De Gids. Jaargang 74

[p. 565]

Bibliographie.

Maximilian Harden, Köpfe. - Berlin, Reiss, 1910.

Die zich wel eens in Duitschland ophield en er uit zijn oogen zag, weet welke een eenige plaats, sedert een kleine twintig jaren, Harden's Zukunft in de journalistiek van dat land innam. Altijd fel, altijd persoonlijk, altijd uitnemend ingelicht omtrent de geheimste en gewichtigste zaken, zonder eenigen menschelijken eerbied, voor niets en niemand terugdeinzende, in dienst van geen partij, maar ze om beurten de les lezend; - vlijmscherp en nooit gemeen; - altijd tot lezen dwingend, maar zelden geheel winnend, want aanvallen alleen kunnen niet op den duur overtuigen. Altijd negatief; had hij wel iets positiefs in zich?

Over het geheel kregen de ‘geavanceerden’ er nog lustiger van langs dan de ‘reactionnairen’. Toch is geen grooter verschil denkbaar dan tusschen den begaafden rasgenoot van Heine (die zich Harden schrijft maar Wittkowski heet), en de oud-Pruisische elementen die zich soms in zijn aanvallen op hun tegenstanders verkneukelen mochten. Een zonderlinge en gevaarlijke advocaat van altaar en troon!

Harden heeft lang niet Heine's gratie; hij heeft veel meer dan Heine's kennis. Het is, nu men het allerbeste van het vele voortreffelijke dat hij in al die jaren heeft geschreven, in een bundel bijeenziet, kortweg verbazingwekkend welk eene hoeveelheid kennis omtrent de intiemste en persoonlijkste roerselen der binnen- en buitenlandsche staatkunde van Duitschland vóór, bij en na Bismarck's val in zoo weinig bladzijden kon worden neergelegd. Voor zoover het licht des wetens over de door hem in zijne courant voor en na beweerde zaken reeds is opgegaan, zijn zijn feitelijke mededeelingen bijna altijd ten volle bewaarheid bevonden; voor zooverre zij nog niet voor toetsing vatbaar zijn, maken zij, door de zekerheid en volslagen afwezigheid van geniepig opdringen waarmede zij worden voorgedragen, een zeer sterken indruk

[p. 566]

van waarheid, die niet weinig bevestigd wordt door het hulpeloos zwijgen dat er van de zijde der slachtoffers regelmatig op volgt. Regelmatig, met enkele uitzonderingen natuurlijk, en dan pleegt de refutatie zegevierend te zijn.

Welk een rol, het oordeel der historie te moeten uitspreken reeds in het heden!

Harden is aan de gemakkelijk te bevroeden gevaren van die rol niet ontsnapt. Hij orakelt. Hij richt. De overmaat van hooge onafhankelijkheid maakt hem bevangen. Al zijn zijne mededeelingen juist, hij faalt in het oordeel. Hij durft zich niet over te geven aan eene aandoening; in zijn eenzaamheid begrijpt hij niet langer, wat de menschen alleen openbaren aan wie onder hen loopt, en lijdt, en lacht.

Harden is een product van Nietzsche, maar die, op een beslissend oogenblik van zijn leven, in handen van Bismarck is gevallen. De jonge man (die reeds niet meer den indruk maakte van echt jong te zijn, zoo verbazend knap en zeker was hij) had bewijzen gegeven van een gansch buitengewoon polemisch talent in een persoonlijke affaire tegen Paul Lindau. Op dat pas had de reus van de Wilhelmstrasse, naar het Sachsenwald gebannen maar reus gebleven, een wreker noodig van zeer bijzondere qualiteiten. Dozijnschrijvers had hij genoeg; meer dan hem lief was. Maar de man aan wien niet slechts de gewone krantenpolemiek, aan wien de persoonlijke afrekening, op zijn tijd, met A., met B., met C. kon worden toevertrouwd, - de man die ook brandende geheimem zou kunnen verzwijgen tot zij bruikbaar werden als wapen, - de man die bestand zou zijn tegen vleierij en omkooping, omdat hij torens hooger dacht van zichzelf dan anderen hem zouden kunnen doen gelooven dat zij hem brengen wilden, en omdat hij de genietingen verachtte die men koopen kan voor geld, - die man is den wraakgierigen oude Maximilian Harden geweest. En zoo proeft men uit deze keuropstellen, waarin Bismarck en al wat zich om diens val groepeert het middenpunt is, Harden op zijn best en Bismarck op zijn minst. Al wat er aan veneratie schuilt ook in het gemoed van dezen herostraat van beroep, is naar Bismarck opgestegen, en het felste gif dat de gewonde ziel van den door den tijd meer nog dan door kleine menschen gevelde afscheidde, is in Harden's oor uitgedruppeld.

De Duitsche prozastijl dankt er bladzijden aan als die over Waldersee en Richter; - maar of zelfs dit kostelijk geschenk voor het Duitsche volk, voor Europa, voor de menschheid het nadeeopweegt van een Bismarck tot dit peil te hebben zien zinken? De val van den hoogste treft het diepst.

[p. 567]

En zoo is er in dit boek en in heel Harden's werk, hoeveel zelfopgezette kroontjes er ook door mogen afgerukt, hoeveel huichelarij ontmaskerd, hoeveel nietigs er als nietig in tentoongesteld moge zijn, toch iets onedels. De oordeelkundige lezer stuit telkens en telkens weer op een vitium origiuis, en werpt eindelijk het schitterend gestileerde boek weg. Onze geschiedenis zal alleen schrijven wie ons als menschen, niet als mieren heeft gezien.

C.

J. Postmus, Oud-Holland en de Revolutie.. - Kampen, J.H. Kok. 1910.

Het jongste en zonderlingste product van de anti-revolutionnaire school.

Welk een afstand tusschen Groen's soberheid en dit geratel!

Geborgde wijsheid voor plebejisch gebruik.

Geborgde wijsheid: nergens vindt men iets, dat naar zelfstandig onderzoek of persoonlijk oordeel gelijkt. Een gereed uit de Christelijke schoolkast genomen maatstaf wordt aangelegd aan de meest onderscheiden zaken, of zij tot de meetbare dingen behooren of niet.

Voor plebejisch gebruik: men ziet den geschiedschrijver zich, bewust of onbewust, maar in ieder geval slaafs, naar den smaak van het met het gepatenteerde leeuwenmerg van de Standaard gevoede publiek richten. Zij zouden meenen dat het niet van het houtje was, als zij er niet de bekende korte sententietjes op iedere bladzijde in aantroffen.

Ik heb met dezen schrijver een appeltje te schillen, en wel in het publiek, gelijk zijne beweringen publiek zijn.

Een geschrift van mij over de Bataafsche Republiek aanhalende, laat hij volgen:

‘Belangstellenden mogen wel weten, dat ze feitelijk voor dit boek nog een kaartje met een wèlgemeend “met hartelijken dank” hebben af te geven aan het Ministerie-Kuyper.

“Ik vestig er de aandacht op, dat de bewijsstukken voor mijne voorstelling van de geschiedenis der Bataafsche Republiek voor een groot deel te vinden zijn in de door mij bewerkte uitgave der Commissie voor 's Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Gedenkstukken der Algemeene Geschiedenis van Nederland van 1775 tot 1840.”’

‘Aldus Dr. Colenbrander in een noot. De instelling dezer Commissie nu, waarin de schrijver aan den arbeid kon tijgen, is destijds het werk geweest van den Minister van Binnenlandsche Zaken, den oud-hoogleeraar der Vrije Universiteit, Dr. A. Kuyper. Dit in 't voorbijgaan.’

[p. 568]

Zoo snel gaat de heer Postmus u niet voorbij, of hij vindt gelegenheid rare dingen te zeggen.

Dat hij den titel mijner bronnenuitgave niet kan naschrijven, zonder 1795 door het zinnelooze 1775 te vervangen, is tot daar aan toe.

Wat echter even gereveleerd moet worden is dat nu in een gewichtig doend, blijven-willend boek herhaald wordt wat ik al een paar malen in anti-revolutionnaire bladen las: dat Dr. Kuyper het initiatief nam tot de onderneming der Rijks Geschiedkundige Publicatiën.

Men toont, met dit te beweren, geen kennis te dragen van den eenigen tekst die over de instelling der dit werk dirigeerende Commissie handelt: de bij de staatsbegrooting voor 1902 gewisselde stukken, door den toenmaligen minister, Dr. Kuyper, zelf onderteekend, en waarin deze mededeelt den bewusten post, na hem aanvankelijk van de (van den minister Borgesius afkomstige) begrooting te hebben verwijderd, er wederom op te hebben geplaatst, nadat hem gebleken was dat uitnoodigingen tot het lidmaatschap dier Commissie reeds door zijn voorganger gedaan, en toestemmend beantwoord waren geworden. Dat het Koninklijk Besluit van instelling een ander contreseign dan dat van den heer Borgesius draagt, is enkel het gevolg van den afloop der verkiezingen van 1901.

H.T. Colenbrander.