De Gids. Jaargang 19

[p. 101]

Het algemeen alphabet.

Eenige nadere opmerkingen en mededeelingen nopens dit onderwerp, dat ik in een uitvoerig verslag, afgedrukt in ‘de Gids’, nommer van Maart, jl., bij mijne landgenooten getracht heb bekend te maken en aan te bevelen, mogen welligt ook thans nog in een later nommer van hetzelfde geachte tijdschrift eene geschikte plaats erlangen. Voor hen, die zich daardoor aangespoord vinden om meer omstandig het stelsel van den Berlijnschen geleerde te leeren kennen, blijft mijn bovengemeld opstel niet buiten bereik, terwijl de thans in het licht verschenen exemplaren van het oorspronkelijke Duitsche werk (onlangs in het Bessersche Boekhandelshuis te Berlijn uitgegeven) voor ieder zonder moeite verkrijgbaar zijn, en de Engelsche vertaling, voor rekening en op last van de Church missionary society te Londen vervaardigd, thans voor het grootste gedeelte afgedrukt, weldra in een ruim aantal exemplaren algemeen verspreid zal worden. Ik acht het van belang, dat men die betere bronnen opzoeke en zich niet met de oppervlakkige kennisneming der zaak uit mijn opstel tevreden stelle. Menige bedenking, die óf tegen de beginselen waarop het stelsel van Lepsius berust, óf tegen de wijze waarop het door hem wordt toegepast, óf tegen de toepasbaarheid van het alphabet in het algemeen, zich verhief, en de twijfel van velen, die van de zaak geene betere vruchten verwachten, dan die van vroegere pogingen, tot een gelijk doel aangewend, werden ingeoogst, zullen door de raadpleging van het werk van Lepsius zelf uit den weg geruimd en opgelost worden.

[p. 102]

De ondervinding heeft mij dienaangaande, zoowel met betrekking tot mij zelven als tot anderen, met wie ik de alphabetsvraag besprak, en die zich de moeite van een weinig nader en gezet onderzoek wilden getroosten, de voldoende bewijzen geleverd. Tot nog toe zijn mij weinige tegenwerpingen gemaakt, waarvoor ik te vergeefs naar oplossing moest rondzien; menig bezwaar verzette zich ook niet zoozeer tegen de voor het alphabet vastgestelde beginselen, maar vond eene voldoende verklaring in de ongenoegzaamheid der bronnen, die Lepsius voor de kennis van de uitspraak der hem vreemde talen ten dienste stonden. Dit laatste was bijv. het geval met de Javaansche en Maleische talen, waar de twee klanken, die bij ons gewoonlijk met tj en dj worden overgeschreven, door Crawfurd met de Engelsche ch en j (volgens onze uitspraak tsj en dzj) vertegenwoordigd zijn, en door Lepsius met k' en g' worden wedergegeven, overeenkomstig de leer, dat beide klanken in het Devanagarischrift in Indië oorspronkelijk als eenvoudige klanken uitgesproken werden, die meer nog aan de keel-, dan aan de tandletters zich aansloten, en later eerst een gedeelte van den klank dezer laatsten overnamen; zoodat kj en dj, in tj en dj, eindelijk zelfs in tsj en dzj (ik volg hier altijd de klankwaarde van ons Nederlandsch alphabet) overgingen. Is nu in de talen van onze Oost-Indische bezittingen, en meer bepaald voor het Javaansch en het Maleisch, de Nederlandsche uitspraak tj en dj te verkiezen, dan kan men de door Lepsius gegeven overschrijving k' en g', zonder de minste inbreuk op de door hem gestelde beginselen, en volgens den door hem zelven aangewezen weg, met t' en d' verwisselen, met andere woorden de beide tandletters t en d, met het reeds door Bopp en zijne school aangenomen teeken voor den palataalklank (het schuinsche streepje boven de letter) voorzien, te hulp roepen. De hier te lande aangenomen schrijfwijze tj en dj zondigt tegen den regel, dat men, om zich algemeen verstaanbaar te maken, zich slechts van de letterteekens mag bedienen, die in de voornaamste Europesche talen dezelfde uitspraak hebben; ty en dy zouden daarom zich meer aanbevelen; doch t' en d' zijn te verkiezen, dewijl zij met ééne Europesche letter wedergeven, wat in het oorspronkelijke met ééne letter wordt uitgedrukt. Moest de door Crawfurd aangenomen uitspraak ch en j worden vertegen-

[p. 103]

woordigd, dan kon dit slechts door ts̆ en dz̆ geschieden, overeenkomende met ons tsj en dzj; het is in diergelijke gevallen onvermijdelijk zulke zamengestelde klanken, wanneer men zich naar de werkelijke uitspraak, en niet naar de etymologische afleiding wil rigten, in hunne bestanddeelen op te lossen.

Wanneer wij de noodiging van Lepsius tot aansluiting aan het alphabetsverbond hier te lande herhaalden, en er op aandrongen, dat zij door de bij de zaak betrokken genootschappen en geleerden toestemmend beantwoord zou worden, zoo geschiedde dit niet in de verwachting, met den wensch of onder aanrading, dat dit onbepaald of onvoorwaardelijk en zonder een noodig voorbehoud het geval zou wezen. Waar in onze Nederlandsche Oost-Indische bezittingen eene Nederlandsche overschrijving zich geldend gemaakt heeft, zou men, geloof ik, verkeerd doen, haar met eene andere te verwisselen, en behoort men de bijbelvertalingen en andere werken, voor de inwoners bestemd, overeenkomstig het eenmaal ingevoerde stelsel te blijven drukken. Evenzoo zal men, bij reeds begonnen wetenschappelijke werken, zich aan het eenmaal aangenomen stelsel in de meeste gevallen moeten blijven houden; en wanneer men zijnen arbeid uitsluitend voor Nederlanders dienstbaar wil maken, zich veilig van het Nederlandsche alphabet, overeenkomstig de bij ons gevolgde uitspraak, kunnen bedienen. De aansluiting aan het algemeen alphabet zou echter onzes inziens in alle andere gevallen hoogst wenschelijk en nuttig zijn; met name waar wij aan volken, die nog geen schrift bezitten, een deugdelijk alphabet willen schenken, de taal die zij spreken tot verrijking van de bronnen voor algemeene taalstudie bekend maken, of in het algemeen, wanneer wij in onze werken ook tot buitenlandsche geleerden spreken willen, en er eenigen prijs op stellen dat de Babelsche verwarring, die, zoo als bijv. in de spelling van vreemde namen op de hier te lande verschijnende aardrijkskundige kaarten, zoo schromelijk heerscht, niet nog dagelijks aangekweekt worde en nieuw voedsel ontvange. Wanneer Lepsius zich niet van zijn alphabet bediend had, waar hij de juiste uitspraak der door hem onder de inboorlingen aangeleerde Afrikaansche talen: het Nubiesch, Końǵára (Nederl.

[p. 104]

uitspraak Konjdjára) en Beǵa (Nederl. Bégja) of Bis̆ári Nederl. Bisjari) ons mededeelt, het zou zeer te betwijfelen staan, of zijne mededeelingen, en de werken, die wij eerlang over of in die talen van hem mogen te gemoet zien, voor de wetenschap de vruchten kunnen afwerpen, die wij er nu van mogen verwachten; of wij ons van de juiste uitspraak dier talen zulk eene naauwkeurige voorstelling zouden kunnen maken, als thans het geval is. Hetzelfde geldt ook met betrekking tot de Bornu (Nederl. Bornoe) of Kánuri (Nederl. Kánoeri) taal, in de twee, zeer onlangs in Londen in het algemeen alphabet afgedrukte werken van S.W. Koelle: ‘Grammar of the Bornu or Kánuri language,’ Lond. Church Missionary House, en ‘African native literature, or proverbs, tales, fables and historical fragments in the Kánuri or Bornu language, to which are added a translation of the above and a Kánuri-English vocabulary,’ ibid. 1854. 8^o.

Ofschoon het gezag en voorbeeld van anderen, ook in de onderhavige zaak, hunne grenzen hebben, en maar tot eene bepaalde hoogte gelden kunnen, vooral waar zij staan tegenover eene op goede gronden gevestigde overtuiging, mag het echter wel van eenig gewigt geacht worden op het besluit, of men al dan niet tot het alphabetsverbond zal toetreden, wanneer invloedrijke genootschappen, vereenigingen en geleerden, vooral zulke, die zich op het gebied van taalstudiën eenen beroemden naam verworven hebben, het zegel hunner goedkeuring aan het alphabet hechten. Ik meen daarom de goede zaak te kunnen bevorderen, wanneer ik aan het einde dezer mededeeling de opgaaf doe volgen van de namen der vereenigingen en geleerden, die bereids van hunne toetreding de verzekering aan Lepsius gegeven hebben. Die namen zijn voorloopig afgedrukt achter een laatste hoofdstuk, dat door Lepsius aan het einde van de inhoudsopgaaf van zijn werk: ‘Das allgemeine linguistische Alphabet,’ enz., onder den titel: Ueber die bisherige Aufnahme des vorgelegten Systems, op blz. 65 aangewezen wordt, maar dat, om de aanvullingen, die hij voor zijne naamlijst nog te gemoet ziet, aan de reeds in den handel ge-

[p. 105]

bragte exemplaren, althans aan alle, nog niet is toegevoegd. Dat geheele hoofdstuk moge dus hier eene plaats erlangen:

‘De schrijver,’ dus spreekt Lepsius, ‘heeft het onderhavige werk, vóór dat het ter druk werd overgegeven, aan een aantal geleerden, met wie dit het spoedigst en gemakkelijkst kon geschieden, overgelegd, en heeft aan de opmerkingen, die hem, met betrekking tot de moeijelijker punten van onderscheiden zijden gemaakt werden, menige verbetering te danken. Over het algemeen heeft hij bijna overal volkomen instemming met de gestelde grondbeginselen en hunne toepassing verkregen. Tegen de geheele aanneming in alle bijzonderheden werden, zoo als natuurlijk is, door hen, die zich door eigen uitgegeven werken van eenigen omvang reeds gedeeltelijk gebonden rekenden, persoonlijke bezwaren geopperd, wier gegrondheid niet kan ontkend worden. De schrijver had zich alleen voorgesteld, een alphabet te ontwerpen, dat door wetenschappelijken grondslag en doelmatige inrigting geschikt was, om bij het gebruik voor de onderscheiden talen als rigtsnoer te dienen. De erkenning van de algemeene beginselen is daarom vooreerst van het meeste belang. De praktische toepassing zal allengs van zelve volgen, zoodra elke afwijking zich niet meer als alleen door haar zelve gewettigd, maar als eene, door toevallige omstandigheden of door andere, overtuigende gronden gebillijkte uitzondering op den aangenomen regel, voordoet. Het zal den jongeren schrijvers, even als hun, die nog ongeschreven talen bearbeiden, dus vooral den zendelingen, het gemakkelijkst vallen, om het ontworpen alphabet in volkomen toepassing te brengen; het zou echter den ontwerper dezer voorstellen bijzonder veel voldoening geven, wanneer vooral de zendelingen bij moeijelijker gevallen tot gemeenschappelijk overleg met hem in briefwisseling wilden treden.

Het belang der zaak zal overigens werkelijk bevorderd worden, wanneer zij, die met de omschreven grondbeginselen instemmen, daarvan den schrijver in kennis wilden stellen, tot verdere uitbreiding van de lijst der hier volgende namen van geleerden, die reeds van hunne toetreding, deels onvoorwaardelijk, deels met een daarbij omschreven voorbehoud, de verzekering hebben gegeven.’

[p. 106]

Dr. Aufrecht, Londen.

Sam. Birch, Esq., Londen.

Dr. W. Bleek, Bonn (thans in Afrika).

Geheimraad Böckh, Berlijn.

Prof. Bopp, Berlijn.

Prof. H. Brockhaus, Leipzig.

Ridder Bunsen, Londen (thans Heidelberg).

Rev^d. J. Chapman, Secret. van de Church Miss. Soc., vroeger Zendeling in Zuidelijk Indië, Londen.

Rev^d. Th.W. Clatchie, Zendeling der Church Miss. Soc. in China.

Prof. G. Curtius, Kiel.

Prof. Fleischer, Leipzig.

Prof. Gerhard, Berlijn.

Dr. Goldstücker, Londen.

Dr. Gosche, Berlijn.

Rev^d. Fred. Gough, Zendeling der Church Miss. Soc. in China, Londen.

Cl. Graham. Esq., Secret. der Church Miss. Soc., Londen.

Prof. Jacob Grimm, Berlijn.

Dr. Grumprecht, Berlijn.

C. Hugo Hahn, Zendeling van het Rhein. Ges. in Zuid-Afrika, Barmen.

Al. von Humboldt, Berlijn.

Prof. Kiepert, Berlijn.

Rev^d. S.W. Koelle, Zend. der Church Miss. Soc. in Afrika.

Prof. Joh. Muller, Berlijn.

Dr. Pertsch, Coburg.

De Directeur der Bibliotheek Pertz, Berlijn.

Prof. Peters, Berlijn.

Ch. Pickering, Esq., Philadelphia.

Prof. Pott, Halle.

Prof. Carl Ritter, Berlijn.

L. von Rohden, Leeraar aan het Zendelingen Seminarium te Barmen.

Prof. Rödiger, Halle.

Dr. Rosen, Pruiss. Consul te Jeruzalem.

Schultheiss, Zendel. van het Berlin. Miss. Gesellsch. in Zuid-Afrika.

Dr. Steinthal, Parijs.

[p. 107]

H. Straith, Esq., Hon. Secret, van de Church Miss. Soc. Londen.

Rev^d. Henry Venn, Hon. Secret, van de Church Miss. Soc. Londen.

Inspect. Chr. Wallmann van het Zendelingen Seminarium te Barmen.

Dr. Weber, Berlijn.

Dr. Whitney, New-York.

Uit schriftelijke mededeeling van Dr. Lepsius, die in de tweede helft der vorige maand, gedeeltelijk ook voor de belangen der alphabetszaak, een uitstapje naar Parijs en Londen ondernomen had, kan nog vermeld worden, dat hunne goedkeuring ook te kennen hebben gegeven:

te Londen:

De Bestuurders der Wesleyan Miss. Society.

De London Miss. Soc.

De Moravische Broeders, ook nog andere genootschappen, en hoogstwaarschijnlijk de Hr. Trestrail, Secret. der Anabaptist. Soc.

te Parijs:

Het Protestantsche Zendelinggenootschap (la Société des Missions, Directeur de Hr. Grand-Pierre.)

In ons Vaderland werden wij reeds van enkele geleerden gemagtigd, ook van hunne toetreding, onvoorwaardelijk of onder voorbehoud, Dr. Lepsius kennis te geven, terwijl de zaak bij de Nederlandsche Bijbel- en Zendelinggenootschappen een onderwerp van belangstellend en ernstig onderzoek uitmaakt. Onder de bovenbedoelde geleerden mag ik den Hoogleeraar Dr. J. Hoffmann te Leyden noemen, wiens toetreding vooral van belang is, daar zij gepaard ging met de verklaring, dat het alphabet volkomen voldoet aan de behoefte voor de overschrijving van Chinesche en Japansche klanken in Europeesch schrift.

Wij mogen zonder onbescheidenheid hier zeker ons verzoek nog wel eens openlijk herhalen, dat de belanghebbenden in ons Vaderland, voor zoover zij het voorbeeld der opgenoemde geleerden meenen te kunnen volgen, hetzij door onze tusschenkomst, hetzij regtstreeks, daarvan aan Dr. Lepsius zoo spoedig mogelijk berigt willen geven, om daarmede

[p. 108]

de naamlijst, die hij achter zijn werk laat afdrukken, aan te vullen. ‘Het is vooral,’ dus schrijft hij mij onlangs uit Londen, ‘van belang, dat de zaak terstond bij de eerste verspreiding der exemplaren, de beste en meeste gezaghebbende namen voor zich aanvoeren kan; dit maakt voor hen, die volgen zullen, de toetreding veel gemakkelijker. Ieder toch wil vóór alles zeker zijn, dat hij niet alleen zal staan.’

Ten slotte neem ik nog de vrijheid in bedenking te geven, of niet, even als in het Engelsch, zoo ook in onze taal, de benaming van STANDAARD ALPHABET zeer geschikt zou zijn om die van ALGEMEEN ALPHABET, door ons tot dusver gebezigd, te vervangen.

Leyden, Junij 1855.

c. leemans.