De Gids. Jaargang 52

[p. 531]

Over ‘Kunstindustrie’.

H.L. Boersma, Kunstindustrieele Literatuur. Proeve van een Historisch-Bibliographisch Overzicht van Boek- en Plaatwerken, verschenen op het gebied der Kunstnijverheid. 1e Gedeelte, 's-Gravenhage, W.P. van Stockum & Zn., 1888.
Johanna W.A. Naber, Rechlindis. Handleiding bij het Kunstnaaldwerk. Haarlem, de Erven F. Bohn, 1887.

Wij beleven een tijd van verzoening. Verschijnselen, die, in de drie laatste eeuwen, op ver van elkaâr liggende plans voor den dag kwamen, die tegenover elkaâr schenen te staan, komen meer in elkanders nabijheid; het vijandelijke, wat hen van elkaâr scheidde, leggen zij af, daar heeft ontmoeting, niet zelden aansluiting en samenwerking plaats.

Nergends komt deze beweging duidelijker uit dan in de verzustering van Nijverheid en Kunst.

Het bedrijf, dat alleen Nut en het bedrijf, dat Schoonheid beoogt, smelten in elkaâr. De Kunst kan zeker volstaan met schoon te zijn; heeft geene andere bestemming; maar daar de mensch, voor wien de kunst wordt voortgebracht, een komplex wezen is, dat gaarne, bij het genieten van het Schoone, ook die soort van zielsverheffing geniet, welke de openbaring van het Goede bij hem te-weeg-brengt, is een kunstwerk dat ook zedelijke waarheden in beeld brengt, mids het schoone er niet onder lijdt, dubbel welkom. Men ondervrage, op dit punt, maar de veelzijdigste openbaring van het aesthetiesch leven, de Tooneelkunst.

Zoo lang er van beschaving in de geschiedenis sprake kan zijn, valt er, in het maatschappelijk bedrijf der menschen, te onderscheiden tusschen het gewone, stoffelijke, praktische leven en het eenigszins meer aristokratiesch optreden van de krachten, die zich

[p. 532]

in dat leven openbaren. De massa van het Romeinsche volk bijv. had niet alleen zijn taal van het dagelijksch leven, in onderscheiding van de hooge latiniteit der Ciceroos en Vergiliussen, maar bezat ook, zoo als alle volken, zijne dichterlijke overleveringen in die taal, zijn mystieke verhalen, zijn bijgeloovigheden, zijn recepten, zijn raadsels, zijn vloekwoorden, zijn jubel- en klaagliederen: kortom aan dezen kant had men het algemeene, ginds, bij de Patriciërs, het individuëele, wier verhouding te vergelijken zoû zijn bij de verhouding tusschen Nijverheid en Kunst, in den modernen zin.

Dat er, bij de oude volken, van geen toenadering tusschen Nijverheid en Kunst gesproken wordt, komt hier-van-daan, dat, in de plastische sfeer, het aesthetiesch schoone van zelf een bestanddeel was van de nijverheidsprodukten. De behoefte aan evenredigheden, aan maat en harmonie in lijnen en kleuren, was, vóór de nieuwere tijden, een hoedanigheid van het geheele volk. Bewust of onbewust drukten alle werklieden datgene wat men voor welstandig hield, in hunne maaksels, uit. De algemeene proporties, aan eenig maaksel in te prenten of op te leggen, geschiedde zoo min door de scheppingskracht van enkele individuus als het ontwerpen en vaststellen van ornamenten: de voor den dag tredende vormenstelsels waren als de natuurlijke krystallizaties van de algemeene volkssmaak.

Hierin was de plastische begaafdheid van een volk essentiëel van de literarische onderscheiden.

Dat gene, wat men te zeggen had, mooi te zeggen, niet alleen beschroomd of krachtig, klagend of juichend, maar met eene fijne keuze van uitdrukkingen en schikking van woorden, die van wetenschap en grondig bewustzijn getuigde, was het bedrijf en het praerogatief van den bij uitnemendheid humanen man.

Daarentegen een vorm te geven aan de schepping van middelen, die aan architektonische en ornamentale behoeften moesten voldoen, was niet het praerogatief van éen kaste. Met gevoeligheid voor proporties en met ornamentaal produktievermogen was het geheele volk overgoten; nijverheidsvoorwerpen waren dus van zelf tot zekere hoogte kunstprodukten.

Daar komt het van-daan, dat men, in tijden van krachtiger aesthetiesch volksleven, bij de Antieken en in de Middeleeuwen, toen men van Vrije Kunsten sprak, onder haar zevental wel de Dichtkunst en Welsprekendheid en de Muziek (met hare arithmetische gronden) telde; maar dat er van Schilderkunst en Architektuur bij die zeven

[p. 533]

geen spraak is. Ludwig Noiré zegt te-recht, dat de eigenlijke schilderkunst ons door de Renaissance is aangebracht; en de Architektuur is de minst individueele der kunsten.

Het sprak, bij de ouden, van zelf, als men met lijnen of kleuren aan den gang ging, dat zich het volksgevoel voor proportie en harmonie daarin uitsprak, en daarom behoefde men aan toenadering tusschen Kunst en Nijverheid niet te arbeiden.

Maar dat is, sedert, anders geworden. De schilderkunst heeft zich, langs individueelen weg, krachtig ontwikkeld. Men bepaalt zich, sints een eeuw of vier, vijf, niet meer tot het afzetten van lokale kleuren tegen elkaâr, begrensd door groote profielen; men maakt schilderijen.

In vroeger dagen was dan ook de schilderkunst geheel aan de bouwkunst ondergeschikt; gezamendlijk waren zij de algemeene, monumentale, demokratische kunst (even als de Ilias, het Nibelungenlied, de Indische en alle andere echte epopeën algemeen, monumentaal, demokratiesch zijn). Door de aanvaarding der griekschromeinsche mythologie, langs latijnschen weg, werden, in de Renaissancetijd, de hoogere beschavingsbegrippen hoe langer hoe verder van het volk verwijderd, en zoo raakte het bedrijf van den handwerker vervreemd van dat der hoogere-kunstbeoefenaars. In de plastiek in 't algemeen trad er een onderscheid in als tusschen de fijnschilders en kladschilders.

En daar nu het algemeen aesthetische volksleven, de eenparige behoeften van eene geheele natie aan zekere proportiën en harmoniën langzamerhand verstorven is, zoo kan men tegenwoordig op verzoening en toenadering tusschen Nijverheid en Kunst bedacht zijn, en kan men langs wetenschappelijken weg, onder den invloed van uit reflexie geboren overtuigingen, er toe komen alle nijverheidsprodukten weêr zoo veel mogelijk een aesthetiesch charakter te geven.

Onder de leden van het zwakke, soms zoû men geneigd zijn te zeggen sterke geslacht, die zich beijveren gezond verstand en goede smaak, in zonderheid op het arbeidsveld der vrouwelijke handwerken, herïn te voeren en te doen zegepralen, onderscheidt zich, sints eenige jaren, zeer bizonder Freule Jeltje de Bosch Kemper, die, door de uitgave van haar tijdschrift ‘Tesselschade’, en ook praktiesch, waar zij kan, de goede beginselen predikt en de aanvaarding der voorschriften van de goede smaak gemaklijk maakt.

[p. 534]

De ‘Algemeene Nederlandsche Vrouwenvereeniging’, die vergadert en werkt onder den zelfden beroemden naam als Jonkvr. De Bosch Kemper, heeft in hare ‘jaarlijksche algemeene vergadering’ van 1885 eene ‘prijsvraag’ uitgeschreven voor eene ‘handleiding bij het onderwijs in het Kunstnaaldwerk’. Mej. Joh. W.A. Naber genoot, met het boven opgegeven boek, de onderscheiding der bekrooning, en de beginselen, door haar, in den loop der verhandeling, ontwikkeld en toegepast, komen mij voor, de ware te zijn, al formuleert Mej. Naber de hoofdtrekken harer theorie, in de voorrede, met eenige beschroomdheid, en al krijgt men van haar boek wel eenigszins den indruk van omslachtigheid. Aan dit laatste bezwaar wil ik echter niet veel waarde gehecht zien, daar ik mij niet op ervaring kan beroepen - ervaring in het onderwijzen van het ‘Kunstnaaldwerk’ - om het bezwaar te staven.

De uitvoerigheid-zelve is echter wel een hoedanigheid, die deze groote 200 bladzijden minder licht leesbaar maakt, voor wie niet zelf het meergenoemde Naaldwerk wil gaan vervaardigen. 't Is daarom ook wel mogelijk, dat er hier en daar plaatsen in het werk voorkomen, die niet volkomen passen in de ‘ware leer’. Ik vind bijv. op bl. 209, eene lofprijzing van het verschijnsel ‘symmetrie’, waaraan voorwaarden hadden moeten verbonden worden. Men had de levende eurhythmie tegen de mathematische symmetrie over moeten stellen. Wat op blz. 93-96 over heraldiek en kalligrafie gezegd wordt is veel te beknopt en te oppervlakkig om van eenig nut te kunnen wezen. Als men van deze belangrijke vakken onderwerpen voor het naaldwerk vraagt, dient men ze in hoofdtrekken althands te verklaren.

De ‘73 figuren’ en ‘2 uitslaande platen’, die den text toelichten, versterken, voor het overige, mijne overtuiging, dat wij ook hier weder met een leerboek te doen hebben, dat maar bij uitzondering in de plaats zal kunnen treden van het mondeling en praktiesch onderricht. Die groote paginaas, met weinig alineaas, zien er meer afschrikkend uit, dan de kunst, bij goed mondeling onderricht, zoû blijken te zijn. Een uitvoerig alfabetiesch register had het gebruik van dit boek behooren te verlichten.

Maar al deze aanmerkingen hebben geen schaduw te werpen op de hulde, die wij der schrijfster brengen voor haren belangrijken arbeid.

Het boek van den Heer Boersma, dat ik aan het hoofd van deze

[p. 535]

bladzijden vermeld heb, biedt ons, bij al de zedigheid van zijn uiterlijk, een schat van zaakkennis. 't Is een uitmuntend overzicht van de boek- en plaatwerken, waarin de vormenstelsels der verschillende eeuwen behandeld worden, of ook maar aanduidingen te vinden zijn, omtrent den staat der architektonische en plastische kunst, van de Grieken en Romeinen af tot het einde der XVII^e Eeuw. Daar de behandeling der werken van na 1700 voor het Tweede Gedeelte bewaard blijft, begint de ‘oudheid’ hier met de Grieken en Romeinen. Men weet, hoe onervaren de geleerden der Renaissance waren in de geheimenissen van het maatschappelijk en kunstleven der Oostersche volken; zelfs der AEgyptenaren. De Heer Boersma haalt alleen nieuwere schrijvers aan, voor zoo ver zij boeken of platen bespreken, die tot zijn onderwerp behooren. Ook de geschiedenis der vormen in de XVII^e-eeuwsche Nederlanden blijven voor het volgende deel bewaard, om dat de Heer Boersma zich voorstelt, des ondanks, zijn Tweede Gedeelte niet heel ver het tegenwoordige in omvang te doen overtreffen (bl. 200); wij voorspellen hem echter in dat opzicht eene te-leur-stelling en ons eene aangename verrassing. Hij is een te grondig geleerde om den omvang van zijn tweede deel niet te evenredigen aan de kolossale stof, die hem nog wacht.

De aanleiding tot de bewerking van dit kostelijk boek (in Nederland iets zeldzaams) was de uitgave van den ‘Catalogus der boeken en plaatwerken van het Museum van Kunstnijverheid te Haarlem.’ Te-recht geeft hij lof aan de Instelling, hare beheerders, en haren inventaris. De doorsnuffeling van deze Bibliografie is eene goede voorbereiding tot een bezoek der rijke Haarlemsche verzamelingen.

Vrij wat arbeid is aan dit boek besteed. 't Is van een Register voorzien. Vooral voor de beoefening van de altijd nog zeer geheimzinnige geschiedenis van het Ornament is deze Bibliografie een lichtende fakkel.

Alberdingk Thijm.