De Gids. Jaargang 110

[p. 189]

Modern times

‘Tous les progrès sont incertains et lents et suivis le plus souvent de mouvements rétrogrades. La marche vers un meilleur ordre de choses est indécise et confuse.’
A. France, ‘M. Bergeret à Paris’ p. 69.

De schilder en teekenaar Toulouse Lautrec, levende op de kentering der tijden, aan het einde der negentiende en het begin der twintigste eeuw is een uitermate belangrijke figuur. Niet alleen om zijn zeer bijzondere kunst maar ook terwille van zijn geheele persoonlijkheid die een nadere beschouwing zeer zeker verdient.

Henri Toulouse Lautrec-Monfa stamde uit een zeer oud fransch adellijk geslacht. Reeds als kind maakte hij dierstudies, waarbij hem vooral de beweging van het dier interesseerde.

Deze belangstelling voor de beweging, die vooral in den nieuweren tijd zulk een domineerende beteekenis heeft gekregen in de schilderkunst, heeft wellicht een diepere psychologische grond. Als kind brak hij tusschen zijn twaalfde en dertiende levensjaar beide heupbeenderen. Daar de breuken slecht genazen bleef hij zijn leven lang kreupel. Men denke zich in wat dit beteekende voor een jongen man die hield van paarden, paardrijden, de jacht en van alles wat kenmerkend is voor het zeer oude, ten ondergang neigende bloed van een uitstervenden adel. Gedoemd tot practische bewegingloosheid, althans tot het uiterste beperkt in zijn bewegingsvrijheid, begaafd met een bijzonder schilderkunstig talent was deze jonge mensch tenslotte gedoemd zich met het leven op een of andere wijze te verstaan. Bij hem wordt tenslotte de kunst als het ware tot een tegengif tegen een persoonlijk noodlot.

Alle driften die in dezen jammerlijken mensch leven, veroorzaken ondragelijke spanningen die een ongelooflijke hoeveelheid geestelijke energie verbruiken. Een ongestild heimwee, in latere jaren een onstilbaar heimwee verteert dit lichaam en zoo wordt hij de bezetene, het slachtoffer van zijn werk dat dan vaak op waarlijk gigantische wijze uitgroeit boven het zoo fragiele bestaan van zijn schepper.

Hem, den gekluisterde, fascineert de beweging; de beweging van zijn sujetten, van zijn vrouwen en zijn dieren. Hij schept zich een geestelijke wereld vol wilde tegenstellingen. De vertwijfelde strijd van den mismaakten mensch raast door het werk van dezen kunstenaar, in al zijn lijnen en kontouren, als een onbluschbare koorts.

Lautrec's eenige probleem was het leven. Wat hem in een be-

[p. 190]

paald sujet aantrok was niet een banale belangstelling voor het stoffelijke, maar zijn uiteindelijke kunstzinnige beteekenis vond hij tenslotte in de beweging van dit sujet. Als zoodanig vormt Lautrec een scheidingslijn tusschen de oude traditioneele kunstopvatting en de specifiek moderne, en wel op het gebied waar de verschillen tusschen beide epochen het meest saillant zijn.

Het momenteele, het oorspronkelijkste en het meest verrassende, de beweging, die slechts éénmaal geboren wordt, het éénmalige, wat des levens is, wordt bij Lautrec het voorwerp van een kunstzinnige vormgeving.

De merkwaardige neiging die hij bezat voor het tingeltangel-, café-chantant- en theaterleven vindt in dezen ‘bewegingshonger’ eveneens haar verklaring. Het schrille onnatuurlijke licht en de geheimzinnige spookachtige aard van de theater en caféfiguren liggen hem volmaakt, omdat niets hem zoo vreemd is als de banale ‘levensechte’ fotografisch juiste weergave van de werkelijkheid.

Ook vond Lautrec hier in deze wereld van den schijn zijn eigen spookachtige, nerveuze, zieleleven terug. Juist dit kunstmatige licht van het tooneel bezit een oneindig aantal sensaties, die, volkomen vervreemd van de natuur, dezen mensch aan het einde der negentiende eeuw ongelooflijk boeiden.

Die drang is tevens een uiting van de steeds toenemende gekunsteldheid van de kunst die getuigt van een diepe onbevredigdheid met de oude normen.

Deze gekunsteldheid, dit steeds meer toenemende verlangen naar onnatuurlijkheid, is een typisch fin de siècle verschijnsel dat men in de geheele samenleving waarneemt, en dat dus als zoodanig blijkbaar ontspringt aan zeer diepe wezensgronden.

Bij Lautrec is dit alles de resultante van de innerlijke verscheurdheid, die haar oorsprong vindt in de degeneratie van een oud fransch geslacht, gecompliceerd met een lichamelijk gebrek en een buitengewone artistieke begaafdheid.

De figuur van Lautrec is daarom zoo belangrijk omdat wij aan hem den geest van een geheel tijdsgewricht kunnen toetsen. Veeleer een baanbreker van het expressionisme dan afsluiter van het impressionisme ziet men in hem reeds datgene tot ontwikkeling komen, wat in zijn uiterste consequenties de Neue Sachlichkeit te zien geeft. Een volkomen ontmenschelijking van alle kunst, met derhalve het zinloos worden van alle kunst, daar toch wetenschap en kunst typisch menschelijke geestesuitingen zijn. In hun negatie komt de tragische verwordenheid van den twintigsten eeuwschen mensch aan het licht.

[p. 191]

Wat beteekent deze ontmenschelijking van de kunst. Zijn er op andere gebieden van den menschelijken geest paralellen te vinden?

De natuurwetenschappen hebben een dergelijke ontwikkeling doorgemaakt. Ook deze moderne physica met haar partikel- en golfbeeld is volkomen on-menschelijk geworden. Zij is niets materieels meer, zij is on-grijpbaar, on-denkbaar geworden. Zij heeft zich geïdealiseerd in een mathematische formuleering waarvan de zin ons ontgaat. Of dit iets voorstelbaars is of niet, een stuk werkelijkheid is, weten wij niet. Wij zijn boven onze krachten uitgegroeid. Wij hebben iets on-menschelijks gewrocht. Dit was een niet te ontkomen consequentie die voortvloeide uit het denken sinds Newton.

Is nu de ontmenschelijking van de kunst het resultaat van eenzelfde fatale niet te vermijden revolutie? Blijkbaar wèl. De oude waarden gaven geen bevrediging meer. Zij waren niet langer in staat den kunstenaar te bevredigen.

In Lautrec's tragische persoonlijkheid komt dit conflict voor 't eerst ten volle tot uiting. Hij vindt geen bevrediging meer in het afbeelden der natuur hoe dan ook. Hij wordt gegrepen door de beweging d.i. het meest essentieele waar door het leven zich aan den kunstenaar openbaart. Daarmede is iets totaal nieuws in de kunst gebracht: de uitbeelding van de beweging in een onbeweeglijk beeld.

Het expressionisme dat zich met dit probleem zeer intensief bezighoudt tracht dit tot oplossing te brengen door de controverse tusschen de beweging en de onbeweeglijke kleur en contour, die de eerste tot uitdrukking moeten brengen op te heffen. Daartoe ziet het af van elke poging om het voorwerp natuurgetrouw af te beelden. Dit heeft geen nut meer, want het gaat om de uitbeelding van het essentieele van de beweging. Vincent van Gogh heeft dit typisch aldus uitgedrukt: ‘Ik vraag u, kent gij in de oud Hollandsche school één enkelen gravenden man, één enkelen zaaienden? Hebben zij ooit getracht “een arbeider” te maken? Heeft Velasquez dat in zijn “waterdrager” getracht of in zijn typen uit het volk? Neen! De figuren bij de oude schilders werken niet.’

Zoo verdwijnt dus langzamerhand het sujet uit de schilderkunst. De afbeelding van den mensch heeft weinig of geen zin meer. De kunst wordt in bijna letterlijken zin ont-menschelijkt. Aan de andere zijde werkt de machine uit den aard der zaak zeer suggestief op een dergelijke opvatting der kunst. Het mechanische bewegen in steeds terugkeerende evenmaat, steeds zichzelf gelijk, nóóit vermoeid lijkt wel het ‘ideaal van beweging’.

Zoo vervangt langzamerhand de machine het leven. Het komt

[p. 192]

hierbij uiteindelijk tot abstracties die voor niemand meer eenige beteekenis hebben dan voor den kunstenaar die ze componeerde. Nog één stap en de vrije kunsten verdwijnen van het tooneel. Alle kunst komt in dienst van het on-menschelijke, d.i. het zakelijke. Daarmede is dan de neue Sachlichkeit als uiterste consequentie geboren.

Wat kan hierop nog volgen? vraagt de verbaasde en misschien geërgerde toeschouwer van al deze verwarrende zaken zich af.

Teneinde op deze vraag een antwoord te kunnen geven is het goed bij de geschiedenis te rade te gaan.

Kent de geschiedenis van het menschelijke denken meer van dergelijke perioden en wat is er toen gevolgd? Steekt er achter dit alles een zeer langzame ontwikkeling naar hooger doel of zwaait de slinger toch na eenigen tijd weer terug?

Op de middeleeuwen, deze periode van typisch denken op gezag, dit tijdperk van vaste waarden, waar alles in het gebeuren van mensch en dier zijn vaste plaats had, waar vóór alles het denken wortelde in een vast onveranderlijk geloof in de eeuwige wetten der Moederkerk, op deze middeleeuwen volgde een periode van revolutie op alle gebieden van den geest. Men ziet de reformatie zich verzetten tegen de misbruiken der Kerk. Men hoort Galileï de bewegelijkheid van het oude onbewegelijke aardvlak verkondigen. Steeds verder grijpt deze losmaking om zich heen. Newton, wiens heelal slechts in stand wordt gehouden door de wet der omgekeerde quadraten; de groote voorloopers der fransche revolutie, die alles verwachten van de menschelijke rede; tenslotte de groote leuze: vrijheid, gelijkheid, broederschap; de mensch in gelijke rechten geboren.

Hoe zijn hier alle oude normen zwevende geworden. Overboord geworpen zijn zij tenslotte alle. En wat kreeg de mensch terug?

Een drogbeeld dat even ijdel bleek als de vroeger door den mensch gebouwde vastheid en onveranderlijkheid der dingen. Steeds verder dreef het menschelijke denken weg van de oude vertrouwde waarheden. Geen religieuze, ethische of moreele wetten meer. Alles werd betrekkelijkheid, vlietend als het leven zelve.

Het onbepaaldheidsprincipe, resultante van het moderne natuurwetenschappelijke denken, doortrok geest en maatschappij: het vond overal ingang, bewust èn onbewust. De wetten van oorzaak en gevolg kwamen in het geding. Overal in de maatschappij trad losmaking, splijting op.

Op het einde der negentiende eeuw begon zich ook in de kunst een dergelijk verschijnsel voor te doen zooals wij zoojuist gezien hebben. Waartoe moet dit alles leiden? Het is duidelijk dat wij

[p. 193]

hier te doen hebben met een oer-phenomeen van den geest. Geen toevalligheid kan het zijn dat wij een dergelijken ontwikkelingsgang zien op alle gebieden van den geest en óók in de maatschappij. Koningskronen rollen in de eerste decennia der twintigste eeuw over de straten. Revoluties brengen de volkeren aan de regeering. Ook hier verliezen alle oude normen hun waarde. Vrij moet de burger zijn. Hij wil geregeerd worden door de zijnen, door zijns gelijken. Het einde is de democratie met vijftig partijen die allen voor zich overtuigd zijn van de juistheid hunner inzichten.

En zoo balanceert de staat op levensgevaarlijke wijze op het slappe koord dat wordt opgehouden door een in zichzelf verscheurd burgerdom, dat alle normen verloren heeft.

Indien iets dan is wel dit gezamenlijke beeld van een wanhopige verwarring in staat om een diep pessimisme te verwekken.

Ziek geworden van het ingespannen denken, vijf, zes eeuwen nadat de menschheid begonnen is zichzelf te ontdoen van de oude overgeleverde tradities en wijzen van denken, zoekt de menschheid opnieuw naar een vast steunpunt. Zij kan de consequenties van haar on-menschelijke denken niet aanvaarden en wil terug.

En de slinger begint terug te zwaaien. Werkelijk? In politicis zijn de tendenzen van fascisme, autoritair bestuurde staten, onmiskenbare bewijzen voor een dergelijken gang van zaken.

Ook op het gebied der kunst, speciaal van de schilderkunst, zijn verschijnselen waar te nemen van een hernieuwde belangstelling voor minitieuze stofuitbeelding. Daartegenover echter staat evenveel dat wijst op een steeds verder gaand proces van ontstoffelijking van het denken.

Nu verlieze men niet uit het oog dat het proces hetwelk wij zoo juist in enkele korte zinnen beschreven hebben, vele eeuwen noodig heeft gehad voor zijn ontwikkeling. Deze ontwikkeling is geen gestage geweest. Zij ging gepaard met ups en downs; maar uiteindelijk was het een stijgen, een zoeken, naar en gedeeltelijk bereiken van een hooger plan.

De uiterst langzame ontwikkelingsgang van 's menschen geest maakt het onmogelijk in één menschenleven een noemenswaardig deel dezer ontwikkeling gade te slaan. Zij de secondewijzer de gang van het menschelijk leven, hoezeer verschilt deze van den gang van den uurwijzer! Het is slechts door in het verleden te blikken dat wij uitzicht kunnen verkrijgen. Hoe meer kennis iemand heeft van de geschiedenis, des te dieper zal zijn inzicht kunnen zijn in de dingen die in zijn eigen kort bestaan zich afspelen. Het a-historische denken van dezen tijd, het wegwerpen van alles wat het verleden aan waardevols bracht, omdat alleen

[p. 194]

het heden waarde heeft, is typisch voor den mensch die gekweld wordt door dat verleden.

Er is geen slechtere methode om het verleden kwijt te raken dan door het weg te werpen. Slechts door assimilatie verdwijnt het en vormt het één onverbreekbaar geheel met het heden. Het voedt het heden en lost zich zelve op in dienst van dit leven.

En nu dit pessimisme. - Heeft deze eerste helft der twintigste eeuw die afgesloten wordt door den hevigsten schok dien de menschheid ooit te verdragen heeft gehad, aanleiding gegeven tot het ontstaan van zulk een pessimisme en is dit gerechtvaardigd?

Inderdaad heeft dit tijdperk genoeg aanleiding gegeven tot pessimistische overwegingen. Zekerlijk zijn de ernstige diagnoses van een Huizinga, een Gasset, een Rathenau meer dan voldoende om de toekomst zeer somber in te zien. Inderdaad hebben zij die niet vermogen over dit conflict der volkeren heen te blikken alle reden de toekomst zoo zwart mogelijk af te schilderen. Maatschappelijk zal de tweede helft der twintigste eeuw ongetwijfeld gekenmerkt worden door een achteruitgang in uiterlijke welvaart; er zal onrust en armoede zijn in veel grootere mate dan de mensch van de twintigste eeuw die tot nog toe gekend heeft. En zoo zal er weinig reden tot verheuging zijn.

Trachten wij echter over deze zeer nabije dingen heen te zien, dan is het onze overtuiging dat wij ongetwijfeld op alle gebieden tijdens het kortstondige leven van den eenling een teruggang van den slinger te zien zullen krijgen, zooals men dat ook zag na de Napoleontische oorlogen, toen de uitgeputte volkeren van Europa slechts verlangden met rust te worden gelaten. Er volgde toen een periode waarin het conservatisme Europa beheerschte. Zoo zal het ook nu gaan. Dit zal het oogenblikkelijke waarneembare gevolg zijn van deze incidenteele catastrofe. Maar zooals na de periode der reactie destijds in de tweede helft der negentiende eeuw een langzaam herstel volgde en een zeer besliste opwaartsche beweging kon worden waargenomen van heel het menschelijke kunnen en kennen, zóó ook, meenen, wij zal op deze periode van den tijdelijk teruggaanden slinger een periode volgen waarin de menschheid haar opwaartsche wegen zal weten voort te zetten. Want de nieuw verkregen inzichten zullen worden vermengd met de oude waarheden en een nieuwe wijsheid doen geboren worden.

‘Pour que la vie soit grande et pleine il faut y mettre le passé et l'avenir. Nos oeuvres de poésie et d'art, il faut les accomplir en l'honneur des morts, et dans la pensée de ceux qui naîtront. Et nous participerons ainsi de ce qui fut, de ce qui est, et de ce qui sera.’

W.A.G. van Everdingen