De Gids. Jaargang 74

[p. 510]

Dramatisch overzicht.

Het Nederlandsch Tooneel: Ken u zelven (Connais-toi), tooneelspel in drie bedrijven uit het Fransch van Paul Hervieu, vertaald door H.G.v.d.V. - De teruggevonden weg, dramatische studie in één bedrijf van Frans Mijnssen.

De successtukken van het Parijsche tooneel vinden gewoonlijk spoedig hun weg naar onze schouwburgen. Bataille, Bernstein, Brieux zijn voor ons schouwburgpubliek geen onbekenden. Ook met Hervieu heeft men o.a. in De fakkelloop (La course du flambeau) kennis gemaakt. Dat men zoolang gewacht heeft met zijn Connais-toi op onze planken te brengen, is verklaarbaar.

Meer dan in eenig ander is Hervieu in dit stuk van een klassieke strengheid. Voor groote effecten is er in dit werk geen plaats. De hartstocht slaat in Connais-toi niet naar buiten; zij trilt onder de oppervlakte, en het stuk biedt daardoor zijn vertolkers groote moeielijkheden.

‘Pièce’ noemt Hervieu zijn drama, maar hij had het gerust ‘tragédie’ kunnen noemen, al vallen er geen dooden. Het is toch niet enkel de vorm: de eenheid van tijd, van plaats en van handeling - alles loopt op eenzelfden dag af, speelt in dezelfde kamer en bepaalt zich tot het eigenlijk onderwerp zonder bijwerk of uitweiding -, die aan de klassieke tragedie herinnert; klassiek is Hervieu ook, waar hij, in tegenstelling met de schrijvers van de echtbreuk-drama's van den dag, niet de oppermacht van den hartstocht, het recht op geluk en zinnelijk genot proclameert, maar daarvoor de wet van den plicht in de plaats stelt.

Aan die wet gehoorzamen de hoofdpersonen in Ken u zelven, elk

[p. 511]

op zijn wijs en naar de omstandigheden waarin zij zich bevinden. Vooreerst de jonge luitenant Pavail, die, om zijn vriend Jean de Sibéran niet te verraden, wien hij voor een liefdes-rendez-vous zijn woning afstond, diens schuld op zich neemt; dan de jonge echtgenoote van den ouden generaal, die, na veel strijd, hare liefde voor Pavail weet terug te dringen en ten slotte, inziende hoe de oude man met zijn heerschzucht en zijn ruwe manieren toch zooveel voor haar gevoelt dat het bestaan zonder haar hem te zwaar zou vallen, besluit hem ook verder haar leven te blijven wijden. En een man van plicht is ook de generaal de Sibéran zelf, die de militaire tucht ook in zijn huis wil handhaven en onverbiddelijk is in de toepassing van zijn strenge moraliteitsbeginselen.

De conflicten, die uit dit alles voortkomen, de strijd tusschen plicht en hartstocht die het geheele stuk vult, worden met grooten eenvoud, maar niettemin zoo aangrijpend mogelijk door Hervieu voorgesteld. Daar is in Ken u zelven niet enkel geen episode, geen personage, maar ook geen woord te veel: alle licht concentreert zich op één punt en daarop blijft dan ook de aandacht van het publiek gespannen.

Ook in de taal voegde Hervieu zich naar den stijl waarin hij het werk concipieerde. Dat is niet de koortsige, gejaagde, schel gekleurde, met geestige reparties gekruide taal van het moderne drama. Rustig bouwt de schrijver zijn zinnen, zijn zinsperioden op; gebruikt hij een beeld, een vergelijking, dan ontwikkelt hij die logisch. Dat maakt de taak van den vertaler niet gemakkelijk. Het mag geen stijf hollandsch worden in stroeve zinnen; het moet de bekoring behouden van het zuivere, fraai gebouwde fransch dat het wil weergeven.

Het komt mij voor, dat de vertaler, die zich onder de initialen van zijn naam slechts half verschuilt, er bijzonder goed in geslaagd is, het karakter van het oorspronkelijke in het Nederlandsch te behouden. Maar dat de vertooners, in het moderne drama niet aan dergelijken gedragen stijl gewoon, daarmede soms moeite hebben, is te begrijpen.

Het duidelijkst was dat bij mevrouw Mann - Bouwmeester, die zich in haar rol van de jonge generaals-vrouw, een rol van ingehouden hartstocht, niet op haar gemak scheen te gevoelen. Van daar onnatuurlijke, of beter misschien: al te natuurlijke intonaties,

[p. 512]

die in den mond van de gedistingeerde, sympathieke Clarisse de Sibéran onzuiver klonken.

In zijn element daarentegen was de heer Van Dijk, die hier schitterend revanche nam voor zijn onvoldoend spel in Hanna. Dat was wel de man van den ijzeren plicht, die geen genade kent ook voor het minste vergrijp tegen wat in zijn wetboek van plicht en zedelijkheid geschreven staat, en die toch van de vrouw, die zich onder zijn tucht kromde, in den grond zooveel houdt dat hij, ook wanneer hij meent dat zij hem ontrouw is geworden, den moed mist om haar van zich te stooten en zonder haar zijn leven voort te zetten.

Een verrassing was voor mij het spel van den heer Reule als Pavail. Had deze jonge tooneelspeler zich reeds voor eenige maanden in het Paleis van Circe door zijn goed doordacht spel van de overige vertooners onderscheiden, wat hij in Ken u zelven gaf was van zeer bijzonderen aard. Een ‘jonge minnaar’, zooals dit emplooi heet, van zooveel uiterlijke en innerlijke distinctie, die zoo juist weet te voelen en zoo goed te zeggen, die zijn rol zoo in zijn macht heeft dat men hem op geen enkele onjuiste intonatie en nauwelijks op een minder juist gebaar betrapt, is zulk een zeldzaamheid op onze Nederlandsche schouwburgen, dat zijn verschijning een gelukwensch waard is.

Over de overige drie vertooners zou ik liefst willen zwijgen. Alleen veroorloof ik mij, te vragen of ‘Het Nederlandsch Tooneel’ onder zijn talrijk personeel geen jonge spelers heeft, die in den salon van een generaal de Sibéran beter op hun plaats zijn dan dit drietal.

De ‘dramatische studie’ van den heer Mijnssen, De teruggevonden weg - twee oudjes, die, voor bijna een halve eeuw, als verloofden gescheiden omdat zij elkaar niet verstonden, sedert geen van beiden gelukkig getrouwd waren, nu, voor een korte poos, elkaar terugvinden en dan, onder het spreken over het verleden, elkander zachte verwijten doen over het gebeurde, een gesprek dat de aan een hartkwaal lijdende vrouw zóó aangrijpt, dat zij, als haar vriend het vertrek verlaten heeft, achterover valt in haar stoel en sterft - die studie is door het motief, door de milieu-

[p. 513]

schildering en door tal van fijne trekjes atelier-werk van wezenlijke waarde.

Maar ook het voortreffelijk spel van Jan de Vos - mevrouw Poolman, hoewel zij goed gevoelde momenten had, was mij over 't geheel te zoetelijk gemoedelijk - kon dit werk op dit groote tooneel en in dezen grooten schouwburg niet tot zijn recht doen komen. Dit is kamermuziek, niet passend voor de groote concertzaal. Voor wie het stukje niet hadden gelezen, was het gesprek, meestal terecht gedempt en op één toon gehouden, niet altijd te verstaan.

En dan: zou de belangstelling in het stuk bij de hoorders niet levendiger zijn geweest, wanneer de schrijver ons had verteld, desnoods enkel had laten doorschemeren, wàt er eigenlijk tusschen die beiden voor acht-en-veertig jaar voorviel, dat hen voor goed van elkaar scheidde? Of was die geheimzinnigheid opzettelijk? Is hier misschien gerekend op de nooit falende aantrekking van dien bekenden ‘mur, derrière lequel il se passe - ou s'est passé - quelque chose’?

J.N. van Hall.