De Gids. Jaargang 74

[p. 354]

Buitenlandsch overzicht.

Prof. Lamprecht te Leiden.
22 April.

Wie het geluk had in Leidens oude zale prof. Lamprecht over de jongste verschijnselen in de binnenlandsche ontwikkeling van Duitschland te hooren, heeft in het begin en aan het slot zijner geestige en levendige voordracht den lof van den Rijkskanselier, Bethmann-Hollweg, kunnen vernemen, die door den beroemden geleerde de hoop van het nieuw-Duitsche idealisme genoemd werd; iemand, torenhoog verheven boven de doctrinaire, on-Duitsche, in een vroeger tijdperk uit Frankrijk ingevoerde idealen van constitutioneele monarchie en parlementarisme, waar de liberalen, zoo pedant en naief als ooit, zich nog heden aan vergapen. Bethmann's houding in de zaak der kiesrechthervorming wordt door den Leipziger hoogleeraar aldus verklaard: de kanselier denkt, lieve vrienden, hebt gij lust om zoo onwezenlijke dingen als direct of indirect, geheim of openbaar, wat met elkander te stoeien, ga uw gang; de regeering weet dat dáár de toekomst van Duitschland niet aan hangt. Die hangt aan het idealisme der regeering, en der getrouwe helpers, die zij weet uit te kiezen, om met en onder haar den opbouw der Duitsche kultuur te leiden. Zij is persoonlijkheid, zoekt persoonlijkheid, werkt door persoonlijkheid. De personen zóó te maken dat zij zich hunner menschen- en Duitscheneer waardig gedragen, dàt is het Duitsche ideaal; de volmaaktheid in de wetten te zoeken en niet in de menschen, de dwaling van eenige achterblijvers, die zich de partij van den vooruitgang noemen, maar feitelijk met hunne denkbeelden in het verleden leven. Herder, Goethe, Kant blijven en worden nog altijd meer Duitschlands goden; Lessing en het rationalisme hebben afgedaan.

[p. 355]

Dit alles klinkt verheven, stout, en edel. De Duitsche geest het zout der wereld, ‘am deutschen Wesen, die Welt genesen’, Germanenkultus, Bayreuth, Houston Stuart Chamberlain enzoovoorts. Het is een heel oude voois.

Natuurlijk, dat een zoodanige beschouwing met voorliefde bij den ‘Sturm und Drang’ verwijlt, met zijn ruige genialiteit en heerlijke vergezichten. De Fransche Revolutie heeft geen andere verdienste, dan de begonnen liquidatie van de erfenis der middeleeuwen wat te hebben verhaast. Maar hoe weinig haar principe, als levensbeginsel zelf aanvaard, in Duitschland vermocht, heeft 1848 bewezen. Bismarck was noodig om recht te zetten wat de liberale professoren hadden bedorven. Hun nakroost spartelt nog wat in de braadpan; het eenig leven, dat het over heeft.

Over één allesbeheerschend feit liep de hoogleeraar heen. Bismarck heeft zich, zegt hij terecht, aan een ideale ‘constitutie’ zeer weinig laten gelegen liggen. De snit van den nieuwen Duitschen staatsmantel is heelemaal niet elegant, maar als men hem toeknoopt, beschut hij heerlijk tegen de kou.

De mantel beschutte Bismarck, dat is waar; hij had dien gesneden op de maat van zijn eigen lijf. Zoolang hij zeker bleef van den koning van Pruisen, kon hij, door Pruisen, het Rijk regeeren. Toch niet zonder bondgenoot. En die bondgenoot was geen ander dan de democratie. Welk een beweren, dat de invoering van het algemeen stemrecht voor den Rijksdag een soort vergissing van den grooten man zou zijn geweest, die hij even goed niet had kunnen begaan! Zij was integendeel noodzakelijk om een tegenwicht te vormen tegen de krachten zelve die Pruisen groot hadden gemaakt, maar Pruisen in de eerste plaats Pruisen wilden laten blijven. Tegen den particulieren wil van Pruisen zou een Beiersch, een Saksisch, een Oldenburgsch, een Weimarsch particularisme, noch de som van deze alle, ooit bestand zijn; de stemverdeeling in den Bondsraad had er voor gezorgd. Alleen eene vertegenwoordiging der Duitsche massa als zoodanig kon imponeeren.

Bismarck heeft een basculepolitiek gedreven, en de genialiteit waarmede hij het deed, mag niet doen voorbijzien dat zij een behendigheidsspel was en met onverzoenljke tegenstellingen goochelde.

Thans botsen die tegen elkander aan.

Het zou niet gewichtig zijn wat er op het oogenblik in Pruisen

[p. 356]

voorvalt? Mooie dingen! Het massaprinciep, eenmaal toegelaten in het Rijk, vraagt om zijn eigen consequentie met betrekking tot Pruisen. Het ontzag voor de Prnisische traditiën is afgenomen, en men verzoekt te mogen weten door welke in de hedendaagsche samenleving nog voelbare verdiensten de privilegiën der groot-grondbezitters worden gerechtvaardigd. Moet die klasse Lamprecht's Goethebeschaving vertegenwoordigen? Men reize over de Elbe en worde wijs.

De klasse, op het onaangenaamst verrast door 's konings belofte van hervorming, moet iets doen om de fictie op te houden dat elk koningswoord absoluut gezag voor haar heeft. Maar zij wil zoo weinig doen als eenigszins kan. De begeerte naar hervorming wordt daardoor niet gestild, maar geprikkeld. Dit zijn realiteiten die de ‘idealist’ Bethmann-Hollweg allerminst den indruk maakte uit een olympische hoogte te beglimlachen, maar uit een diepe laagte hulpeloos aan te staren. Het vervolg zal leeren of de buitenwereld, die in dit oordeel tamelijk eenstemmig was, zich in dit opzicht zoozeer bedriegt als prof. Lamprecht verzekerde.

De besluiten der commissie uit het Heerenhuis, en de geheele nieuwe wet daarenboven, kunnen door het huis worden verworpen; dan blijft het koningswoord oningelost. Zij kunnen (wat waarschijnlijker is) worden aangenomen; dan komt de zaak in het Huis van Afgevaardigden terug, zonder veel kans dat de vrij-conservatieven en de nationaal-liberalen deel willen uitmaken van de meerderheid die voor deze hervorming verantwoordelijk wil heeten. In beide gevallen blijft de agitatie voortduren. Komt er niets tot stand, dan blijft zij gevoed door de herinnering aan een niet vervulde belofte; komt deze wet tot stand, dan is tegen den tijdstroom niets gesteld dan wat kieswetgeknutsel. Het ‘nieuw-Duitsche idealisme’, dat zich tegen de belaging van onverstand en dorperheid der massa te weer zal houden, kiest zich al een zeer slecht gemalieden kolder uit.

Zoekt prof. Lamprecht het idealisme niet aan de verkeerde zijde? Zijn het alles donkere afgrondsmachten die naar boven stijgen? Natuurlijk ook die. Maar niet alleen, en niet eens voornamelijk. Dat de adel van den Duitschen geest ook in de toekomst licht meer zich in dicht en daad, dan in volmaaktheid van wetstekst zal uiten, moge grif worden toegegeven; - zelfs moge het een groot geluk voor de wereld worden geacht, dat wie zooveel aan Romaansch vormgenie te ontleenen heeft, in den overgenomen vorm zooveel

[p. 357]

eigen inhoud weet te gieten; - doet dit alles aan de zaak in quaestie veel af? Die zaak is, dat in de kieswetgeving van het koninkrijk Pruisen een enorme achterstand is in te halen, een achterstand, dien een thans grootendeels in moderne economische verhoudingen levend volk (wat dat zeggen wil, weet niemand ons beter duidelijk te maken dan prof. Lamprecht) onmogelijk langer aanzien kan, zonder daarmee tevens zijn onmondigheid toe te geven, en in de blijvende ondergeschiktheid van nieuwe aan oude economische machten te berusten. Wij mogen het er dan allen over eens zijn, dat het individualistisch kiesrecht geen heiligdom, geen ding voor de eeuwigheid is; dat het correctieven behoeft, en zoo meer; - het blijft tegenover het bestaande kiesrecht een hooger trap van politieke ontwikkeling beduiden, een trap dien het noodzakelijk is te betreden, eer men tot weer hooger klimmen kan. Niemand heeft nog aangetoond, hoe het mogelijk zou zijn dien trap over te slaan; prof. Lamprecht niet, en de Pruisische kiesrechtknutselaars allerminst.

De wegsleepende redenaar stak met ons vreemdelingen een weinig den draak, omdat wij, wanneer er van Pruisen sprake is, zoo spoedig het woord feodaal in den mond voeren. Bij ons, zeide hij, hoort men ook veel spreken van ‘feudal’, en dit brengt u blijkbaar van de wijs. Gij moet dat woord niet zoo zwaar opnemen; het beteekent zoo iets als: onhebbelijk. Eenigen verderen zin moet gij er niet in zoeken.

In Lamprecht's eigen Deutsche Geschichte weet ik eene plaats, waar het woord wèl een anderen zin heeft. Het is, waar hij het ontstaan der huidige kiesrechtregeling in Pruisen beschrijft (XI, 138). Frederik Willem IV, lezen wij daar, meende in die regeling iets van zijn oude ideaal ‘einer ständischen Verfassung’ belichaamd te zien. ‘Kamen nun aber diese Erfolge seiner staatsrechtlichen Konzeption speziell den monarchischen Gedanken zugute? Es muss ernstlich bezweifelt werden. Was in den Vördergrund gedrängt wurde, waren vielmehr die feudalen Kräfte; nicht die monarchische Gewalt wurde gestärkt, sondern der Einfluss der alten sozialen Schichten....’

Wat wij ook meenden.

C.