De Gids. Jaargang 52

[p. 532]

Plautus op het Gymnasium.

Blijspelen van Plautus met aanteekeningen uitgegeven door Dr. J.S. Speijer. Eerste stuk. Captivi.

Het vóor- en naklassische Latijn heeft zich in de laatste eeuw niet in de belangstelling der Nederlandsche philologie te verheugen gehad. Met de Burman - van Santensche uitgave van Propertius in 1780 was de reeks der kostbare kwartijnen gesloten, die ook aan de zilveren periode ten goede was gekomen; de studie nam eene andere richting en wendde zich meer en meer tot de grieksche oudheid, terwijl het Latijn binnen enge grenzen werd teruggedrongen. Alleen de bloeitijd van de Romeinsche letterkunde bleef op zeer enkele gunstige uitzonderingen na de opmerkzaamheid trekken. De prachtige Leidsche handschriften van Lucretius daarentegen moesten een reis naar Berlijn maken, eer de geleerde wereld, bij monde van Lachmann, vernam, welk een schat wij daarin bezaten. Zelfs blijft het twijfelachtig, of Lachmann en Ritschl, wiens eerste stuk van Plautus in denzelfden tijd als Lachmann's Lucretius (1849) verscheen, terstond de opmerkzaamheid van de Nederlandsche literatoren tot zich hebben getrokken. Sinds de observationes van Gronovius is er in ons land geen boek van blijvende waarde over Plautus verschenen.

Geen wonder dat in het gymnasiaal onderwijs Plautus geen plaats innam. Er was spoedig na '50 een achterstand in de studie der blijspeldichters in te halen. Ritschl en Fleckeisen werden op den voet gevolgd door Lorenz, Brix, later door Spengel, C.F.W. Müller, Langen, Leo, e.a.; omtrent afmeting en maatklank bij Plautus werden door hen de allernauwkeurigste onderzoekingen in het werk gesteld. Inmiddels scheen, om zeer verklaarbare redenen, Plautus op de meeste Nederlandsche hoogescholen eene onbekende

[p. 533]

grootheid; de jongere pbilologen zouden, indien zij al eens eene proef met Plautus bij het onderwijs hadden willen nemen, het niet dan na vrij omslachtige studie hebben kunnen doen; zonder eenige leiding was het bezwaarlijk zich de noodige gemeenzaamheid met maat en taal van den Poeta Sarsinas te verschaffen, zonder welke het onmogelijk is, anderen er langs den kortsten weg een duidelijk denkbeeld van te geven. Er moest veel geleerdheid doorworsteld worden - al waren het alleen de afschrikkende prolegomena van Ritschl - en weinig geleerdheid ten toon gespreid. Waarom zoude men bij een ruimen voorraad juist dien auteur kiezen, die den meesten tijd tot voorbereiding eischte en immers niet onmisbaar was? Vandaar dat zelfs de Aulularia, een stuk, dat voor ons, Nederlanders, eene bijzondere aantrekkelijkheid hebben moest, op zeer weinige gymnasia werd gelezen. Ongelukkig de wolf, die in een kwaad gerucht staat: Plautus was, zoo riep allicht deze of gene, onbeschaafd, plat en vuil; ad patibulum! Er kwam nog bij, dat de vijfjarige cursus aan de gymnasia niet veel tijd liet voor het oud Latijn. 't Was alsof Nederland, dat vroeger op zijne triviale en latijnsche scholen de jongens het Latijn bij voorkeur uit Terentius onderwees, en nog kort vóor Ritschl in de dissertaties van Vissering en den te vroeg gestorvenen Loman algemeen gewaardeerde bewijzen van grondige studie had gegeven, nu de fabula palliata over de grenzen had gezet, tot groot nadeel niet alleen van de philologie maar ook van het onderwijs.

Er is na de reorganisatie van het H.O. eenige hoop, dat deze toestand alleen tot het verledene behooren zal, omdat de universiteiten afzonderlijke leerstoelen voor het Latijn hebben verkregen en de gymnasiasten op eenigszins rijperen leeftijd tot de hoogste klasse bevorderd worden. Plautus heeft in zijne origineele platheid, zijne koddige invallen, zijn soms plompen, maar altijd gullen en vroolijken toon een trek van overeenkomst met het oud-Hollandsche blijspel. Er zijn onder zijne stukken verscheidene, die zonder aanstoot kunnen gelezen worden door jongelieden, voor wie Horatius en Ovidius geen gesloten boeken zijn. Bij alle verfijning van de omgangstaal heeft toch geen preutschheid den zin tot waardeering van de ongedwongene uiting van den volksgeest bij ons kunnen uitdooven. De hansworst, die uit sommige prologen van Plautus spreekt, zal geduld en als eisch van plaats en tijd van opvoering erkend worden. In veelzijdigheid van smaak zijn wij ongetwijfeld

[p. 534]

vooruitgegaan; ook bij de beoordeeling van de virtus comica moet men zich leeren verplaatsen op het standpunt van hen, door en voor wie de taal gevoerd werd, die ons thans na zoo langen tijd onder de oogen komt.

Plautus is ook niet te moeilijk voor den gymnasiast; wel is waar zal de volleerde latinist het komische van zijne taal beter vatten, maar het behoeft geen geheim te blijven voor hem, die met het gewone Latijn redelijk bekend is. Neem, om bij het stuk te blijven, waarvan wij den titel boven afschreven, het woord denasare (604), dat natuurlijk een deftige plaats heeft gevonden in de lexica van Georges c.s. Hij, die zich in het Latijn ingeleefd heeft, en de zeldzaamheid en 't ongewone van die samenstelling kent, voelt dadelijk sterk het onbeschrijfelijk komische dat er ligt in de bangmakerij van Tyndarus: (pas op hem), os denasabit tibi mordicus! Den aankomeling zal het komisch geforceerde en bespottelijke van deze uitdrukking niet zoo sterk opvallen, maar toch door vergelijking van een soortgelijke Nederlandsche samenstelling zal hij het eigenaardige daarvan wel begrijpen. En over 't algemeen zal hij, ook slechts eenigermate met den stijl van Cicero vertrouwd, de tegenstelling tusschen den statigen redenaar en de onbehouwen volkstaal wel weten te vatten.

Zonder eenige toelichting en aanbeveling zal Plautus evenwel zijn weg tot onze gymnasiën niet vinden; met ingenomenheid begroet ik daarom de uitgave van de Captivi, boven aangehaald. Met uitnemenden takt heeft de heer Speijer een stuk uitgekozen, dat onder de Plautijnsche komedies een geheel eenige plaats inneemt. Zelfs het bekrompenste vooroordeel kan tegen dit stuk geen bezwaar inbrengen. Door de opoffering van een slaaf voor zijnen in krijgsgevangenschap verkeerenden meester wordt deze niet alleen bevrijd, maar ook wordt door een samenloop van gelukkige omstandigheden de bevrijde in de gelegenheid gesteld, om den man, aan wiens gevangenschap hij is ontsnapt, in het bezit te herstellen van twee zonen, die hij voor zich verloren waande. De Venus venusta is dus buiten het spel, maar er zijn altoos nog veneres genoeg in, om het voor elken lezer aantrekkelijk te maken.

Eene inwijding in de eigenaardigheden van maat en taal van Plautus in 't algemeen bedoelde de uitgever niet, hij wilde eene zuivere schooluitgave den leerling in handen geven met niet meer dan de onmisbare toelichting. Toch is zij 't resultaat van een

[p. 535]

wetenschappelijken arbeid; het blijkt uit zijne inleiding over 't metrum - waarmeê ik in hoofdzaken mij vereenig - en uit de verdediging van de opgenomene lezingen in het laatste nommer van de Mnemosyne. Natuurlijk kan men op zoovele betwiste plaatsen niet steeds overeenstemming verwachten. Wanneer de heer Speijer b.v. op het vers (408):

numquam erit tam avarus, quin te gratus emittat manu

zegt, dat het woord gratus zoo noodig is dat, al stond in de HSS. gratiis (= gratis), toch het eerste moest gelezen worden, dan zou mijn advies juist omgekeerd luiden: bij de gierigheid (avarus) past het loslaten zonder geld (zoo gierig zal hij niet zijn, of hij zal U zonder geld vrijlaten). En dan is de schrvijvr een verdediger van den hiatus op plaatsen, waar ik bij zijne lezing eene sensatie krijg, alsof ik op een pijnlijke manier mijn voet stoot. Het lijdt geen twijfel, of de vlugge uitspraak van het dagelijksch verkeer bevordert de elisie; hiaat moet dan ook m.i. alleen dáar toegelaten worden, waar in de voordracht eene pauze denkbaar is. Trouwens staat de uitgever hierin niet alleen; men kan in de laatste editie van Leo menige voor mij hinderlijke proeve van hiaat vinden. Dit streven van onzen uitgever staat in verband met zijne min of meer behoudende richting tegenover de metrische en andere correcties, die de tekst sinds Ritschl heeft ondergaan. Ten einde een zekerder grondslag te hebben, zou de heer Speijer een afdruk verlangen van den archetiep met weglating van elke emendatie, en hij geeft van zijne bedoeling eene vrij uitvoerige proeve. Slechts in zekere mate kan ik met dit voorstel medegaan. Als instemming daarmede zou moeten beteekenen afkeuring en wantrouwen tegen de tekstkritiek, die tot nog toe is toegepast, ga ik niet mede; maar zeer zeker zou ik wenschen, dat er van het Ambrosiaansche palimpsest eene phototypische afbeelding vervaardigd werd op de wijze van Chatelain's bekende verzameling; want ofschoon veel bladen van den Ambrosianus sterk geleden hebben, toch zijn niet alle onleesbaar, men kan zich te Milaan daarvan overtuigen. Maar:

velle suum cuique est, nec voto vivitur uno.

De Heer Speijer zal misschien voorshands in eene enkele oude

[p. 536]

uitgave en in die van Ussing eenigszins vinden wat hij verlangt, en in 't vervolg van tijd in nieuwe tekstuitgaven nog meer, tenzij ik mij vergis in den weg, dien de kritiek sinds Ritschl gevolgd heeft.

Intusschen, deze opmerkingen doen niet te kort aan mijn gunstig oordeel. Van harte wensch ik voor deze uitgave bij oud en jong eene welwillende ontvangst.

C.M. Francken.