De Gids. Jaargang 110

[p. 53]

Kroniek der Nederlandse letteren

Dirk Coster

Op 7 Juli wordt Dirk Coster zestig jaar en hij moet opnieuw ontdekt worden als een vergeten hoeksteen der structuur van de moderne letterkunde, hier in Nederland. Wanneer hij Frans of Duits of Engels had geschreven, was hij wereldberoemd. Wij doen daar niet aan. Wij bezitten over hem een brochure, dor als een woestijn, opgesmukt met de eendere distels en doornen van zichzelf herhalende, zwakjes bevruchte hatelijkheden. Voor wie vandaag jong zijn, is lachen om Dirk Coster een beschavingsplicht, gelijk bij het schoolonderwijs gelachen wordt om Rhijnvis Feith.

Dirk Coster heet dierbaar en zalvend en niet to the point, hij vertegenwoordigt het meest gesmade begrip in de hedendaagse literatuurwaardering: het ethische begrip. Allerlei letterkundige beginselen overweegt en ontleedt men, het ethische beginsel veracht men. Het heeft met schoonheid zo gezegd niets te maken, het is vaag, het is halfzacht, het is onder alle omstandigheden vervelend en het smaakt flauw.

Men vergeet, welk een bevrijding het geweest is, toen Coster in 1912 zijn polemiek tegen Willem Kloos schreef over ‘Werk en wezen der kritiek’. Hij kwam toen op voor het recht der persoonlijkheid van de criticus. Hij trachtte toen voor de moderne mens het waarheidskarakter der waarachtigheid te bepalen. Hij wilde zichzelf en ons allen toen losmaken van de schoolmeesterswetjes van de dichtkunstige stijlleer om op te klimmen naar die staat van aanhoudende intellectuele verwondering over het leven en zijn geheimen, waaruit kunstwerken hartslag en levensader ontvangen.

Tegenover een rationalistische kunstleer stelde hij een aesthetisch mysticisme, waarin de ontroering primordiaal moest zijn. Hij kon op Boutens wijzen, op Karel van de Woestijne, op J.H. Leopold, op Henriëtte Roland Holst, op A. Roland Holst, op J.C. Bloem, om aan te tonen, dat de ontvankelijkheid van het mensengemoed voor innerlijke beweging bepaald wordt en beinvloed door krachten van het heelal, groter en ouder dan wij. Hij betoogde, dat de kern der ontvankelijkheid zorgvuldig moest worden behoed als het vuur der Vestaalsen.

Men mag hem verwijten, dat hij niet wetenschappelijk door-

[p. 54]

drong tot de wezensbepaling van het vonkje der dichterziel, dat hij het snijmes niet zette in de bron der tranen, maar men moet hem nageven, dat hij voor het wonder der ontroerbaarheid een eerbied wist te behoeden en wist op te wekken, nauw verwant aan de antieke eerbied jegen het venerandum, het tremendosum en het fascinosum. Had hij in het Latijn een inleiding tot Horatius geschreven, even gevoelig als zijn inleiding tot Nieuwe Geluiden, hij zou de wetenschappelijke wereld verrukt hebben.

Met Nieuwe Geluiden heeft hij een jeugd verrukt. De smaak, waarmede hij uit de moderne verzen koos, werd eerst ten volle gehuldigd, toen een bestrijder, D.A.M. Binnendijk, om Costers werk te verbeteren, vrijwel hetzelfde materiaal bleek te behoeven. De eerste verzamelaar had de room van de moderne poëzie reeds afgeschept, toen Marsman nog maar een enkel bundeltje had uitgegeven en toen Slauerhoff nog maar een naam in de tijdschriften was.

Laten wij aannemen en vergeven, dat hij Dop Bles overschatte, Ine van Dillen voor een dichteres van betekenis hield en nog wat bravourstukjes uithaalde, die het spitse vernuft aan het avontuurlijke hart behoort te verbieden: hij zei in 1924 waar het op stond met de moderne poëzie en waar het om ging in de twintigste eeuw.

Men mag nu menen, dat hij ongelijk gekregen heeft en dat de grote romantiek niet door de kleine rederijkerij verzwolgen dreigt te worden, maar kan men volhouden, dat hij ten onrechte de kracht der hartstochten hoger schatte dan de knapheid van het intellect? Zijn Marginalia behelsden de neerslag van verscheidene teleurstellingen. Ze openen een perspectief op de gezichtseinder, waar het grote zich verkleint voor het oog en waar de mens zich vermiert voor het hart. Het zijn twee bittere boeken, zoals later Het Dagboek van den Heer van der Putten bitter zou zijn, toen hij meende, de mens te moeten beschermen tegen de innerlijke wreedheid van de Godsgedachte.

Hier ligt de tweespalt van Costers natuur: bij deze drang om het hart te beschermen tegen de kilte van het helder inzicht. Voor hem is helder, wat warm gevoeld wordt. Voor hem is besmookt wat alleen maar klaar wordt gedacht. Alle redeneerkunde misleidt. Een moeder, die haar kind na jaren van doodsangst terugziet, kent die misleiding niet. Coster wedt voor de literatuur op het gevoel van die moeder tegen de omschrijving en ontleding van dit gevoel in het brein van deskundigen. Niemand is deskundiger dan zijn hart hem ingeeft te zijn.

Deze beginselen zijn eenzijdig, in hun volmaakte vorm on-

[p. 55]

houdbaar door eenzijdigheid. Het is zelfs de vraag, of het waarlijk zuivere beginselen mogen heten en of beginselzuiverheid geen kilte veronderstelt, gelijk het marmer kil is, dat het vergankelijke vlees tot eeuwigheid verstart en verheerlijkt. Doch dit marmer is aanzienlijk door de keuze, die de kunstenaar maakte uit de levende bewegingsogenblikken en buiten die keuze, buiten de ervaring, die nodig is om deze keuze te kunnen maken, blijft het marmer een klomp, het beeld een paskwil.

‘Het wonder van Dostojewski's kunst is het wonder der eindeloze beweging, het wonder dus ook der nooit voltooide zielsontwikkeling’ schrijft Coster in een ogenblik van heldere zelfkritiek op zijn methode. Hij zoekt de mobilisering der gemoedskrachten door aandoening na aandoening; hij gelooft uitsluitend in de innerlijk mobiele mens.

Tegen dit inzicht kan men, aesthetisch zowel als algemeen-wijsgerig, de stabiele mens verdedigen. Het ogenblik bestaat omwille van de eeuwigheid, niet andersom. Het is een oud punt van debat, ouder misschien dan de pijl van Zeno: het debat van beweging en rust, waarin Coster zich mengde om te zeggen, dat zonder de beweging van het hart er geen werkelijkheidswaarde overblijft voor de rust van de geest.

Zijn Nederlandse Poëzie in Honderd Verzen is in dit opzicht zeker zijn meest harmonische boek. Het toont de rust van de traditie als de resultante aller moderniteiten, waar hart en durf bij waren gemoeid. Het is meer dan een knap boek. Het is een zielvol boek.

Hier kan men hetgeen bij Coster ethica genoemd wordt in volle werking zien. Het is geen predikantenmoraal. Het is een verdediging van de levenswarmte in deugd en ondeugd, een verzet tegen verschraling in braafheid of zonde.

Over de samenhang van intentie en intensiteit zijn Costers begrippen misschien te eenvoudig: het slecht bedoelde kan van geestdrift gloeien en het goed bedoelde kan flets zijn als zout, dat zijn smaak verloor. Razende demonie weerstaat men met geen vage liefde jegens alles en allen, maar nog minder drijft men de duivel uit met knappe trucjes en listige artikeltjes. Coster weet, dat vermoeide intensiteit doorgaans dorheid van hart oplevert, schijnbaar cynisme voortbrengt, in waarheid ontveinsde apostatische schaamte. Hij weet, dat Chateaubriand, ook waar hij toneel speelt, eerlijker is dan Stendhal, ook waar deze zich beschuldigt. Hij ziet, dat Nietzsche vaak alleen maar slim is, boerenslim uit ijdelheid.

Telkens is er in zijn kritieken een plaats, waar hij hoog uitkijkt

[p. 56]

over de mensen. Ook wat de besten willen is doorgaans niet beter dan het beste van henzelf. In pijnlijke woorden heeft Coster het onvermogen der mensheid tot ware, mystieke zelf-overstijging beleden. Hij werd hierom bespot. Maar de droefheid, die hij door zijn bittere belijdenissen opwekt, is bevruchtend. Het is de weemoed, waaruit de verwondering geboren worden kan.

Zijn veelgesmaad geloof in de mens blijft na rustig onderzoek hoofdzakelijk een geloof in de adel van onze diepste weemoed. Aan dit geloof ontleent hij zijn betekenis als schrijver.

Anton van Duinkerken