De Gids. Jaargang 110

[p. 116]

Kroniek der Nederlandse letteren

Hein de Bruin

Acht en veertig jaar oud, is Hein de Bruin op 12 Juni te Amsterdam overleden, diep teleurgesteld door een leven, dat hem zijn recht als dichter niet scheen te gunnen. Het werk, dat hij uitgaf, beslaat drie kleine bundels gedichten, een roman, getiteld ‘Wat blijft’, enkele novellen, een dramatiserende bewerking van het boek Job en een leesdrama, getiteld ‘Paulus in Efeze’. Hij gaf bovendien een gave vertaling uit van ‘Julien and Maddalo’ door P.B. Shelley en bracht sonnetten van John Donne over in het Nederlands.

De kritiek ontving deze geschriften met gematigde belangstelling. Niemand ontkende, dat hij talent had, maar het was zeldzaam, wanneer buiten de christelijke literatorenkring iets meer over zijn werk werd afgedrukt dan een welwillende, vlakke aankondiging. Hij had het gevoel, te arbeiden in de ijlte. Dit bracht hem tot twijfel aan zichzelf, aan de inspiratie, aan de betekenis van het dichterschap in onze tijd.

Misschien moet men het nog scherper zeggen. Hij twijfelde niet alleen aan het dichterschap, maar hij ervoer het als een maatschappelijke belemmering. Het was voor hem een last, die hij niet afwerpen kon. Hij hunkerde naar vrijheid. De dwang van zijn gedachten gunde hem die vrijheid niet.

In Friesland geboren, te IJlst, in 1899, was hij te Amsterdam verbonden aan een bankbedrijf, waar de werkzaamheden hem aanvankelijk rust gaven, doch op de duur niet bevielen. Hij ging er weg, kort na de oorlog, kwam in betrekking bij het Nationaal Instituut, werd ziek, verkwijnende in gemoedsgesteltenissen van weemoed en wanhoop, altijd vervuld van het ongeschreven gedicht.

De tijd heeft onrecht aan hem begaan. Hijzelf was stug in de omgang, niet zeer mededeelzaam, een man, die gemakkelijk verkeerd begrepen werd. De titels, aan zijn verzenboeken gegeven, lokten geen lezers. Zijn oudste werk heet ‘Het ingekimde land’ en verscheen in 1932. Daar niemand het werkwoord kimmen kent, zei deze titel slechts wat de dichter bedoelde, wanneer men zich verstandelijk rekenschap gaf van de spraakkunstige samenstelling. Een land, besloten tussen zijn kimmen, niet door de einders verwijd naar het mateloze. Het vers vermijdt de onmiddel-

[p. 117]

lijke aantrekkelijkheid van het speelse, het sierlijke, het luchthartige, het elegante, het alleen-maar-musische; het is een ernstig, strak vers, heel vaak distichisch van structuur, enjamberend van de eerste regel naar de tweede, waarop dan weer twee regels volgen met gelijksoortige enjambement. Hierdoor krijgt de ernst nog een stugger karakter, bijna stijf, ook in de lichtere gedeelten zwaar als een psalm met zijn parallelisme. Tekenend voor zijn dichtwijs, niet minder zinnebeeldig voor zijn denkwijs is in die eerste bundel het sonnet, dat hij gewijd heeft aan Vincent Van Gogh. Het is het mooiste van de bundel niet, maar veeleer het naaktste:

Aan elken wroeter vroeg hij maar: waarom?
en ging bij alle slovers 't zelfde vragen.
Als hij, om 't zóó te ervaren, al de trage
lichamen had gegrift, steeds weer: waarom?

De wezens die hij in zich om moest dragen
ontwaakten luid, en werden immer stom;
bijna verlicht dikwijls, dan duister, dom,
wankelde hij door zijn vreemd-helle dagen.

En liet in rulle stukken die hij schiep,
waarin zijn angst naar de bevrijding riep,
de wolken en de wegen ongericht
in het ontzaggelijk Oneindig stroomen -

Daarna de zelfvernieling: het ontkomen
aan deze zielekwelling - naar dat Licht!?

Het innerlijke landschap van deze eerste bundel is een Hollands Palestina, liever nog Judea, want het mist de Galilese lichtbewogenheid van bron en bloem. Twee verzen, naast elkaar geplaatst, beschrijven dit innerlijk landschap van de gekwelde godsvrucht: het ene heet ‘Agrarisch’, het andere ‘Dimensies’. Hoewel het grondgevoel niet wezenlijk opstandig is tegen de religiebeleving, hem uit zijn omgeving vertrouwd, beziet de dichter haar toch critisch, met een trek van ironie. Hij spreekt van de levensuiting, die eng wordt in dit landschap, waar de geloofsgenoten bouwen aan de akker van hun ziel, hij heeft het over zegen, die benijd wordt, over lege vermoedens, die zich omzetten in hoon. Het is een landschap onder de wet, dit ingekimde land, maar de wet verloor de wijdheid Gods, door al te zuiveren gezuiverd en geschift. De ziel haakt naar ruimten.

Dat de volgende bundel, eerst in 1941 verschenen, ten titel droeg ‘Hernieuwd herdenken’, alweer geen bijzonder trekkende titel, bewijst achteraf, hoe zeer het probleem der bewustheidsvernauwing binnen de confessionele kring een levensprobleem

[p. 118]

voor Hein de Bruin is geweest. Van de buitenkant bezien, kan het eenvoudig lijken. De dichter, overtuigd gelovige, ergerde zich in eigen kring aan veel kleinzieligheid, doch vond, juist als gelovige, buiten die kring zo goed als geen gehoor. Ware hij niet een christelijk dichter geweest, hij zou voor een aanzienlijk dichter hebben gegolden. Dit wist hij. Het heeft hem gehinderd, hier is geen twijfel aan. Doch hierin bestaat het probleem niet. De vraag, of strakke confessionele groeperingen met eigen organen voor een eigen publiek de bloei der dichtkunst in ons land bevorderen kunnen, mag men zich naar aanleiding der ervaringen van Hein de Bruin desnoods met scherpte stellen, het was zijn eigen levensvraag niet. Hij tobde over de geloofsrealiteit in het practische leven. De waarheid weigert zang te worden, naar de leugen dringt het lied.

Open zelfbelijdenis zou bevrijding geweest zijn, maar lasterlijk geklonken hebben in het oor der eigen gemeente. De Bruin kende geen diplomatische zegswijs als dichter. Hij zocht tevergeefs in beelden te verhullen wat hij bedroefd uitschreeuwen wilde. Doch in het begin van de oorlog scheen de beproeving zijn gemoed open te gooien naar de ruimte. God werd een tijdgenoot. Zijn helderste verzen schreef hij in die stemming, in het zeer kleine, clandestien gedrukte bundeltje ‘De Brief’ uit 1942, herdrukt in zijn oorlogsbundel ‘Ebben en Ivoor’ van 1945.

‘De Brief’ bereikt een kinderlijke ongedwongenheid van gebedsformulier, oprecht als de geloofsdrift. Misschien is dit zijn helderste werkje. Het geeft zijn persoonlijkheid niet in haar volle betekenis weer, maar het is een getuigenis van zijn gelukkigst vervoeringsmoment, het ogenblik, waarop hij argeloos kon bidden. Daarna sloot de cirkel der benauwenis zich weer. De herdichting van Job, de dramatisering van het leven van de apostel Paulus, waren grepen naar het wijde der bevrijding. Misgrepen? Beide werken hebben onmiskenbaar hun verdiensten, maar wie hun diepste bedoeling vermoedt, kan schatten, in hoeverre zij hun dichter onbevredigd lieten. Diens lyrisch werk, een handvol moeizame sonnetten, enkele liederen, wat losse verzen tussen door, blijft de belijdenis van een zielsnood, die geen voorwerp zijn moet der nieuwsgierigheid, maar die aan een doorgronder van gemoederen een voortreffelijk ‘essai de psychologie religieuse’ zou kunnen ingeven. Eerst in zulk een essay zijn leven en werk van Hein de Bruin ten volle tot hun recht te brengen.

Anton van Duinkerken