap van vrienden juist bezig is een offer te brengen aan Poseidon. Het was ongetwijfeld een imposant schouwspel dat zich aan de blikken van den jongen Telemachus en zijn begeleider vertoonde: negen tribunes waren er opgericht, op elk hadden vijftig man plaats genomen, en deze negen groepen hadden elk negen stieren voor zich. Nergens anders bij Homerus vindt zulk een grootse offerplechtigheid plaats. De jonge Telemachus is dan ook wel onder de indruk, waar zal hij de moed vandaan halen om temidden van dit groot gezelschap het woord te richten tot Nestor en hem te zeggen, wat hij op het hart heeft. Athene merkt wel hoe het met hem gesteld is en begint alvast maar met hem moed in te spreken: Telemachus, heus, het komt er nu op aan niet verlegen te zijn, niet in het minste! Daarvoor ben je toch scheep gegaan, om te vragen naar je vader, wáár de aarde hem verborgen houdt, wèlk einde hij gevonden heeft. Ga nu maar recht op Nestor af, en dan zullen wij te weten komen wat hij voor ons in petto heeft. Maar je moet hem zèlf vragen, of hij de heele waarheid zegt. Hij zal er niet om liegen, want hij is een zeer verstandig man.’

Maar Telemachus is vol aarzeling, hoe hij het aan moet pakken, hij heeft nog niet de minste ervaring van ‘spreken in het openbaar’. ‘Past het een jong mens zoals ik wel, een oudere zo maar uit te vragen?’ Athene stelt hem dan weer gerust: hij zal zelf zijn woorden wel vinden, en de godheid (die naast hem staat!) zal er ook wel een paar ingeven; de goden hebben hem toch van jongsaf bijgestaan (hoewel zijn jeugd toch niet zo rooskleurig is geweest!). - Het tweetal stapt dan op de vergadering toe, en daar worden ze buitengewoon vriendelijk ontvangen. Er is geen sprake van dat Telemachus onmiddellijk met zijn boodschap voor de dag moet komen: er worden handen gegeven en ze moeten netjes plaats nemen; de jonge Pisistratus verwelkomt ze en biedt de beker aan om te plengen - eerst aan Athene, waar

[p. 169]

deze heel blij mee is! Deze spreekt dan tot Poseidon een zegewens uit over Nestor en zijn zoon en alle Pyliërs en maakt tevens van de gelegenheid gebruik om den god om vervulling te smeken van het bijzondere doel van hun beider tocht. De situatie is niet geheel zonder humor; niettegenstaande Athene alles afweet van Poseidon's wrok tegen Odysseus, smeekt ze hem hier als Mentor heel argeloos om zijn radelozen zoon ter wille te zijn. Nadat nu ook nog Telemachus zelf een gebed heeft uitgesproken, neemt dan de grijze Nestor het woord, om te vragen wie de vreemdelingen zijn; hij doet dit met de aangehaalde verzen, waarin hij dus vraagt of de twee soms zeerovers zijn. Zijn wij nu verplicht, zo vraag ik mij af, deze woorden volstrekt ernstig te nemen en dus werkelijk te veronderstellen dat de oude vorst, temidden van al deze zo nadrukkelijk geschilderde vriendelijkheid en hoffelijkheid, inderdaad rekening houdt met de mogelijkheid, dat hij hier met zeerovers te maken heeft? Ik geloof dat dit een volslagen miskenning zou betekenen van de situatie zoals ze ons zo uitvoerig en met de meeste zorg is voorgesteld. Iedereen heeft Telemachus' schuchterheid kunnen opmerken, en nu zou de schrandere Nestor hem ervan verdenken een boze zeerover te zijn die ‘leed komt brengen’ over zijn land en volk? Het lijkt mij weinig waarschijnlijk dat iemand van de 450 aanwezigen één ogenblik ook maar de geringste vrees gekoesterd heeft door de beide mannen te zullen worden aangevallen. Er is, dunkt mij, maar één verklaring mogelijk van Nestor's woorden, en dat is, ze te beschouwen als een vriendelijke scherts, die inplaats van te getuigen van enig wantrouwen, juist het bewijs is van de hartelijke en ongedwongen verstandhouding tussen gastheer en bezoekers. Dit lijkt mij het meest in overeenstemming met de situatie, die zoals opgemerkt, niet geheel van humor verstoken is; van den dichter die met zo fijne opmerkingsgave en psychologisch begrip de aarzelingen schildert van den jongen Telemachus, kan men heus wel verwachten dat hij in staat is Nestor op deze hoofse wijze een grapje te laten maken. Wij hebben hier te doen met een van die talloze gevallen van ‘humor bij Homerus’ waarover een heel boek zou te schrijven zijn, en waarop nog lang niet voldoende de aandacht is gevestigd; het is zelfs mogelijk hier een parallelplaats aan te voeren, waar precies eenzelfde soort humor ten beste wordt gegeven die door de commentaren nimmer wordt opgemerkt en waar bij gevolg allerlei zware beschouwingen over geleverd zijn (Ithaca = Leukas-hypothese!), nl. α 173 waar Telemachus tot Mentor de woorden richt: want ik denk wel niet dat je te voet hier gekomen bent! Waaruit men geconcludeerd heeft dàt

[p. 170]

er dus een landweg naar Ithaca bestaan moet hebben, alsof een Griek van zes eeuwen voor Christus niet evengoed tot het grapje in staat was dat ieder van ons in een dergelijke situatie had kunnen maken! Ook voor de woorden van Nestor nu ligt het ongetwijfeld het meest voor de hand er een dergelijke onschuldige en hoffelijke scherts in te zien, zodat, wat deze plaats betreft, Thucydides niet gelijk heeft met zijn constatering, dat voor de oude Grieken, blijkens de uitlatingen van hun dichters, zeeroverij als eerzaam beroep gold.

Niet anders is het gesteld met ι 252-255. De situatie is er eenvoudiger en behoeft minder commentaar dan de zojuist besprokene. Het grappige bestaat daar nl. hierin dat de rollen a.h.w. zijn omgekeerd, en dat de rover aan de niets-kwaadsbedoelende zeelui de bewuste vraag stelt: of zij soms zeerovers zijn. De vraagsteller is hier niemand anders dan de vreselijke Cycloop, van wien in vs 189 reeds gezegd is, dat hij een goddeloos misdadiger was, die niets gaf om zijn medemensen; Odysseus en zijn mannen zijn dodelijk benauwd voor hem en wijken bij zijn komst terug in de duistere hoeken van de grot; als de reus, na het vuur te hebben aangemaakt, hen heeft ontdekt en zijn vraag tot hen heeft gericht: zijn jullie daar soms zeerovers, breekt het angstzweet hun uit, ja hun hart breekt ervan:

ὥς ἕφαϑ᾽, ἡμῖν δ᾽ αὖτε ϰατεϰλάσϑη φίλον ἦτοϱ
δεισάντων φϑόγγον τε βαϱὺν αὐτόν τε πέλωϱον.

Men kan ook hier moeilijk van mening zijn dat de bewuste woorden door den dichter ernstig gemeend zijn; de situatie is hier echter wel enigszins anders dan in γ: daar laat de dichter een van zijn personages humor plegen, terwijl deze hiér van hemzelf afkomstig is. Wij betrappen hem hier op eenzelfde quasi-gedachteloos hanteren van overgeleverde verzen en zinswendingen als dat, speciaal in de Odyssee, herhaaldelijk voorkomt (ik denk bijv. aan de luid-blaffende honden in π 4-5, die toevallig net niet blaffen, of Telemachus die niest, dat het huis ervan dreunt) en dat in zo hoge mate karakteristiek is voor de houding van den dichter ten opzichte van de overgeleverde stof.

Er kan althans, dunkt mij, geen twijfel aan bestaan dat ook deze verzen tot het misschien reeds sinds eeuwen overgeleverd materiaal behoren, waarvan Homerus zich bediend heeft bij het samenstellen van zijn epos. In geen van beide situaties passen zij als in hun oorspronkelijk verband, het is juist om het contrast met hun omgeving, dat de dichter ze ingevlochten heeft. Daar-

[p. 171]

door echter missen ze op beide plaatsen de bewijskracht welke Thucydides eraan heeft willen geven.

Ten slotte is er de Apollo-hymne. Ook hierover zal ik slechts kort zijn, het zou in dit verband veel te ver voeren dieper in te gaan op de verhouding tussen het Homerisch epos en de voornaamste der godenhymnen. Zonder dit evenwel is het onmogelijk aan deze laatste een enigszins afdoende behandeling te wijden.

Beperken wij ons daarom tot een karakteristiek van de situatie waarin hiér de bewuste verzen voorkomen. Hier is het een god die ze uitspreekt. Apollo die juist zijn heiligdom te Delphi gesticht heeft, zoekt priesters om dat te bedienen; zijn oog valt dan op een Cretensisch schip dat juist uit Cnossos is vertrokken met bestemming naar Pylos; Apollo gaat in de gedaante van een dolfijn in het schip liggen, de mannen verliezen, uit angst voor dit wonderteken, de macht over het stuur en het schip wordt door Apollo naar Delphi gedreven. Daar verlaat de god het schip en gaat binnen in zijn tempel om er een groot vuur te ontsteken; dan keert hij weer, in de gedaante van een sterk en volwassen man, naar het schip terug, en spreekt de bemanning met de bewuste woorden aan, noodigt ze uit om aan land te komen, waaraan zij, door zijn toespraak bemoedigd, gehoor geven en het hun aangeboden priesterambt aanvaarden. Het is een eigenaardige, zeer schone poëzie, die deze hymnen bevatten, en die wat de inhoud betreft zeker veel ‘primitiever’ is dan die van Ilias en Odyssee; ook in de vormgeving zijn ze, ondanks de gelijkluidendheid van vele verzen met die van het epos, zeer zelfstandig en ik ben er daarom volstrekt niet zeker van dat deze gedichten werkelijk allemaal aanzienlijk jonger zijn dan ons epos, zoals altijd wordt aangenomen. De zeeroververzen doen het in deze passage zeer goed, en het verband is zeker niet minder oorspronkelijk dan bij de beide plaatsen uit de Odyssee. Als ernstige vraag zijn ze echter ook hier wel niet bedoeld, hoewel het opvallend is dat van deze zeelui uitdrukkelijk vermeld wordt dat ze uit het Minoïsche Cnossos komen: dit was in de oude tijden een oord van waaruit zeker de Griekse kusten nogal eens onveilig werden gemaakt. Ik houd het daarom niet voor onmogelijk dat wij hier dichter bij het oorspronkelijk gebruik der verzen zijn dan dit in de Odyssee het geval was; in haar huidige vorm echter is de hymne m.i. een bewerking van een ander, nog primitiever gedicht. Zoals gezegd, zou het echter te ver voeren deze gedachte hier nader uit te werken.

J.M. Kramer