De Gids. Jaargang 74

[p. 257]

Willem Maris.
1844-1910.

Wat Willem Maris wel zéér heeft vóor gehad is, dat hij van den beginne af aan op een weg is gekomen, waar hij, men zou zeggen zonder weifelingen, zijn heele leven lang op blijven mocht. Hij was nog een kind toen hij zich al tot het weiland voelde aangetrokken. Eens op een avond na schooltijd - zoo vertelde hij later graag - toen hij in de weî had geteekend, zag hij de koeien al voor het hek geschaard, en er niet langs heen durvende, bleef hij zoo lang wachten dat zijn moeder, toen hij thuis kwam, ongerust over hem was geworden, - zulk een klein kereltje was de aankomende beestenteekenaar toen nog.

Die vroege beslistheid van neiging werd gesteund door de omstandigheid, dat hij al dadelijk de ervaringen zijner oudere broers Jacob en Matthijs tot zijn voordeel kon gebruiken. Zij waren zeven en vijf jaar ouder dan hij en reeds veelszins ingewijd in hunne kunst, toen Willem eerst begon zich daaraan te wijden. Dat hij zich nochtans in den aanvang wel heel deugdelijk op de grondslagen toeleî, bewijzen enkele bewaard gebleven teekeningen van koeien uit zijn jongenstijd, en die zoo eerbiedig en zuiver gedaan zijn, als waren zij het werk van een zestiende-eeuwschen meester.

In het Mauritshuis kopieerde hij in die dagen Potter in waterverf. Maar ook thuis, in de ouderlijke woning die in het Slop de drie boeren lag, werden op de schilderkamer aandachtige beestestudies gemaakt. De doode Ramskop, waarnaar

[p. 258]

Matthijs twee zulke bewonderenswaardige dingen schilderde, (één in de verzameling-Mesdag) was als voorwerp van studie speciaal voor Willem gekocht.

Behalve dan van de vingerwijzingen van Jacob en Matthijs, genoot hij (alleen 's avonds) nog van het onderwijs op de teekenklas van de Haagsche Academie, terwijl hij buitendien eenigszins adviezen kreeg van den koeienschilder Pieter Stortenbeker.

Maar toen, nadat zij vóór dien al in Antwerpen gestudeerd hadden, Jacob in 1865 en Matthijs in 1869 naar Parijs trokken, dacht Willem er niet aan om hen te volgen. Het eenvoudige schoon, dat hij al zoo vroeg langs den gewonen weg gevonden had, het frissche en fijne schoon van Hollands slootkanten, scheen voor hem heel de wereld te zijn. ‘Gij zult,’ zoo had hij Samuel van Hoogstraeten kunnen nazeggen, ‘in 't vaderlant zoo veel aerdicheit, zoo veel zoeticheit, en zoo veel waerdicheit vinden, dat, als gij 't eens wel gesmaecht had, gij u leeven te kort zoud keuren, om alles wel uit te beelden.’ Het was alsof hij dadelijker en duidelijker dan zijn wijder begaafde broeders, één ding vóór zich zag, en alsof hij dat ééne ding altijd weer zou willen schilderen, altijd rijper, levender, volkomener.

Er schuilt in zulk een hardnekkig zich bepalen bij voortdurend hetzelfde probleem iets dat, meenen wij, te vaak verkeerd wordt aangekeken. Men wil er gaarne eenzijdigheid of zelfs armoede van geest in zien. Ten onrechte veelal. Degas wees een bezoeker op een teekening van een hand door Ingres. ‘Let op die nagels,’ zei hij, ‘en zie eens hoe die zijn aangegeven.’ ‘Dat is mijn opvatting van een genie,’ zoo ging hij voort: ‘een man, die een hand zoo aanbiddelijk, zoo schoon, en zoo moeielijk weer te geven vindt, dat hij gezind is zich zijn heele leven op te sluiten, niets anders doende dan nagels teekenen.’ De half paradoxale uiting heeft hare waarde tegenover de heerschende bewondering voor zulke veelomvattendheid, als somtijds saamgaat met zeker onvermogen tot dieper schouwen. En ongetwijfeld ligt er iets verheffends in, een gerijpt man, in heel den strijd om zijn kunst, trouw te zien blijven aan dat ééne, waar hij reeds als jongeling zijn liefde aan had geschonken.

Spoedig zijn weg gekozen als hij had, openbaarde zich in

[p. 259]

Willem Maris al vroeg de schilder van beteekenis. Reeds in 1863 toen hij, nog geen twintig jaar oud, in zijn vaderstad tentoonstelde, trok zijn werk levendige aandacht. Men schold en men bewonderde, maar dadelijk gold hij als een novateur.

Zijn natuurgevoel was direkter en zuiverder dan dat van de toen in zwang zijnde Hollandsche landschapschilders, - zijn opvatting was voornamer en dieper. Gerard Bilders gewaagde van zijn werk op slag als van geniale pogingen. En Mauve, die zes jaar ouder dan Willem was, en met wien hij reeds een jaar te voren in Oosterbeek kennis had gemaakt, beschouwde hem van stonde af aan als zijn gelijke, zoo niet als zijn meerdere. Ongetwijfeld is de vertrouwde vriendschap met den voor alle uitheemsche invloeden zoozeer beduchten Mauve, hem in die eerste jaren tot steun geweest in zijn streven naar een verjongde, zuiver Hollandsche landschap-kunst. Een tochtje naar Duitschland in 1864 en een reis naar Noorwegen in 1871 gemaakt, hielden het karakter van uitstapjes, en bleven zonder invloed op zijn werk.

Wat beiden, Mauve en Maris bovenal bezig hield, was het harmonische, het schoon gebondene van ons atmosferiesch buiten. ‘Uitmuntend voor een grijs schilderij,’ noemde Mauve een sujet, dat hij in een zijner vele brieven aan den vriend beschreef, en zulke bloeiend-grijze schilderijen maakten zij in die jaren beiden. Er beefde in die van Maris achter het paerelige waas een voller weelde, die eerst later zou doorkomen. Onder het vochtig omhulsel van een zilverigen sluier, die de kleurtegenstellingen tegelijk dempt en loutert, liet hij het toongehalte versmelten als tot akkoorden van zachten orgelklank. Het jaren lang in één atelier werken met den altoos naar eenheid van dooradelde toonschakeeringen zoekenden Matthijs, zal wel niet zonder invloed gebleven zijn op Willems zoo mooi afgedofte schilderijen van dien tijd.

Maar van lieverlede braken klinkender kleuren door in die popelende kunst. ‘Er is,’ zoo had Gerard Bilders voordien eens geschreven: ‘er is dezen zomer door de beurtelings stovende warmte en de afkoelende regens een gloed van kleur in het groen, een rijkdom en een weelderigheid in de bladeren, eene zoo sterke ontwikkeling in de vormen, dat het een waar genot is er naar te studeren.’ Naar die opener weelde van het Hollandsch buiten, en waar de groote

[p. 260]

oude Hollanders, de stralende maar groen-vliedende Cuyp niet uitgezonderd, maar zoo weinig aandacht aan hadden geschonken, zien wij Maris nu aldoor stelliger koers zetten. Schaterend groen en klaterende kleurenpracht onder wijde en weidsche luchten gaan den aard bepalen van zijn levendiger, maar toch altoos hoogharmoniesch blijvend palet. Waar hij nu langs wiegelend riet zijn blijder tonen doet spelemeien en daarbij het teêre blank van de waterlelie of het wit van kalveren doet blinken tegen de schaduw-milde diepte van dichter gebladert, of waar hij over de rijpgroen malsche weiden, waar de koeien in feesten, voluit schalmeien doet klinken van weliger licht, daar is uit den bucolischen droomer de zanger geboren van het verjongend geluk.

En op andere wijze, maar niet minder dan in zijn precieus parel-grijze tafereelen, wordt in zijn rijker gerijpte werken de specie-behandeling kostelijk. Zoowel als zijn compositie binnen de grenzen van het vierkant leven moest ademen, vormde hij zijn kleurwerking naar de grenzen en den maatgang van de grondstof waarin hij haar had te uiten. Maar hij vermocht de weerbarstige olieverf schuimend of als edelsteen, vlokkig of massief, kruimig of vloeiend te maken, al naar gelang van het effect dat hij najoeg. Dus bouwde hij zijn schilderijen niet op mèt de verf maar ìn de verf. Het bootsen van zijn lichteffecten werd door het kneden van zijn verfeffecten bepaald. De grondstof zelve bleef hem de geleider in zijn kunstgehalte. Ik denk in mijn materie, had hij als zijn broeder Jacob mogen zeggen. En in die lenig beheerschte materie jubelde hij puik van liederen uit.

Dan daalt, in zijn juichende kleur-gedichten, het doorluchtig zomersche licht, van af het teer bewasemd azuur, door zwemingen heen van gulden damp, neder over de blanke en rosse koebeesten, dat hun strubbeligheid tot rijk fluweel vervloeit en onder de koeler zoek-reflexen de zachter vacht blozend tusschen het stugge borstelhaar heenglanst. Een rijkelijkheid van lust en luister schampt over de vette klei en het prachtig malsche gras, waar zij hun pooten in trampelen, - wimpelt en wuift over de hooge riethalmen, die zwiepend langs hun schonken schuifelen, - spanceert en flitst langs het streelend wilgenloover, dat koestering, koelte en lommer biedt, - vaart vèr over de zattig doordrenkte weilanden, die

[p. 261]

deinen van veldgeur en gloeiend smaragd, - spiegelt en speelt in den even rimpelenden plas, die saamgesmolten schijnt uit zilver en amber, en waar bronzig eendenkroos blinkend uit schift, - en zwelt gul en heerelijk heen door heel die schaterende wereld van weelde spellend, vruchtbaarheid spruitend, overvloed uitstortend Hollandsch buitenleven.

Jan Veth.