De Gids. Jaargang 38

[p. 1]

Naar aanleiding van zekere kritiek.

In het Juni-nummer van de Gids heeft de heer Baudet een kritiek van mijn Leerboek der Cosmografie geplaatst, over wier toon en strekking ik mij alleen de opmerking veroorloof, dat zij mij minder aanbevelingswaardig voorkomen.

Op zulke aanvallen antwoordt men niet, en ik heb daarom tot dusver gezwegen. Bij nader inzien is het mij echter gebleken, dat ik wel niet verplicht was een antwoord te geven aan den heer Baudet, maar dat ik aan het publiek eenige ophelderingen schuldig ben.

Het is toch niet onmogelijk dat velen, die alleen de recensie en niet mijn boekje hebben gelezen, tot de slotsom gekomen zijn, dat de heer B. een dienst aan het onderwijs bewezen heeft, toen hij de fouten van mijn leerboek aan de kaak stelde.

Toegevende, dat die heer juist niet is wat men een aangenaam mensch noemt, zouden zij kunnen meenen, dat hij terecht op groote gebreken in mijn geschrift wijst.

Met het oog op deze mogelijkheid wensch ik de kritische methode van den heer B. eenigszins toe te lichten.

De recensie begint met eenige algemeene beschouwingen over het groot aantal leerboeken die de wet op het M.O. in het leven heeft geroepen. Zoo als overal is er ook hier kaf onder het koren. ‘Onder het masker der behoefte aan een leerboek is ook de speculatie opgetreden, en heeft trachten gebruik te maken van de stijgende vraag om producten te fabriceeren, die als surrogaten voor betere waar nog aftrek vinden, gesteund vooreerst door het gedwongen debiet aan de leerlingen van den schrijver en soms door zijn titel en positie.’

Zullen niet de meeste lezers hieruit affeiden dat ook het Leerboek der Cosmografie van Dr. J.L. Hoorweg, dat ter

[p. 2]

nadere toelichting van deze algemeene beschouwingen in het vervolg der recensie wordt afgemaakt, door den schrijverfabrikant op speculatie is geschreven en door de leerlingen van genoemden speculant moet gekocht worden?

Toch weet niemand beter dan de heer B., dat ik geen onderwijs geef in cosmografie. De heer B. doceert dat vak aan dezelfde school waar ik onderwijs geef in natuurkunde, enz.

Omtrent dit punt zijn verdere commentaren volmaakt overbodig.

Overgaande tot zijne kritiek leidt de heer B. zijne aanmerkingen in met het citeeren van de eischen, door het Fransche comité voor openbaar onderwijs in 1793 gesteld. ‘La régularité du plan, l'exactitude des définitions, la justesse des pensées et la correction du style’, ziodaar de eischen, zegt de heer B., die even goed thans gelden als toen. Zoo de lezer niet dadelijk inziet, waartoe dit citaat dienen moet, bedenke hij, dat het Fransche comité meer aan den vorm, in den ruimsten zin van het woord, dan aan den inhoud van de leerboeken gedacht moet hebben, toen het deze eischen stelde. Dit kwam den heer B. uitstekend te pas. Immers bij het lezen van mijn leerboek had hij de opmerking gemaakt, dat er op taal en stijl nog al wat af te dingen viel. Den inhoud te beoordeelen viel hem moeielijker. Wat kon hij dus beter doen dan zijne af brekende kritiek te plaatsen onder de hoede van een oud fransch regeeringsvoorschrift, welks opstellers bijna alleen aan taal en stijl schijnen gedacht te hebben? Had hij zelf die eischen, en niets meer, aan een leerboek gesteld, dan zou iedereen dadelijk gemerkt hebben dat het hoofdvereischte, een deugdelijke inhoud, daarbij vergeten was, of althans slechts zeer onbepaald door de ‘justesse des pensées’ uitgedrukt werd. Maar nu hij de eischen citeert, en nog wel in een vreemde taal citeert, worden zij door vele lezers als geloofsartikelen aangenomen.

Inderdaad ligt het eigenaardige van Baudets recensie in de handigheid, waarmede hij eenige, soms kinderachtige, soms gegronde aanmerkingen op taal en stijl weet te doen doorgaan voor een kritiek op den inhoud. Zoo citeert hij b.v.

‘Is Venus in of nabij een der knoopen van hare loopbaan, dan bevindt zij zich met de zon en de aarde in één vlak en moet de zonneschijf passeeren’.

En knoopt daaraan de volgende welwillende opmerking:

‘Aan Dr. Hoorweg kan tot oefening worden opgegeven een

[p. 3]

stand van de middelpunten der drie hemellichamen uit te denken, waarin zij niet in één plat vlak liggen.’

Het is duidelijk, dat er in plaats van ‘met de zon en de aarde in één vlak’, moet staan:

‘in het vlak, waarin de aardbaan ligt.’

Een andere eigenschap van Baudet's recensie is minder nieuw. Zij bestaat in het onvolledig citeeren. Zoo b.v. citeert hij:

‘Bij deze reizen heeft men nooit uitstekende kanten of spitsen aangetroffen. Wel vindt men hier en daar hooge bergen, enz’ en maakt dan de opmerking:

‘Geen uitstekende kanten of spitsen, maar toch wel hooge bergen. Hoe is dat te rijmen?

Al die verbazing zou den heer B. en den lezers van de Gids bespaard zijn, als hij in plaats van ‘enz.’ te zetten en de handen in elkaar te slaan, den zin uitgelezen had. Want er staat:

‘Wel vindt men hier en daar hooge bergen, maar de hoogte daarvan is altijd onaanzienlijk in vergelijking van het oppervlak dat zij beslaan.’

Bij sommige gelegenheden maakt zich de heer B. het recenseeren nog gemakkelijker.

Dan verzint hij eenvoudig de een of andere dwaasheid en doet het voorkomen alsof die in mijn leerboek stond.

Zoo vermeldt hij dat ik een meridiaancirkel met behulp van magneten wil stellen, terwijl iedereen lezen kan dat ik daarvoor een geheel andere methode aanbeveel.

Zoo citeert hij:

‘Een parabool is een lijn, die in plaats van in zich zelve weder te keeren twee takken heeft, die tot in het oneindige verloopen.’

en zegt dan:

‘Daaruit volgt natuurlijk, dat een parabool door één gegeven bepaald wordt (blz. 81):

C'est clair comme du chocolat!’

Intusschen volgt die eigenschap in mijn boekje niet uit de zoogenaamde ‘definitie,’ maar die eigenschap wordt later eenvoudig vermeld.

Zeer karakteristiek is ook een citaat uit ‘Kaiser's Sterrenhemel’, welk citaat moet bewijzen hoe dom het van mij was, de schijngestalten van Mars te ontkennen. Ieder, die genoemde plaats in Kaiser's boek opslaat, maar verder leest dan B. aan-

[p. 4]

geeft, zal bespeuren, dat ook K. aan Mars geen eigenlijke phasen toeschrijft.

In dergelijke handigheden ligt de kracht van den heer B. Waar hij werkelijk den inhoud van mijn leerboek bespreekt, blijkt het menigmaal, dat die grootendeels buiten zijn gezichtskring ligt.

Zoo houdt hij het voor een leemte in mijn boek, dat ik niet gesproken heb over de ‘oostelijke afwijking der lichamen bij den val,’ en schijnt dus niet te weten, dat al die proeven hoegenaamd geen vertrouwen verdienen.

Zoo spreekt hij over de verbazende moeielijkheid van de vraag naar den omtrek van een meridiaan der afgeplatte aarde, en vermoedt dus niet, dat datzelfde vraagstuk, bij zeer geoorloofde benadering, zeer gemakkelijk is op te lossen.

Zoo maakt hij er een grief van, dat ik niet gesproken heb over de ‘vervroeging en vertraging van vloed en eb.’ Het is zeker niet al te gewaagd uit deze opmerking af te leiden, dat de heer B. zijne cosmografie alleen uit populaire handboekjes geleerd heeft. Anders zou hij toch moeten inzien, dat men over eb en vloed op de hoogere burgerschool moeielijk te weinig kan zeggen. Dat geheele hoofdstuk is wat zwaar, niet alleen voor de leerlingen, maar ook voor sommige leeraren in de cosmografie, wier wiskundige studiën vóór of met de parabool geëindigd zijn.

Zoo verzwijgt hij het geheele vijfde hoofdstuk van mijn boekje, waarin ik o.a. de resultaten der spectraal-analyse bespreek, dus zaken behandel, die men in de bestaande leerboeken niet of slechts ter loops vindt vermeld. Waarom heeft de heer B. deze schoone gelegenheid laten glippen, om ook daar zijn kritiek uit te oefenen?

Zoo duizelt hij bij Herschell's elementaire theorie van de storingen, in Hoofdstuk VI vermeld.

En hiermede heb ik gezegd, wat ik aan het publiek te zeggen had. Wilde ik voortgaan met mijne aanwijzing van de onjuistheden, de misvattingen, de leemten in de aankondiging van mijn leerbock, dan zou ik meer tijd moeten besteden dan die aankondiging verdient. Indien ik niet erkennen moest, dat de taal en de stijl in mijn boek werkelijk te wenschen overlaten,

[p. 5]

en dat de correctie gebrekkig is - omstandigheden, die ik alleen verontschuldigen kan door de haast waarmede het boek gedrukt is - dan zou ik het niet noodig geacht hebben, een woord aan den aanval van den heer B. te verspillen. Thans echter vreesde ik, dat niet ieder lezer dadelijk zou inzien, dat 's heeren B.'s wetenschappelijke kennis de vergelijking kan doorstaan met de welwillendheid, die zoo schitterend uit zijne recensie blijkt. Daarom scheen het mij niet overbodig aan te toonen, dat men uit den hoogen toon, waarop iemand spreekt, niet met zekerheid kan afleiden, dat hij de zaken kent.

Bij de keuze van den toon, waarin zijne recensie geschreven is, heeft de heer B., die zoo goed thuis is in den Faust, waarschijnlijk gedacht aan de snuggere opmerking van Frosch in Auerbach's Keller:

Sie sehen stolz und unzufrieden aus,
Sie scheinen mir aus einem edlen Haus.

Maar hij heeft zijn rol overdreven. Hij is waarlijk al te ‘stolz und unzufrieden.’

Zelfs Frosch zou achter zijne manieren geen edel huis vermoeden.

En daarenboven heeft hij vergeten te bedenken, dat Frosch en zijns gelijken wel de meerderheid hebben in ‘Auerbach's Keller,’ maar niet onder de lezers van de Gids.

Utrecht, Juli 1874.

Hoorweg.