De Gids. Jaargang 12

[p. 522]

Bijdragen tot de geschiedenis onzer Kolonisatie in Noord-Amerika.

A. vóór de oprigting der west-indische compagnie in 1621.

Mr. N.C. Lambrechtsen van Ritthem, Korte Beschrijving van de ontdekking en de verdere lotgevallen van Nieuw-Nederland, weleer eene volkplanting van het Gemeenebest der Vereenigde Nederlanden in America. Middelburg, 1817. Uitgeg. door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. N. Verh. Derde Deel, Eerste Stuk.
Diedrich Knickerbocker, A humorous History of New-York from the beginning of the world to the end of the Dutch Dynasty; containing, among many surprising and curious matters, the unutterable ponderings of Walter the Doubter, the disastrous projects of William the Testy, and the chivalric achievements of Peter the Headstrong, the three Dutch Governors of New-Amsterdam; being the only authentic history of the times that ever hath been published. New Edition. London, 1820.
George Bancroft, History of the Colonisation of the United States. Boston, 1842. Tenth Edition. Vol. II. Chapter XV. New-Netherlands.
E.B. O'Callaghan, History of New-Netherland or New-York under the Dutch. New-York, 1846.
Mr. H.J. Koenen, Pavonia, eene Bijdrage tot de hennis der voormalige Nederlandsche Koloniën. Uitgeg. in de Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, verzameld door I.A. Nijhoff. Arnhem, 1846. Vijfde Deel. Tweede Stukje.
Talvj, Geschichte der Colonisation von Neu-England. Von den ersten Niederlassungen daselbst im Jahre 1607 bis zur Einführung der Provinzialverfassung von Massachusetts im Jahre 1692. Leipzig, F.A. Brockhaus, 1847.

Wanneer wij, naar aanleiding van bovenstaande, deels nieuwere, deels ook reeds oudere werken, ons met de ge-

[p. 523]

schiedenis van Nieuw-Nederland zullen bezig houden, zoo hebben wij daarmede een tweeledig doel; vooreerst hopen wij eene bijdrage te zullen leveren tot onze vroegere koloniale geschiedenis, en ten tweede, willen wij eenen man regt doen wedervaren, wiens verdiensten door den tijdgenoot miskend werden en wiens naam bij den nazaat schier vergeten is.

Tot dat einde zullen wij echter nog eenigzins hooger moeten opklimmen, en kortelijk herinneren, wat hier te lande aanleiding heeft gegeven tot de vroegste togten naar de West-Indiën.

Het eerst, dat van de Indiën, dat is, ‘de eilanden, die omtrent de landen van Peru gelegen zijn,’ melding wordt gemaakt, is in het jaar 1581; blijkens de Resolutiën van Holland en West-Vriesland van den 10^den Junij, deed een Engelschman, kapitein Butz of Batz genaamd, die vijf reizen op de Indiën gedaan had, aan de Staten van Holland den voorslag, om, voor hunne rekening, op nieuw een togt derwaarts te ondernemen, en in Holland cautie te stellen voor de drie of vier bekwame schepen van oorlog, die de Staten tot dat einde zouden leveren. Hetzij dat de voorsteller hun eenig vertrouwen inboezemde¹, hetzij om het belang en de noodzakelijkheid van andere vaarten te openen, nu die op Spanje en Portugal, ten gevolge der resolutiën van 21 December 1580 en 28 April 1581, waren afgesneden, dit althans is zeker, dat de Staten uit hun midden de leden van Amsterdam, Rotterdam en Enkhuizen, benevens den advokaat (Paulus Buys) benoemden, ‘om den Engelschman volkomentlijk op alles te hooren en de conditie te stellen bij geschrift.’

1 Omtrent Butz vermelden onze geschiedschrijvers niets. Volgens Engelsche berigten deed Thomas Buts, zoon van den eersten geneesheer van Hendrik VIII, Sir William Buts, in 1536 den togt mede, door den Londenschen koopman Hore naar New-Foundland ondernomen. De beide schepen van die expeditie, the Trinity en Minion, bleven aldaar, en de manschap keerde in Engeland terug tegen het eind van October op een Fransch schip, dat zij hadden afgeloopen, en niet, dan na de grootste ellende te hebben uitgestaan. Thomas Buts, zoo meldt Hackluyt, die het 53 jaren daarna van den man zelf vernam, was door de uitgestane vermoeijenis en ontberingen zoo veranderd, dat zijne ouders hem niet dan aan een lidteeken aan de knie konden herkennen. Pinkerton, Collection of Travels, XII, 162. Zoo deze dezelfde persoon is, waarvan in de Resolutiën gewag gemaakt wordt, was hij dus toen reeds een bejaard man.

[p. 524]

Het rapport der gecommitteerden werd reeds weinige dagen later, op den 14^den Junij, ingebragt, en is dan ook in de Resolutiën van dien dag, vrij omstandig, met de berekening der kosten te vinden. Men besloot, dat de Staten ‘elks in den haren’ zouden nemen rapport, om op de eerste Staten-Vergadering in den Haag antwoord uit te brengen; terwijl ieder der leden in het bijzonder werd aanbevolen, zijne lastgevers op de verklaringen van den Engelschman attent te maken; dat in allen gevalle, ook zonder dat er met de schepen eenigen buit op zee van de vijanden mogt gemaakt worden, nogthans op eenige eilanden, zoo veel suiker, huiden en andere goederen zouden kunnen bekomen en geladen worden, dat daarmede alleen, boven de onkosten, goede profijten te doen waren.

Den 7^den Julij daaraanvolgende bragten de Edelen en Steden hun rapport uit, dat van ieder hunner in het bijzonder in de Resolutiën van dien dag is opgenomen; de meerderheid was er niet vóór gestemd, deels om den druk der tijden, die de dienst der oorlogschepen hier te lande noodig kon maken, deels om het gebrek van penningen. Butz schijnt daarop van Zijne Excellentie Prins Willem I paspoort te hebben bekomen, om met eenige particulieren de schepen te equiperen, op voorwaarde, dat zij hier in Holland, en nergens elders, zouden terugkomen, en hij uit Holland eenige geschikte personen zoude medenemen, om ze met de eilanden bekend te maken.

Deze brieven van commissie en bestelling van Zijne Prinselijke Excellentie oefenden op het besluit van den 22sten Julij eenigen invloed uit; de Staten verklaarden, wèl onmogelijk de kosten van uitrusting aan het land te kunnen opleggen, om de lasten van den oorlog, doch mogten wel lijden, en zouden zelfs gaarne zien, dat de reis mogt voortgaan, en ‘dat bij eenigen in 't particulier binnen de Steden van Holland daartoe in goede compagnie adsistentie werd gedaan, daaraan de Staten voornoemd tevreden zijn de hand te houden.’ Of dit eenig gevolg had, en of Butz zulk eene reederij bijéénkreeg, vermeldt de geschiedenis niet, en wij zouden dien ten gevolge het betwijfelen: de vaarten op Spanje en Portugal werden voortdurend onderhouden ondanks de Placaten,

[p. 525]

Waarschuwingen en Ordonnantiën der Staten; eerst later, na het Arrest van 29 Mei 1585, door den Koning van Spanje eensklaps op alle de zich in zijn rijk bevindende koopvaarders gelegd, en, na de représaille maatregelen, die het van onze zijde ten gevolge had, werden de vreemde vaarten opgezocht; daartoe behoorde het eerst die op de Kaapverdische of Zoute eilanden, waar men, gelijk vroeger te Lissabon en Setuval, zich van het voor de visscherij benoodigde zout voorzag; daarop. volgde de Straatsche vaart, dat is, die door de straat van Gibraltar, eerst op Italië, later, verder op, op de Levant en Turkije.

Inmiddels werdt er ook aan de vaart op overzeesche gewesten gedacht; omstreeks denzelfden tijd, dat de wakkere Houtmans zich naar Lisbon begaven, opzettelijk met het doel, om aangaande de vaart en den handel op Oost-Indiën berigten in te winnen, kwam Willem Usselincx¹, te Antwerpen geboren, in het vaderland terug; eenige jaren had hij in Castilië, Portugal en op de Azorische of Vlaamsche eilanden verkeerd, en zich zoo veel mogelijk trachten bekend te maken met al de geheimen, zoo van den Oosterschen als Westerschen handel²; op laatstgenoemde eilanden vooral was daartoe ruime gelegenheid: wat uit Peru of van Calicut kwam, deed ze aan, om versch water in te nemen³, of om zich te vergewissen omtrent de veiligheid van de Spaansche en Portugesche zeehavens⁴, die de Adelantado te vergeefs tegen de Engelschen en Nederlanders trachtte te verzekeren.

Van de vroegere lotgevallen van Usselincx is ons niets bekend; van Meteren⁵ noemt hem een koopman, en zegt, dat

1 Van Kampen, in De Nederlanders buiten Europa, I, 172, noemt hem verkeerdelijk IJsselius.

2 Dat Usselincx zich, zoo als Koenen, Pavonia, bl. 126, verzekert, langen tijd in Amerika zoude hebben opgehouden, is mij niet gebleken.

3 Zie den brief van L. von Embbe aan Graaf Lodewijk van Nassau, Maart 1573. Groen, Archives, IV, 67.

4 Op dezelfde hoogte werd de vloot, waarmede Linschoten in 1589 naar Portugal terugkeerde, door eenige Carvelen ingewacht, om ze van den Koning tegen Drake en milord Cumberland te adviseren. Linschoten zelf verkeerde nog twee en een half jaar op Terceira, om de kostbare lading van het aldaar gebleven schip van Malacca te redden. Itinerario, p. 146-160.

5 Nederl. Hist., 527, 556.

[p. 526]

hij iemand was, veel wetende en ervaren boven vele anderen, verkeerende onder de geleerdste en verstandigste liefhebbers des vaderlands; hij doet hem echter niet vóór het jaar 1604 optreden, terwijl Bancroft¹ de eerste bemoeijingen van Usselincx, met betrekking tot den West-Indischen handel, reeds tot veel vroeger dagen, en wel tot het jaar 1591 brengt. Volgens het eigen verhaal van Usselincx², was het van de jaren 1591 en 1592 af aan, dat hij de vele ‘Secreten’, die hij aangaande deze zaak had vernomen, aan verscheidene heeren, maar voornamelijk aan de kooplieden, heeft bekend gemaakt, en hun gewezen op 't groote voordeel, dat er, zoo voor hen, als voor 't gemeenebest, zoude ontstaan, zoo een generale Compagnie werd opgerigt; zijne redenen werden wel aangehoord, maar zijn raad niet opgevolgd, daar het aan het meerendeel hunner ondoenlijk scheen.

Dit belette echter niet, dat verscheidene wakkere mannen ondertusschen zelve de handen aan het werk sloegen en eenige ondernemingen naar overzeesche gewesten beproefden, al was het dan ook op eene kleinere schaal. Was tot dusverre Kaap Verd het meest verwijderde punt geweest, dat van uit de Nederlanden bezocht werd, aldra echter, in 1593, ondernamen de Enkhuizers de vaart op de kust van Guinea en met geen ongelukkigen uitslag³. Kort daarna werd ook de vaart op West-Indië geopend en Brazilië bezocht; reeds in den zomer van 1595 deed een schip uit Zeeland eene reis naar het eiland la Margarita, heen en terug binnen den tijd van wat minder dan vier maanden⁴. Allengs nam deze vaart al meer en meer toe, en reeds in het jaar 1598 voeren er 80 schepen, zoo naar Java en andere plaatsen van Oost-In-

1 History of the Col. of the U.S., II, 261.

2 Zie het ‘Sommier verhael van 't gene Willem Usselincx aen de onderschreven Gedeputeerden van de Staten-Generael en van de Staten van Holland en Zeeland tot verscheyden reysen heeft bewesen, aengaende de West-Indische Compagnie,’ gedrukt achter het Octrooi van Gustaaf Adolf aan de nieuwe Zuider Compagnie in Zweden. 's Gravenhage, 1627.

3 Brandt, Hist. van Enkhuizen, 194, 5. Velius, Chronijk van Hoorn, 493. Van Reydt, 350, 399.

4 Van Meteren, 333 d. Hetzelfde nagenoeg wordt door van Reydt verhaald van een Enkhuizer schip met zout in 1599; zie bij hem, 399.

[p. 527]

dië, als naar West-Indië, Brazilië, del Mina, en zoo langs al de kusten van Guinea en de eilanden¹.

DeWest-Indiën en Brazilië ondertusschen werden tot dusverre het minst van uit de Nederlanden bezocht; niet, dat het vaarwater aan onze zeelieden onbekend was, want reeds sedert de verovering van Portugal door de Spanjaarden, had de Koning van Spanje de Nederlandsche zeelieden op zijne vloten gebruikt, met voorbijgang van de Portugezen, die zich allengs tot den akkerbouw en andere handwerken begeven hadden². Een geruimen tijd alzoo hadden zij op Brazilië en de West-Indiën gevaren voor rekening van Portugesche en Spaansche kooplieden, en behoefden dus voor die vaart geene vreemde piloten, zoo als voor de eerste togten naar Oost-Indië gebruikt werden; de moeijelijkheid zat hem hier juist, dat zij nu op hun eigen naam in de Spaansche en Portugesche bezittingen moesten komen handelen, en in de voornaamste havens niet dan bij oogluiking, werden toegelaten; op de uitgestrekte kust van Brazilië ondertusschen, ja zelfs in de Spaansche West-Indiën, waar zoo vele kleine kapiteinen en gouverneurs regeerden, waren er altijd te vinden, die zich door geschenken lieten omkoopen, om het verkeer toe te staan, terwijl de Portugezen, die in Brazilië woonden, het meeste gewin zoekende, natuurlijkerwijze bij voorkeur zich bij de Hollandsche en Zeeuwsche schippers van Europesche goederen voorzagen, en ook hunne waren liefst aan hen afzetteden; gene bekwamen zij van hen voor lagere prijzen dan uit het moederland, voor deze daarentegen konden zij hoogere prijzen bedingen.

Doch deze wijze van handeldrijven was op den duur aan te vele wisselvallige kansen blootgesteld, dan dat enkele kooplieden het konden bolwerken en volhouden; al spoedig begon men dus naar den raad van Willem Usselincx te luisteren en meer en meer tot gemeenschappelijke ondernemingen zich te vereenigen; vandaar dan ook de ondernemingen van Gerrit Bicker Pieterszoon te Amsterdam en den schip-

1 Van Met., 371 c. Van dat getal werden er 21, alleen op de Oost-Indiën, door de zes onderscheidene Compagniën van kooplieden uitgerust. Van Reydt, 349.

2 Van Reydt, 294, 351.

[p. 528]

per Jan Corneliszoon Leyen van Enkhuizen¹, die in 1597 eerst afzonderlijke maatschappijen oprigtten, ter bevordering van de vaart en den handel op West-Indië, en later zich schijnen vereenigd te hebben².

Er had ondertusschen iets plaats, dat toevallig aanleiding gaf, om de vaart en den handel op de West-Indiën eerlang meer in aanmerking te doen komen. Wij bedoelen de stoutmoedige onderneming van den wakkeren Middelburgschen koopman Balthasar de Moucheron, die in 1598 eene expeditie naar het Prinseneiland op de Afrikaansche kust ondernam³. Ofschoon ook al deze eerste poging tot eene kolonisatie uit de Nederlanden, ten gevolge van toevallige omstandigheden, mislukte, zoo was zij toch ook eene aanleidende oorzaak tot de armade van 70 schepen, die in 1599 onder Pieter van der Does uitgezonden werd, om daarmede Spanje te gaan bezoeken, de Oost- en West-Indische vloten, gaande of komende, te bespringen of aan te tasten, en al de Spaansche eilanden en de Indiën te bezeilen. Na op Groot-Canarië de

1 Bicker werd op zijn verzoek door de Staten van Holland begunstigd met vrijdom van regten voor een' bepaalden tijd; Leyen ontving eenig geschut en ammunitie. Zie Resol. van Holland op 1597, f. 388, 603. Welligt is de rampspoedige togt naar Rio de Plata in het jaar 1598 van het schip de Silveren Werelt, onder het Admiraalschap van Laurens Bicker en Cornelis van Heemskerk als Commies, door een van beiden ondernomen. Daarvan bestaat een verhaal, door den schipper Hendrik Otsen beschreven, onder den titel van ‘Journael van de Voyagie naar Rio de la Plata, gedaan met het schip de Silveren Werelt, etc.’ Van dezen rampspoedigen togt geeft Twisk, Chronijk van den ondergang der Tirannen, p. 1497, 8, eenig verslag. Bor, IV, 569. Van Reydt, 412.

2 Wagenaar, Amst., I, 409, geeft uit de Registers der stad Amst. haren naam op: ‘de gecombineerde Compagnie negocierende op Genea;’ tusschen twee haakjes voegt hij er bij: ‘Guinea.’ Daar, bij onze oude geschiedschrijvers, Guinea en Guyana menigvuldig voor elkander genomen worden, zal het welligt niet overbodig zijn te doen opmerken, dat hier toch waarschijnlijk wel bedoeld wordt: ‘het volkrijk land Guyana, regt onder de linie liggende, bewoond bij de natiën uit Peru en Quito, door de Spaansche Tiranny verdreven,’ zoo als van Reydt, f. 351, het noemt. Dergelijke naamsverwarringen of andere naamsopvattingen komen menigvuldig voor. Zie Macphersons, Annals of Comm., II, 229. Tindal en Swart, Verh. en Berigten, V, 283.

3 Over de expeditie van Moucheron zie men van Meteren, 371, 308. Van Reydt, 350. De Groot, Annales ad a. 1598. Vreede, Negociations de Busanval, p. 100, 108.

[p. 529]

stad Alligona te hebben veroverd, en op San Thomé de nederlaag te hebben gewroken, in het vorige jaar op het Prinseneiland geleden, werden vandaar, onder kapitein Hartman, zes of zeven schepen met nog een jagt, volgens de instructiën hun medegegeven, naar de kusten van Brazilië afgevaardigd, vanwaar zij in het volgende jaar, met een goeden buit van suiker, en na den vijand zeer groote schade te hebben toegebragt, terugkeerden¹.

Meer wezenlijke handelsondernemingen hadden te gelijkertijd plaats of werden althans beproefd. Terwijl de Magellaansche of Pieter Verhagens Compagnie te Rotterdam onder Jaques Mahu hare vijf schepen uitzond, om door de straat van Magellaan naar de Molukken en Java te zeilen, na alvorens het goudrijke Chili te hebben aangedaan, werd nu ook de zoutvaart naar de West-Indiën met kracht doorgezet. Op de kust van Guinea had de vaart reeds eenige jaren gebloeid; gemiddeld keerden de schepen vandaar met 200 à 300 ponden gouds terug, zonder de olijfantstanden en het ebbenhout mede te rekenen; ieder pond goud was destijds omtrent ƒ 500 waardig, en het kan ons dan ook geene verwondering baren, wanneer wij bij de geschiedschrijvers lezen, ‘dat die vaart destijds zoo gemeen was, dat op de kust, bij zomer en winter, steeds Nederlandsche schepen waren, en men er dikwijls 20 of 25 te gelijkertijd het anker zag werpen;’ dit kon natuurlijk niet lang aanhouden, en het jaar daaropvolgende, in 1599, verminderden de baten dan ook reeds zeer, omdat de concurrentie de markt verduurde; de Amsterdammers gaven het eerst het voorbeeld, met zich in eene compagnie te vereenigen en de vaart te beperken. Doch de nu eens ontwaakte dorst naar goud was tevens oorzaak, dat te gelijkertijd drie schepen werden uitgezonden, om in de West-Indiën, omtrent Guyana, de goudmijnen te ontdekken, waarvan vreemde reizigers hadden geschreven: en ziet, daar rondzwalkende en al de eilanden bezeilende,

1 De Armade van van der Does en haar wedervaren vermelden van Meteren, f. 398, 408. Bor, IV, 547, 565. Van Reydt, 397, 411. Orlers, Beleg. en Viet. 194. Twisk, 1512. Daarvan bestaat ook een tractaat van Michiel Joostens van Heede, Discours en beschrijving van het eiland Groot-Canarië en Gomera, mitsgaders van het innemen en verlaten van dien.

[p. 530]

vonden zij er eene waar, voor onzen handel destijds nog kostelijker dan het goud, en wel zout, zeer fijn wit, en sterk zout, dat zij slechts van het strand en de klippen hadden op te scheppen, te laden en weg te brengen, terwijl zij in de Spaansche en Portugesche havens mindere kwaliteit tegen contant geld, vaak met gevaar van het Arrest, moesten koopen. Zij noemden die eilanden: ‘de Nieuwe Zoute eilanden,’ en eerlang vonden 80 à 90 van de grootste schepen in die vaart hunne nering.

Omstreeks denzelfden tijd zien wij den ook van elders bekenden Middelburgschen burgemeester, Arent Hendriks ten Haaff, op de kusten van Amerika met zijne schepen negotiéren¹, en Barent Erikszoon, den Enkhuizer schipper, die het eerst in 1593 naar de kust van Guinea geweest was, van uit de West-Indiën met 10,200 huiden terugkeeren²; ook de door Moucheron in 1598 nagezondene schepen, die op het Prinsen-eiland aankwamen, nadat de eerste expeditie het reeds had verlaten, schijnen vandaar naar de West-Indiën te zijn vertrokken³. Op Cuba vinden wij mede Nederlandsche koopvaarders, en toen onverwachts de haven van de Havanna door eene Spaansche vloot bezet werd, waren zij genoodzaakt zich daar al strijdende door heen te slaan; veertig factoren en kooplieden, die voor hunnen handel landwaarts in waren gereisd, moesten zij door dit overhaast vertrek wel achterlaten, dan ook deze wisten het gevaar te ontkomen en volgden hen in een klein schip na; de gouverneur van de Havanna, die hun het verkeer en den vrijen handel had toegelaten, en deswegens door den Koning van Spanje vreesde gestraft te worden, kwam met de Nederlandsche schepen naar Holland over⁴.

Ja, zelfs in de golf van Mexico treffen wij een Hollandschen zeeman aan, den vermaarden Enkhuizer schipper Jan Remmentz, van wien wij aangeteekend vinden, dat hij zelden te huis kwam of 't was behoudene reis, en dat met al zulke

1 Hartsinck, I, 206.

2 Brandt, Hist. van Enkhuizen, 195.

3 Van Meteren, 371 c. Verhael van de Magellaansche schipvaart, op den 2den Nov. 1598.

4 Van Reydt, 399.

[p. 531]

waren, die hier te lande toen onbekend en duur waren, zoodat zijne meesters, om zoo te zeggen, in één dag zooveel kregen dat zij rijk genoeg waren¹.

Ten gevolge dezer ondernemingen, en ook op de berigten van Laurens Bicker en zijne togtgenooten, duurde het nu dan ook niet lang, of Usselincx werd nu door diegenen zelve, bij wie hij zich vroeger te vergeefs had aangemeld, verzocht ‘om schriftelijk op te stellen, wat hij hun mondeling had verhaald.’ - Deze wending in de publieke opinie was echter onzes inziens nog aan eene andere omstandigheid te danken, die wij hier ter plaatse niet onvermeld mogen laten; wij bedoelen de uitgave der werken van J. Huyghen van Linschoten, die in de jaren 1597 en 1598 plaats greep, en niet weinig bijdroeg, om de kennis dier verre gewesten te vermeerderen en den lust tot derzelver bezoek aan te wakkeren².

Usselincx voldeed gereedelijk aan het gedaan verzoek en stelde omtrent het jaar 1600, zoo als hij schrijft, een Discours op, ‘om de lieden van zyne professie, namelyk de Cooplieden, te beweghen om eene Compagnie op West-Indiën op te rechten.’ De kopiën werden ook aan Hunne Hoogmogenden medegedeeld, terwijl ook vele stedelijke besturen er kennis van erlangden³. Al spoedig deed het hoog belang dezer zaak den geleerden Petrus Plancius, en andere particuliere personen te Amsterdam en te Middelburg, met Us-

1 Wassenaer, Hist. Verhaal, Sept. 1624, p. 154. Welligt dezelfde, wiens kloekmoedig gedrag tegen de Duinkerkers bij Brandt, Historie van Enkhuizen, p. 201, 205, vermeld wordt.

2 Jan Huyghen van Linschoten gaf omtrent de West-Indiën uit: 1^o. de Beschrijvinghe van America, die hij, door hulp van Doctor Paludanus, in 1597 achter zijn Itinerarium voegde, en 2^o. de Historie Naturael ende Morael van de Westersche Indiën, ghecomponeert door den Jesuit J. de Acosta. Enkhuizen bij J.L. Meyn, 1598. Uit eene inzage van de opdragt aan de Regering van Enkhuizen van dit laatste werk, zullen alle de bezwaren wegvallen, die bij Moll, van Kampen en Lauts, omtrent den schrijver van het eerstgenoemde zijn gerezen. Zie de Verhand. en Berigten van Tindal en Swart, V, p. 282, 286; VI, 82-84.

3 Of dit Discours gedrukt zij, is ons onbekend, daar wij het niet kennen dan uit de bloote vermelding in latere geschriften, zoo als het ‘Sommier Verhael van 1627,’ reeds vermeld, en ‘de Naerder Bedenckingen over de tegenwoordige vredehandelingen met den Coninck van Spagnien.’

[p. 532]

selincx te zamen komen, en weldra mogt het hem gelukken hen te overtuigen, dat, zoo de kooplieden met hun geld, zonder den staat der landen daarmede te bezwaren of te verergeren¹, eene welgeregelde compagnie oprigteden, ‘dit wel de langdurige oorlog zoude mogen diverteren of vertrecken,’ dat is, dit welligt den oorlog spoedig tot een gewenscht einde zoude kunnen brengen. Als middel om dit doel te bereiken, sloeg Usselincx tevens voor, de vele vijanden, die de Spanjaarden nog in Amerika en de West-Indiën hadden, te ondersteunen, hen wapenen toe te voeren, het gebruik van paarden te leeren, en in de ‘oorlogsche treeken en behendigheden,’ dat is, in de krijgskunst, te onderrigten².

Deze eerste zamenkomsten nu hadden juist plaats, tijdens het bekende Placaat des Konings van Spanje, te Valladolid, den 27^sten Februarij 1603 uitgegeven, gansch Europa in rep en roer bragt³. Het is bekend, dat daarbij, boven de oude imposten en gewone tollen, alle trafijk en handel op Spanje en onderhoorige landen met 30 ten honderd belast werd, terwijl de vrije trafijk op Oost- en West-Indiën en de eilanden van Barlovent geheel verboden werd; men begrijpt, hoe gretig door Usselincx deze weinig politieke maatregel van het Spaansche Kabinet als eene geheele uitsluiting der Nederlanders van alle navigatie, koophandel en nering werd afgeschilderd.

Het gevolg was dan ook, dat hij zich spoedig het ontwerpen van een Police of Brief van belofte (Statuten zouden wij het thans noemen) wist te doen opdragen, om te zien of de kooplieden daarop voldoende zouden willen teekenen om de Compagnie aan te gaan. Wij vinden van dezen eersten Police den hoofdzakelijken inhoud bij van Meteren, f. 527 b.,

1 Hij bedoelde er mede: zonder met de kosten 's lands kas te bezwaren, daar hij wel voorzag, wanneer hij dit voorstelde, hetzelfde antwoord te zullen ontvangen als Buts in 1581.

2 Van Meteren, 227 b.

3 Men zie daarover van Meteren, 473, c.d., Twisk 1564. Spanje accordeerde met Engeland en Frankrijk, die tot maatregelen van retorsie waren overgegaan, en herriep dit Placaat bij een later van 11 December 1604, waarbij op nieuw voor de Vereenigde Nederlanden alle koophandel en vaart op Spanje werd afgesneden. Van Meteren 474 a, 458 a. Mémoires et Considérations sur le Commerce et les Finances d'Espagne. Amst. 1761. I. 362, 3.

[p. 533]

opgegeven, en zien daaruit, dat men bepaaldelijk het oog had op onderscheidene landen en eilanden, onlangs ontdekt, gelegen tusschen het eiland Trinidad en de Evennachtslijn, waar de Spanjaarden tot dus verre geene plaatsen noch sterkten hadden; daar woonden, vooral meer in het binnenland, tamelijk geciviliseerde en gepoliceerde volkeren¹, die mettertijd de waren en manufacturen der Nederlanden een goeden aftrek zouden bezorgen, en die men slechts beter het land had leeren te bebouwen, door van uit Europa eenig volk over te voeren: dan zoude het ook suiker, gember, olij, wijn, indigo, katoen, hop, enz., kunnen voortbrengen, boven vele andere gewassen, tot verwstoffen dienende, die er nu reeds groeiden; bovendien was de bodem aan goud, zilver en andere mineralen rijk; terwijl het op de zeekust zout genoeg gaf, om, zoo lang de cultuur nog geene genoegzame retouren opleverde, daarmede de schepen te ballasten en te laden. Men stelde zich tegelijkertijd vóór, de verspreiding van het Christelijk geloof onder die volkeren te bevorderen.

Op deze grondslagen werd nu de Police ter teekening aangeboden, terwijl men later door hen, die meer dan 200 Pondenvlaamsch zouden hebben ingelegd, bewindhebbers zoude laten verkiezen en daarna aan Hunne Hoog Mogenden, de Heeren Staten-Generaal, zoodanig octrooi verzoeken, als men raadzaam zoude bevinden.

In Zeeland werd voor eene belangrijke som geteekend, doch te Amsterdam werd Usselincx door Burgemeesteren en anderen verzocht, eenigen tijd de zaak te laten rusten, totdat Paulus van Caarden van de kusten van Amerika en uit de West-Indiën zoude zijn teruggekeerd². Na diens aankomst, in den winter van 1605, drong Usselincx, ofschoon die togt juist niet eene zoo voordeelige uitkomst had gehad,

1 De Vlissingers hadden al vroeger, 70 à 80 mijlen de Amazonen rivier op, volkplantingen en sterkten gehad, terwijl ook in 1602 eenige Zeeuwsche kooplieden van de Staten-Generaal octrooi erlangden, waarbij hun vrijdom van convooi naar de kust van Guyana en bijgelegene eilanden verleend werd. Hartsinck, I, 207.

2 Van Caarden was in December 1603 met 6 oorlogschepen uitgezonden, voorzien van kalk en steen, om zich hier of daar te vestigen; hij keerde weder, wel met een goeden buit van specie en suiker, maar zonder eigenlijk in het doel zijner reize te zijn geslaagd. Van Meteren, 474 c., 501 b.

[p. 534]

bij Burgemeesteren van Amsterdam op nieuw op de bevordering der zaak aan; inmiddels had hij zich nog een vermogenden bevorderaar zijner plannen weten te verwerven in den raadsheer François Francken, die met zeldzamen ijver zich op de kennis der landen en eilanden van de West-Indiën had toegelegd¹. De zaak werd eindelijk, in de maand Julij 1606, door de Staten van Holland beslist, nadat de Edelen en Steden in den haren daarover waren gehoord, en toen eenige personen benoemd, om op de Acte, in de Resolutiën van Holland vermeld, de teekening van het publiek te verzoeken en te bevorderen. Onder die personen treffen wij, voor Enkhuizen, ook Jan Huyghen van Linschoten aan, terwijl te gelijkertijd Francken verzocht werd, om niet alleen in den Haag, maar waar hij het zoude vermogen, de zaak aan te bevelen. Gedurende de maanden Julij en Augustus zoude de teekening openstaan, en daarna de Commissarissen in den Haag beschreven worden om rapport te doen en verder te beramen, wat zij tot bevordering der zaak noodig zouden achten².

Dat rapport werd den 24^sten Augustus daaraanvolgende ingebragt ter Staten-Vergadering, waarschijnlijk bij monde van Francken; daaruit bleek, dat, hoezeer de algemeene dunk gunstig was, men vooral verlangde te weten, op wat octrooi en onderstand van de Staten-Generaal de geprojecteerde Generale West-Indische Compagnie zoude kunnen rekenen. Na gehouden advies, besloot men dienaangaande zich ter Vergadering der Staten-Generaal te wenden.

1 Koenen, in zijne Bijdrage tot de kennis der voormalige Nederlandsche Koloniën, getiteld: Pavonia, spreekt mede over Francken, en berigt van hem, dat hij bij de moeijelijkheden, die de oprigting der West-Indische Maatschappij tegenstonden, niet ongeneigd was zich aan Hendrik IV aan te sluiten, ten einde den Spanjaarden op die wijze hunne West-Indische bezittingen afhandig te maken, waartoe hij in dat geval met der woon naar Frankrijk zou zijn vertrokken. Dan, zoo voegt hij er bij, in 1592 Lid geworden van den Hoogen Raad van Holland en Westvriesland, bleef hij gelukkig voor het Vaderland behouden. Uit de plaats zelve, door Koenen aangehaald: Negociations de Jeannin, I, 244, 5, blijkt, dat Francken het voornemen, om tot het aangewezen doel naar Frankrijk te vertrekken, niet heeft gehad vóór 1592, maar in 1607, tijdens de onderhandelingen over het Bestand.

2 Res. van Holl. O.R. pag. 174. Wij moeten de plaats alzoo opgeven, daar de Resolutiën van de maanden Junij en Julij elkander niet opvolgen, maar verward door elkander zijn gedrukt.

[p. 535]

Usselincx had inmiddels in Zeeland, zoo bij de kooplieden als bij de Staten, mede alle pogingen in 't werk gesteld, en eerlang, in October, werd hij door laatstgenoemden, nevens Cornelis Muenincx en Salomon Janssen, naar Holland afgezonden, om gezamenlijk met de Hollandsche Gecommitteerden het octrooi te beramen. Dit had nu ook plaats, hoewel niet volgens het gevoelen van Usselincx¹, en spoedig, 1 November 1606, werd daarvan aan de Staten-Generaal rapport gedaan². Het concept werd aan de Steden verzonden, om daarover in den haren te adviseren, en zoo ook aan de Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit. De zwarigheden bleven echter niet achter, de verschillende Steden stelden allerhande limitatiën en restrictiën vóór, nu over het subsidie of de zoutvaart, dan over 't stuk der bewindhebbers of de verdeeling der scheepstimmering. Francken reisde over en weder om de difficulterende steden tot eendragt te brengen, dan te vergeefs; men hield zich aan zijn stuk, en van Dagvaart tot Dagvaart werd de zaak, in Holland althans, uitgesteld; zij bleef op de punten van beschrijving, terwijl de Vredehandeling inmiddels ijverig werd voortgezet³.

Het zijn die onderhandelingen, juist omstreeks dezen tijd, in Februarij 1607, aangevangen, en geëindigd met het sluiten van het Twaalfjarig Bestand, in April 1609, die het toestaan van het voorgedragen octrooi hebben teruggehouden en eindelijk geheel hebben verhinderd. De vrije vaart op de Indiën was, van den beginne af aan, welligt het grootste struikelblok en een van die punten, waarover men het zelfs bij de Hooge Regering dezer landen niet eens was. Het rampzalig denkbeeld, alsof handel en landbouw strijdige belangen hadden, dagteekent reeds uit de vroegste tijden van onze Republiek. ‘Daar waren er,’ zoo lezen wij, ‘die de uitheemsche trafijk niet veel achteden, althans niet zoo veel of zij meenden, dat het hun nog meer aangelegen was, aan de conservatie van

1 Zie het Sommier Verhael van 1627.

2 Het wordt bij van Meteren, 527 c.d., 528 a.b., summaries medegedeeld.

3 Men zie de Res. van Holland, 1, 17, 25 Nov., 5 Dec. 1606, 9 Jan., 15 Febr., 6 Maart, 1 Mei, 17 Julij 1607, 18 Febr. 1608.

[p. 536]

den landbouw en de inwoners ten platte lande’¹. Dit wisten de Spaansche onderhandelaars dan ook maar al te goed, en vandaar hunne vasthoudendheid op dit punt. Zoo dikwijls dus de Staten de oprigting van de West-Indische Compagnie veinsden te willen hervatten en de participanten deden vergaderen, ‘om te zien te accommoderen’ verachtten zij het, ‘meenende dattet maar een bulleman was, om hen te verveeren.’

Wij zullen die onderhandelingen den lezer slechts herinneren en hem ter nadere informatie naar Jeannin, Baudius en van Meteren verwijzen, doch mogen niet nalaten kortelijk op te geven, wat er onzerzijds tot vindicatie van de vrije trafijk verrigt werd. Zoodra was niet dit punt in de sessie van den 15^den Februarij 1608 ter sprake gekomen, en hadden niet de Spaansche Gedeputeerden verklaard, de vaarten op de Indiën daarvan uit te sluiten, of dra begonnen de handelaars in deze landen luide te murmureren; men zag in, dat Spanje den titel van vrij land tot dien prijs alleen wilde afstaan, en belegde dadelijk vergaderingen in den Haag, waarvan vele particuliere en publieke remonstrantiën aan de Staten, de Steden, de leden der verschillende regeringscollegiën, ja zelfs aan de Ambassadeurs het gevolg waren. De bewindhebbers der Oost-Indische Compagnie gingen daarin vóór, en hunne, ook voor ons gelukkig bewaard geblevene Discoursen en Memoriën kunnen het getuigen, dat men, ook toen reeds, den ondergang van dezen Staat als een mogelijk gevolg beschouwde van het toegeven dier vorderingen².

1 Van Meteren, 553 d. Oldenbarneveld o.a. heeft later in 1618 in zijne Remonstrantie, p. 41, geschreven, ‘in negotiatie heb ik niet gedaan, wesende het gebruik van mijne voorouders geen geld te avanturen, dan daar de ploeg gaat.’ Alleen bijzondere redenen ‘om gehouden te worden niet alleen voor Rader, maar ook eenigzins Gelder, jegens alle apparente zwarigheden, die ik wel voorzag,’ waren oorzaak, dat hij in de Oost-Indische Compagnie ‘wat meer als vijfduizend gulden geavantuurt had.’ Tot de vereeniging van de verschillende O.I. Compagniën in eene Generale Compagnie had hij dan gedurende vele jaren geijverd, zie pag. 50.

2 Van Meteren lascht in zijn geschiedverhaal drie remonstrantiën in, zonder vermelding echter der titels; het zijn de volgende:
1^o. Discours bij forme van remonstrantie vervattende de noodsaakelijkheyd der Oost-Indische Navigatie enz., 12 pag. in klein 4^o.
2^o. Memorie van de ghewichtighe redenen, die de Heeren Staten behooren te beweghen om gheensins te wijcken van de Handelinghe en de vaert van Indiën. 8 pag. in klein 4^o.; hiervan komen verschillende editiën voor. Beide stukken zijn door de bewindhebbers der Oost-Indische Compagnie uitgegeven.
3^o. Onpartijdich Discours ofte handelinghe van de Indiën. Naar het Fransch. Welligt eene vertaling van het mij onbekende ‘Playdoyer de l'Indien Hollandois contre le prétendu pacificateur Espagnol.’

[p. 537]

Uit die massa van geschriften, dikwijls onder de meest zonderlinge titels uitgegeven, moeten wij er echter eenige vermelden; de lezer zal het alreede gissen, dat wij die van Usselincx bedoelen. Tot die schriften, hoewel zonder naam van auteur of drukker uitgekomen, brengen wij:

1.	het Vertoogh, hoe noodwendich, nut ende profytelick het sij voor de Vereenigde Nederlanden te behouden de vryheyt van te handelen op West-Indiën, in den Vrede metten Coninck van Spaignen, hetwelk ook gedeeltelijk door van Meteren 556, b.c.d. 557, a.b. wordt medegedeeld.
2.	de Bedenckinghen over den Staet van de Vereenichde Néderlanden nopende de Zeevaert, Coophandel ende de gemeyne Neeringe in deselve, ingevallen den Peijs met de Aertshertogen in de aenstaende Vredehandelinge getroffen werd, bij van Meteren mede vermeld, 556, b., 527, b.^1.
3.	Naerder bedenckingen over de Zeevaerdt, Coophandel ende Neeringhe, alsmede de versekeringhe van den staet deser vereenichde Landen, in de teghenwoordige Vredehandelinghe met den Coninck van Spagnien ende de Aertshertogen, bij uittreksel ook bij van Meteren, 557, b.c.d. 558 a. voorkomende.

Welke drie geschriften door tijdgenooten reeds als de ‘curieuste’ door den druk uitgegeven, vermeld, ook nog heden ten dage in alle opzigten onze aandacht verdienen. - Niet alleen zijn zij van veel waarde voor de beoefening van

1 Blijkens den inhoud was de schrijver destijds te Middelburg gevestigd, of is dit vlugschrift daar althans geschreven. Ook uit andere geschriften van Usselincx blijkt het, dat hij niet te Amsterdam gewoond heeft en aldaar slechts tijdelijk zich heeft opgehouden.

[p. 538]

onze nog zoo weinig gekende handelgeschiedenis van die dagen, maar ook tevens zijn het belangrijke bijdragen tot de kennis der onderhandelingen over het Bestand, en der velerlei politieke kwestiën, die daarbij werden behandeld. Zij zijn met warmte in een vloeijenden stijl geschreven, en doen ons den schrijver kennen als een ijverig protestant en als een man van gestrenge beginselen.

Zoo als bekend is, werd bij het Twaalfjarig Bestand het punt van den vrijen handel bij transactie afgedaan, en het vierde artikel zoo diplomatisch gesteld, dat men er van maken en uit lezen kon wat men wilde; er was dan ook eene afzonderlijke, doch geheime, verklaring van de interveniérende Mediateurs noodig, dat de Indiën, ofschoon niet genoemd, echter in de gunstige beschikkingen van dat artikel begrepen waren¹. De ware bedoeling echter der onderhandelaars was, zoo als de uitkomst later overtuigend deed zien, de instandhouding der Oost-Indische Compagnie te verzekeren, met opoffering der geprojecteerde West-Indische, en, houdt men dit in het oog, dan laat het zich verklaren, dat mannen als Usselincx, Francken, Plancius, Linschoten en anderen, te vergeefs zeven jaren aanhielden op de verkrijging van een octrooi; handelen was meer dan praten destijds een karaktertrek van ons volk, en er moesten dus gewigtige en overwegende redenen bij de Hooge Regering bestaan, om een onderwerp van dat belang zoo laodicees te behandelen. Die bezwaren, men vindt ze in de artikelen van het Bestand, waarvan Oldenbarneveld een der onderhandelaars was; daarom dan ook was er voor eene West-Indische Maatschappij, zoo als hij zich later uitdrukte, ‘nimmer apparentie van goed succes,’ en had hij vroeger, alle zwarigheden vooruitziende, in de Oost-Indische ruim deel genomen, ‘omme gehouden te worden, niet alleen voor Rader (Raads-

1 Het is dus niet volkomen juist, wanneer Bilderdijk, VII, 220, zegt: ‘de Staten-Generaal moesten tevreden zijn, dat de Indiën stilzwijgend in 't Bestand begrepen werden.’ De geheime artikelen, waaronder ook het Certificaat van de Mediateurs te rangschikken is, zijn gelijktijdig met het Bestand geteekend, en maken dus ook daarvan een integrerend deel uit; alleen omdat de Spaansche onderhandelaars het woord ‘de Indiën’ niet wilden genoemd hebben, moest men er dezen vorm aan geven. Baudius, p. 220.

[p. 539]

man) maar oock eenichsins Gelder’ (Participant of Geïnteresseerde)¹.

De Oost-Indische Compagnie, na aldus wakker voor het behoud harer verkregen regten te hebben gestreden, liet het hierbij echter niet berusten; nog was het Bestand niet gesloten, of reeds hadden derzelver Bewindhebbers Hendrik Hudson met de Halve Maan uitgezonden, om eene nieuwe poging te beproeven tot oplossing van het nog heden ten dage niet uitgewezen vraagstuk, de mogelijkheid van eenen doortogt door het Noorden naar Indië. Zoo de weg en reize langs Cathay gevonden werden, begreep men destijds, dat eene verandering in den koophandel van de geheele wereld zoude plaats grijpen, en het was dus niet te verwonderen, dat de Kamer van Amsterdam, bij het behoud der Indische vaart, er op bleef aandringen om den voorslag van Hudson aan te nemen, ondanks de tegenkanting der Middelburgsche Kamer en het afraden van Balthazar de Moucheron, die in beide eerste expeditiën, in 1593 en 1595, betrokken was geweest². Men weet, dat Hudson,

1 In een later geschrift: ‘Missive daerin verthoont werd, hoe veel de V.N. gelegen is aen de Oost- en de West-Indische Navigatie’ - Arnhem en Amsterdam 1621, vinden wij vermeld eene ‘calculatie bij de Directeurs overghegheven, anno 1608, ghelyck het in openbaren druck 't selve Jaer is ghelesen worden.’ Wat hier met ‘Directeurs’ bedoeld wordt, is ons onbekend; doch uit het medegedeeld extract dezer calculatie blijkt, dat toen in 1608 o.a. 20 schepen jaarlijks gebezigd werden tot den handel op Cuba en Hispaniola, die met 1500 man bemand waren, en acht tonnen gouds aan huiden aanvoerden. De handel in huiden en pelterijen had toen te Amsterdam hare hoofdmarkt. Zie mijne ‘Refugiés in de Nederlanden,’ I, 248 de noot.

2 Wij zijn niet in de gelegenheid geweest de Archieven der O.I. Compagnie omtrent dit punt te onderzoeken. Volgens O'Callaghan, p. 23, zoude Brodhead, die in 1841 met eene historische missie voor den Staat van New-York in den Haag geweest is, in die Archieven niets hebben aangetroffen, dan de enkele vermelding, dat de Halve Maan in 1608 naar het noorden is uitgezonden. - Desniettegenstaande deelt hij, p. 33-43, veel meer mede, dan wij tot dusverre uit van Meteren, Twisk en de Laet konden vernemen, en ook door Lambrechtsen van Ritthem uit de Notulen der Vergadering van XVII geput is. Hij verschilt daarin echter hier en daar met Bancroft; wat onder anderen bepaaldelijk de bemoeijingen van de Moucheron betreft, lezen wij bij O'Callaghan: ‘Discouraged however by former fruitless attempts and persuaded by the representations of Balthasar Moucheron, who had already been on similar expedition, the Directors of the Zealand Departement opposed the Englishman's proposition; but the Amsterdam chamber encouraged the enterprise etc.;’ daarentegen bij Bancroft, II, 265: ‘The Zealanders, fearing the loss of treasure, objected; but by the influence of Balthasar Moucheron, the Directors for Amsterdam resolved etc.’ Een belangrijk verschil, dat wel een nader onderzoek, even als geheel het onderwerp, verdiende. Vooral als men zich herinnert, dat schier gelijktijdig Jeannin voor Hendrik IV, door tusschenkomst van le Maire, met Hudson onderhandelde.

[p. 540]

na door het ijs gedwongen te zijn, het zoeken naar de noordoost-passage op te geven en zijn koers te hebben veranderd, met het doel om de noord-west-passage te beproeven, op de Amerikaansche kust geraakte, en den 4^den September op 40 grad. 30 minut. het anker liet vallen op de rivier, die men naar hem heden ten dage de Hudson noemt. Wat er van het rapport van Hudson ook moge geworden zijn, zeker is het, dat de Oost-Indische Compagnie daarvan geen partij trok en het verder onderzoek aan anderen overliet. In 1610 reeds zonden dan ook eenige kooplieden weder een schip derwaarts, naar de tweede rivier, zoo als de Laet zegt, die zij den naam gaven van Manhattan, naar den naam van de wilden, die aan derzelver mond woonden.¹ Wel waarschijnlijk is het, dat eenigen van het scheepsvolk van Hudson, en bepaaldelijk de onderschipper, op dien scheepstogt zullen zijn gebezigd geworden².

Naar aanleiding van Hollandsche Documenten, door den Agent J. Romeyn Brodhead hier te lande aangekocht of op het Rijks-Archief afgeschreven, en die meer dan twee eeuwen in het Vaderland waren onaangeroerd gebleven, vernemen wij van O'Callaghan, dat ook in de volgende jaren deze togten herhaald zijn. In 1611, zegt hij, werden reeds vroeg in 't voorjaar twee schepen, het Vosje en de Kleine Kraanvogel, uitgezonden, oogenschijnlijk met het doel om de noordelijke passage te zoeken; bij de enkele opgave ‘Holl. Doc. 12, 13, 14,’ als de bron, waaruit dit geput zoude zijn, is het ons niet mogelijk, hetgeen aldaar

1 De Laet, N. Wereld of Beschrijving van West-Indië, p. 101. Bij het stellige berigt, dat dienaangaande aldaar voorkomt, meenen wij met regt O'Callaghan's uitspraak: ‘all this rests on mere tradition,’ te mogen tegenspreken. De Laet schreef in 1624, en was wegens Leiden bewindhebber in de Kamer van Amsterdam der West-Indische Compagnie, onder wier gebied Nieuw-Nederland was overgegaan.

2 Die onderschipper, een Nederlander, wiens naam van Meteren verzwijgt, was van meening, toen zij bij het verlaten der rivier in zee beraadslaagden, om op Terre Neuf te overwinteren en Straat Davis te onderzoeken; ook de scheepsbemanning sprak niet van terugkeeren: Hudson alleen dreef het door.

[p. 541]

voorkomt, te vergelijken met de verhalen van van Meteren, 625 en Twisk, 1664, die iets soortgelijks vermelden. Beiden echter spreken met geen woord van de door Hudson ontdekte rivier, noemen het zoeken van de Noord-Oost-passage als het bepaalde doel der uitgezondene schepen, en zeggen ‘eerst toen zij geen wegh noch middel sagen om ergens door te gheraken, liepen sy so wat henen langhs de strant van Nova Zembla, en sochten wel haest te Nova Francia te overwinteren.’ - Berigten die alzoo nog al eenigzins uiteenloopen.

Allengs veranderden echter die togten naar het Noorden van doel: naarmate men meer met het gewone vaarwater naar Indië bekend raakte¹, en onze vaart en verkeer meer vrij werd van de lagen en belemmeringen der Spanjaarden en Portugezen, verviel de behoefte wel eenigzins aan een korteren en zekerder weg: de Hollanders lieten vooreerst dan ook alle verder onderzoek naar Oost- of Westpassage varen voor de visscherij, waarvoor zij de geschiktheid dier wateren op hunne vroegere togten bespeurd hadden.

De eerste togten der ondernemende le Maire's naar zuidelijke zeëen en de plaatsen en eilanden, omtrent de Kaap de Goede Hoop liggende, hadden een goeden uitslag gehad, en de uitgezondene schepen keerden met traan en duizenden robbenvellen in onze havens terug². Dit bragt tot het denk-

1 Dit was al spoedig het geval; de lange duur der reizen verminderde, en, alreeds in 1624, vinden wij een voorbeeld, dat het jagt de Haas de uiten thuisreis van Texel naar Jacatra in 9 maanden en 7 dagen volbragt. Dat onze oude koopvaarders overigens niet zulke luije zeilers waren, als men zich dat heden ten dage voorstelt, bewijzen de woorden, ‘koe’ en ‘dopmaker,’ destijds in gebruik, om een lui schip en den man aan te duiden, die zulk een lui schip timmerde.

2 Wij herinneren met zeker welgevallen dit feit, dat bij Pontanus, p. 268, voorkomt; vooreerst omdat daardoor onbetwistbaar ons de eer verzekerd wordt, van het eerst de heden ten dage, helaas! zoo verwaarloosde Zuidzeevisscherij te hebben beproefd, en ten tweede, omdat wij daaruit zien, dat op het derde schip, in 1610 derwaarts uitgezonden, zich mede bevonden heeft Jacob le Maire, die weinige jaren later een nieuwen doortogt vond naar de Zuidzee; de verdiensten van dezen wakkeren zeeman worden daardoor gehandhaafd tegen hen, die in deze laatste onderneming alle zeemanschap aan Schouten, en aan le Maire niet dan veel theoretische kunde willen toegekend zien.

[p. 542]

beeld om ook naar het Noorden bepaalde togten voor de visscherij te ondernemen, en ondanks de vaak gewelddadige verstoringen, door de ons immer vijandige Engelschen, zag de in 1614 opgerigte Noordsche Compagnie hare etablissementen verrijzen, gelijktijdig schier, dat op het Zuider-halfrond onze magt gevestigd werd.

De vaart op de rivier en het eiland Manhattan, van uit Nederland, werd in 1612 en 1613 vervolgd. O'Callaghan noemt Hendrick Corstiaensen als een der eerste schippers, die deze streken bezocht, een naam, welken wij bij de Laet en Wassenaer terugvinden in Hendrik Christiaensz. van Cleef. Bij laatstgenoemden schrijver, dien O'Callaghan noch Bancroft gekend, althans geraadpleegd hebben, lezen wij: ‘dese contreye of rivier Montagne¹, by d'onse Mauritius ghenaemt, is eerst by den Eersamen Hendrick Christiaensz. van Cleef beseylt; als hij een reyse op West-Indiën ghedaen hadde, verviel hy daer ontrent, nochtans omdat hy een gheladen schip hadde, en een Monickedammer daer ontrent ghebleven was, dorst hy dat landt niet aendoen, dien slagh op een ander tijt willende waernemen. Soo gheviel 't, dat hy met den Eersamen Adriaen Block een schip huurde met den Schipper Ryser, en volbracht der waerts syn reyse, medebrenghende twee sonen van de principaelste aldaer.’ Wassenaar, Decemb. 1624, p. 85.

Bij deze herhaalde bezoeken werden eerlang, ter bescherming van den ruilhandel, eenige huizen gebouwd, die in de officiële stukken, bij O'Callaghan vermeld, met den weidschen naam prijken van ‘fortieren, met volck versien, onder het

1 De Manhattan-rivier werd bij anderen ook Rio de Montaigne, doch bij de onzen meest genoemd de Noord-rivier, de Laet, p. 104. Op de kaart, in 1841 op het Rijks Archief in den Haag gevonden en door O'Callaghan medegedeeld, wordt zij de rivier van den Vorst Mauritius genoemd; op het kaartje voor den tweeden druk van van der Donck, Beschrijving van Nieuw-Nederland, vinden wij gesteld:

Groote Rivier al	{ Manhattans R.
Groote Rivier al	{ Noort Rivier.
Groote Rivier al	{ Montaigne Ri.
Groote Rivier al	{ Maurits Rivier.

[p. 543]

oppergebiet van Hunne Hoog Moogende,’ doch die het den Engelschen kapitein Samuel Argal gemakkelijk viel in November 1613 tijdelijk te bezetten.

Dat dit etablissement ondertusschen dien naam niet verdiende, zal naauwelijks behoeven gezegd te worden; zeker is het, dat Hunne Hoog Mogenden het toen nog niet als hun gebied erkenden, en het eene nederzetting was van louter private personen; eerst na ‘het Generael Octroij voor diegene, die eenige nieuwe Passagien, Havenen, Landen oft Plaetsen sullen ontdekken’, bij Placaat van de Staten-Generaal op den 27^sten Maart 1614 uitgegeven¹, veranderde de zaak eenigzins van aard; men weet, dat daarbij aan de ontdekkers voor vier reizen de vaart uitsluitend verzekerd werd, met bedreiging van confiscatie van schip en goed, en met oplegging eener geldboete van niet minder dan 50,000 dukaten voor hen, die vóór den afloop dier vier reizen het zouden wagen daartegen te handelen; om echter het voordeel der uitsluitende vaart te kunnen genieten, was de ontdekker 14 dagen na de terugkomst van de eerste reis gehouden een pertinent rapport van zijne ontdekkingen en wedervaren te doen, ‘omme 't selve gehoort, gearbitreert en verklaert te worden binnen wat tijdt de voorschreve vier reysen volbracht sullen moeten worden.’

Dit octrooi, op request der kooplieden zelve verleend, deed al spoedig velen tot het doen van ontdekkingsreizen overgaan: Hendrick Christiaensz. en Adriaen Block, die reeds de vorige jaren op de rivier en het eiland Manhattan geweest waren, vinden wij nog in hetzelfde jaar met vier schepen, het Vosje, de Nachtegaal, de Tijger en de Fortuin, derwaarts wedergekeerd, waarvan de twee laatste onder hun bevel waren, terwijl er uit Hoorn een vijfde schip aan was toegevoegd, mede den naam van de Fortuin voerende, dat Cornelis Jacobsz. Mey of May tot schipper had. Het is vooral aan dit driemanschap, Hendrik Christiaansz., Block² en Mey, dat wij in 1614 en volgende jaren de ver-

1 G.P.-B., I, 563.

2 Het jaar daarna, 1615, had de Noortsche Compagnie den ervaren Adriaan Block 't commandement over hare vloot opgedragen. Hij schijnt dus niet in dienst der Compagnie van Nieuw-Nederland te zijn overgegaan. Wassenaer, December 1624, p. 95.

[p. 544]

dere ontdekking en kennis der geheele kust te danken hadden; aan Adriaan Block komt daarvan in de eerste plaats de eer toe; het bij ongeluk verbranden van zijn schip deed hem nog in 1614 een jagt timmeren, waaraan hij den naam gaf van de Onrust, en dat het eerste schip was (the first decked vessel), zelfs naar het getuigenis van de schrijvers der maritime geschiedenis der Vereenigde Staten, dat daar te lande gebouwd wordt; eerst vele jaren later, in 1633, zegt Cooper, werd in Nieuw-Engeland, bij Boston, het eerste schip van eenige grootte gebouwd¹.

Zonder in nadere bijzonderheden over deze ontdekkingsreizen te kunnen treden, zal het voldoende zijn te doen opmerken, dat ieder dezer schippers zich een bepaald gedeelte der kust tot onderzoek voorstelde. Zoo begaf zich Mey o.a. naar de Zuid-Rivier (thans de Delaware), Block daarentegen zeilde door het Hellegat naar de Groote Baai, en bezocht alle plaatsen daaromtrent, tot aan Kaap Cod; het jagt aldaar op de kust latende² ter verdere exploratie, vertrok hij met het schip van Hendrick Christiaensz., de Fortuin, dat nog meer noordwaarts op schijnt geweest te zijn, doch hem daar ontmoette, naar Holland terug³.

Naar aanleiding van het Placaat van 27 Maart 1614, werd spoedig daarna door de reeders der vijf in het voorjaar uitgezondene schepen het uitsluitend octrooi voor hunne nieuwe ontdekkingen aangevraagd, en hun dan ook eerlang, op den 11den October deszelfden jaars, toegestaan vier reizen

1 J. Fenimore Cooper, the History of the Navy of the United States of America. Paris, 1839, V. I, p. 4, 5.

2 De bevelhebber, aan wien Block dit jagt overgaf, wordt bij O'Callaghan, p. 73, genoemd: ‘Captain Hendrickson,’ op pag. 77: ‘Cornelis Hendricksen Jr. of Monnikendam;’ misschien was hij wel een zoon van Hendrik Christiaansz.

3 De Laet, p. 108, zegt, dat Block van Kaap Cod naar Holland vertrok; O'Callaghan, p. 74, noemt de Delaware; uit hetgeen echter bij dezen schrijver op laatstgenoemde plaats onmiddellijk voorafgaat, is het duidelijk, dat hij zich vergist, en dat Block van Kaap Cod, het Nieuw-Holland van Hudson, dat ook later Statenhoek of States Point genoemd werd, naar Europa overstak.

[p. 545]

te doen binnen drie jaren, in te gaan den 1sten Januarij 1615, naar zekere nieuw door hen ontdekte landen, in Amerika gelegen, tusschen Nieuw-Frankrijk en Virginia, zijnde de zeekusten tusschen den 40sten en 45sten graad, en nu Nieuw-Nederland genoemd.

In dit speciaal octrooi der Vereenigde Compagnie van Nieuw-Nederland¹ komen de volgende namen voor, die wij de concessionarissen zouden kunnen noemen:

Gerrit Jacob Witsen, Oud-burgemeester van de stad Amsterdam^2,

Jonas Witsen^3 en

Simon Morissen, eigenaars of reeders van het Vosje, schipper Jań de Witt.

Hans Hongers^4,

Paul Pelgrom en

Lambrecht van Tweenhuizen^5, eigenaars van de schepen de Tijger en de Fortuin, schippers Adriaan Block en Hendrik Christiaansz.

Arnoudt van Lijbergen,

Wessel Schenck,

Hans Claessen en

Barent Sweetsen, eigenaars van de Nachtegaal, schipper Thijs Volkertsen.

Pieter Clementsz. Brouwer^6

1 O'Callaghan geeft daarvan de vertaling, p. 74, naar aangehaalde Hollandsche bescheiden. Bancroft, I, p. 272, geeft dit wel niet, doch noemt de Vereenigde Compagnie, en zeer te regt: ‘a company of merchants, forming a partner ship, but not a corporation.’ Dit volgde uit het placaat van 27 Maart, wanneer meerdere compagniën binnen den tijd van een jaar dezelfde ontdekkingen deden. Zie ook de Ned. Staatscourant van 12 Mei 1842, n^o. 111, waarin een uittreksel van het verslag van Brodhead aan den Gouverneur van den Staat van New-York wordt medegedeeld, met enkele aanteekeningen voorzien.

2 Kok, Vad. Woord., XXXII, 237.

3 Kok, ib., 240; hij was later onder de eerste bewindhebbers der W.I. Compagnie.

4 Zonder twijfel dezelfde, die onder de bewindhebbers der O.I. Compagnie genoemd wordt voor de Kamer van Amsterdam. G.P.-B., I, 534.

5 Hij was ook een van de Concessionarissen der Noordsche Compagnie. Gr. P.-B., I, 670.

6 Komt voor op de Magistraats-lijsten bij Velius, a^o. 1605, en was mede concessionaris in de Australische maatschappij, volgens Twisk, p. 1705. In de Voorrede van den Spieghel der Australische Navigatie vinden wij gesteld: ‘Pieter en Jan Clementsz. Kies;’ er bestaat alzoo eenig verschil in deze namen, doch het zijn kennelijk twee verschillende personen.

[p. 546]

Jan Clementsz. Kies en

Cornelis Volkertsen, kooplieden te Hoorn, eigenaars van. de Fortuin, schipper Cornelis Jacobsz. Mey.

Uit dit Octrooi, dat aan Lambrechtsen van Ritthem, naar het aangeteekende op pag. 20 van de ‘Korte Beschrijving van N. Nederland’, onbekend is geweest, en welligt niet zal worden aangetroffen dan in de ongedrukte resolutiën der Staten-Generaal, blijkt, dat het, zoo als ook bepaald vermeld wordt, verleend is naar aanleiding van het Placaat van 27 Maart 1614, dat Witsen c.s. beschouwd zijn geworden als ontdekkers, zonder dat de Staten-Generaal de vroegere ontdekking van Hudson in aanmerking hebben genomen; eindelijk, dat de Bewindhebbers der O.I. Compagnie, binnen wier limiten het dan ook niet viel, nimmer er op bedacht geweest zijn, om de nieuwe ontdekking van Hudson voor zich zelven en het vaderland te verzekeren; ware dit laatste het geval geweest, zoo als Koenen, Pavonia, p. 124, vermeldt, de Oost-Indische Bewindhebbers, die zich, zoo als later gebleken is, wel op het interpreteren van hun Octrooi verstonden, zouden het verleenen van dit Octrooi aan de Vereenigde Compagnie van Nieuw-Nederland wel hebben weten te voorkomen, en slechts het voorbehoud van het slot van het Placaat van 27 Maart hebben behoeven in te roepen.

Schier gelijktijdig met het verleenen van dit Octrooi vinden wij, voor het eerst sedert vijf jaren, weder van het plan tot oprigting der West-Indische Compagnie gewag gemaakt. In de Resolutiën der Staten van Holland, vergaderd van 25 Augustus tot 21 October 1614, wordt eene acte der Staten-Generaal medegedeeld, waarbij de vaart op de kust van Guinea verklaard wordt vervat te zijn onder het aan de Compagnie te verleenen octrooi. De resumptie van het beraamde octrooi wordt ter zelfder plaatse kortelijk medegedeeld, doch ofschoon wij uit het slot wel zien, dat ‘om

[p. 547]

difficulteyten van de Oost-Indische Compagnie gemoveert - de voorsz. saecke in naerder bedenken is gehouden ende uytghestelt,’ zoo hebben wij het toch niet aan den toenmaligen Secretaris der Staten Adriaan Duyck te danken, dat wij dienaangaande meer weten. Het is weder het reeds vroeger vermeld ‘Sommier verhael’ van Willem Usselincx, dat ons meer omstandige berigten geeft, en het zal tot de toedragt der zaak noodig zijn, dat wij hier het volgende daaruit overnemen:

‘Gedurende het Bestand,’ zoo spreekt Usselincx, ‘heeft hy oock niet gelaten de saecke te vervolgen ende siende dat daer niemand en was die op-waeckte, of hier meer van vermaende, soo heeft de Remonstrant met consent ende goed vinden van sijn Excellentie, meest alle Steden van Holland ende Zeeland doorreyst, om haer van nieus van dese saecke t'informeren, waer over hy oock brieven van de Edel. Mogende Heeren de Staten van Zeeland verkreegh aen hare Gedeputeerde in den Hage, om hem Remonstrant in dit goed werck te seconderen. Ende nae dat hy t'Amsterdam by naest een jaer hadde toegebracht om Guinea hier in te krijgen, het welck hem eyndelijck by de E.E. Heeren Borgemeesters werd geconsenteert. Soo presenteerde hy een Requeste aen de Ed. Mog. Heeren de Staten van Holland, versoeckende dat dit werck weder soude hervat worden. Waer op hare Ed. Mog. eenige Heeren Gecommitteerden om hem hier over te hooren, tot ontrent vijfthien of sesthien in getalle, hem Remonstrant meest onbekent, dan nae sijn onthoud, soo waren daer onder andere over de Heer Admirael Opdam, met de Heeren Pencionarisen de Witte, Seys, Pau, Grotius, etc., de uytkomste was, al-hoe-wel hy Remonstrant maer ontrent twee uyren werd gehoord, dat hare Ed. Mog. goed vonden, de saecke weder by de hand te nemen. Ende dat den Advocaet Berneveld seyde, ick moet bekennen dat de Heeren seer groot contentement hebben gehad, in 't gene ghy haer hebt voorgedragen, spreeckt de Heer Pencionaris Pau aen, die heeft last om u te seggen wat ghy doen sult. Het welck was dat hy Remonstrant een Requeste soude presenteren aen de Hog. Mog. Heeren de Staten Generael, ende elck

[p. 548]

in 't bysonder van de saecke informeren. Dat hy alsoo dede, dat daer over weder een generale beschrijvinge geschiede, daer hare Hog. Mog. hem mede op beschreven, ende werd besloten met het werck voort te varen, ende te hervatten daer het te vooren was gebleven. Dan de Ed. Mog. Heeren de Staten van Holland, vonden in haer naest-volgende by-een-komste goed, de sake noch wat uyt te stellen.’

Niettegenstaande den min gelukkigen uitslag dezer pogingen, om geldige redenen, die Usselincx niet konde vermoeden, stelde hij ook in de volgende jaren menige poging tot daarstelling van zijn plan in het werk. Reeds in 1616 adresseerde hij zich weder aan de Staten-Generaal, en wel bij een request, waarbij hij aanbood, het hooge belang eener West-Indische Compagnie voor de Vereenigde Nederlanden zoowel in tijd van oorlog als van vrede, en het daaruit voor de participanten te verwachten voordeel, te willen aantoonen: hij verbond daaraan eene voorwaarde, waarvan wij in zijne tot hiertoe over dit onderwerp uitgegeven geschriften geen gewag gemaakt vinden, namelijk van geëmploijeerd en beloond te worden naar waardigheid van de zaak, zoo zijn voorgeven goed bevonden werd. Wij vinden daarvan de opheldering in zijne destijds min gunstige geldelijke omstandigheden; als koopman had hij aan zijne verpligtingen niet kunnen voldoen, en zich genoodzaakt moeten zien het regtsmiddel van vrij geleide (sûreté de corps) bij de Staten aan te vragen; wij vinden die aanvragen in de Resolutiën der Staten van Holland dan ook vermeld op 25 Februarij¹, 15 April 1617, 18 September, 18 December 1618, 23 Julij 1619, en zien daaruit, dat Usselincx destijds in de Beemster woonde, dat zijne kapitalen ƒ 153,000 bedroegen, en dat de sureté de corps hem herhaaldelijk verleend is geworden ter bevordering van het werk van de West-Indische Compagnie, ‘als zijnde een persoon die geseyt word kennisse van de gelegentheyt te hebben.’

1 Ofschoon de aanvrage op dien datum voor het eerst voorkomt, was zij echter niet dan eene continuatie; in de Resolutiën van 1613 tot 1617 worden de verleende actes van sûreté de corps niet vermeld, en vóór 1613 vinden wij er den naam van Willem Usselincx niet vermeld.

[p. 549]

Het is aan diezelfde omstandigheid dan ook wel toe te schrijven, dat zijne requesten en remonstrantiën niet dan schoorvoetend bij de Staten werden ontvangen en geene belangstellende gemoederen aantroffen, zoo als de zaak verdiende, ja, ten laatste niet meer in de vergadering der Staten gelezen werden; naar gelang, dat de West-Indische Compagnie hare oprigting naderde, tegen het einde van het Bestand, raakt Usselincx al meer en meer op den achtergrond, en eerlang¹ namen Hollands Staten een besluit, waarbij zij verklaarden het niet geraden te vinden het Vertoog en Concept van Willem Usselincx aangaande de W.I. Compagnie in de vergadering te examineren. De drijfveeren tot dit besluit heeft hij later in een Bijvoegsel achter het in 1627 uitgegegen Octrooi aan de Zuider Compagnie in Zweden geopenbaard; bij eenzijdigheid van berigten schorten wij daarover ons oordeel op, terwijl het ook buitendien met ons onderwerp niet in een onmiddellijk verband staat. Wij zullen dan voor het oogenblik van Willem Usselincx afscheid nemen, om hem later gelijktijdig met de oprigting der W.I.C. op nieuw weder te ontmoeten.

De Vereenigde Compagnie van Nieuw-Nederland, nu door een speciaal octrooi gedekt, trad met Januarij 1615 in werking; het eerste wat zij verrigtte was de zoogenaamde fortieren, boven reeds vermeld, te versterken en te bevestigen, terwijl een tweede post of bevestigde factorij opgerigt werd, waaraan men den naam gaf van het Fort Nassau, ter plaatse² ongeveer, waar wij nu Albany aantreffen; over het fort op Manhattan voerde Hendrik Christiaansz. het bevel, terwijl over fort Nassau Jacob Jacobsz. Elckens of Eelkens door Hendrik Christiaansz.³ gesteld werd. Middelerwijl men op deze

1 Zie de Res. van Holl. op 17 December 1619; zijn naam wordt na dien tijd vóór den 20sten April 1621 niet genoemd.

2 O'Callaghan, p. 76. De Laet, Beschrijving van West-Indiën, 2de druk, p. 101, 106.

3 Welke betrekking Hendrik Christiaansz. bij de Vereenigde Compagnie van Nieuw-Nederland vervulde, is mij niet duidelijk; men zoude uit het bovenstaande moeten opmaken, dat hij met eenig oppergezag bekleed was geweest, en permanent in Nieuw-Nederland had vertoefd. Doch daartegenover staat het berigt bij Wassenaer op December 1624, p. 85, waar wij lazen: ‘Hendrick Christiaansz, heeft, nacdat Adriaen Block sijn geselschap verliet, thien reysen derwaerts gedaen, en dat met Octroy der H.H. Staten, die hem voor de eerste opdoeninge van die plaets sulck vergundeden.’ Waarschijnlijk is hij nog wel bij de West-Indische Compagnie in dienst geweest; omtrent zijn dood lezen wij bij Wass. op Mei 1625, p. 44, het volgende: ‘de twee jongelingen herwaerts van Adriaen Block ghebracht, waren Orson en Valentijn ghenaemt, desen Orson was een uytnemendt boos mensch en in sijn landt wederghekeert sijnde, was hij oorsaecke van Hendrick Christiaensens doot, maer 't wiert hem met ghelijcke betaelt, dat hy een Coghel tot sijn vereeringh creegh.’

[p. 550]

beide punten met de velerlei en zoo zeer verschillende Indiaansche stammen betrekkingen aanknoopte en eenen niet onbelangrijken handel dreef in pelterijen en vellen, werden ook de ontdekkingsreizen met het door Adriaan Block gebouwde jagt de Onrust voortgezet. Eerlang deed Cornelis Hendricksen Jr. daarmede ook een togt buiten de limiten van het octrooi der Compagnie naar de Zuid-Rivier, reeds vroeger door Mey bezocht, en voer die op tot aan Schuylkill: toen hij in den zomer van 1616 in Holland terugkeerde, werd ook van die nieuw ontdekte landen, zich uitstrekkende van den 30sten tot den 40sten graad, door zijne reeders, aan de Staten-Generaal, op den 18den Augustus, naar aanleiding van het Placaat van den 27sten Maart 1614, het octrooi voor de uitsluitende vaart aangevraagd.

Dit rapport, dat ons niet bekend is, dan uit hetgeen O'Callaghan naar de reeds vroeger vermelde Hollandsche Documenten van Brodhead mededeelt, was van eene kaart vergezeld, waarvan O'Callaghan het facsimile in lithographie aan zijn werk heeft toegevoegd, en die voorzeker wel de oudste zijn zal, welke wij van die streken bezitten. De gedane aanvraag werdt echter geweigerd, en zelfs, toen met het eind van 1617 het driejarig octrooi van Witsen c.s. verviel, werd ook dit niet hernieuwd; waarschijnlijk wel met het uitzigt, om het in het octrooi der West-Indische Compagnie te begrijpen, voor wier oprigting de kansen toen reeds meer gunstig begonnen te staan¹.

Hierbij kwam nog, dat in het daaropvolgende voorjaar van

1 ‘De gevangenis des Advokaats,’ zegt Wagenaar, X, 306, ‘had ook invloed op den West-Indischen Handel.’ Naauwelijks was dan ook Oldenbarneveld in Augustus 1618 gevallen, of reeds werd in September daaraanvolgende het stuk der West-Indische Compagnie hervat.

[p. 551]

1618 ook Fort Nassau, ten gevolge van ijsgang en overstrooming, moest worden verlaten, ofschoon ook een weinig zuidelijker een nieuw fort ter plaatse van de Noormanskil werd opgerigt¹.

Dan ofschoon nu ook al het octrooi was komen te vervallen, en Hendrik Eelkens, Adriaan Jans Engel en consorten, ‘eigenaars en deelhebbers in de Vereenigde Compagnie van Nieuw-Nederland,’ op hun request tot verlenging van het octrooi van 4 October 1618 een afwijzend antwoord hadden bekomen², zoo werd daarom toch de vaart niet door hen verlaten, noch de nu eenmaal begonnen betrekkingen afgebroken³. Nog had geen enkele emigrant tot dusverre den vaderlandschen bodem verlaten, met het doel, om Nieuw-Nederland te koloniseren, en alleen ter bescherming van den ruilhandel waren de nederzettingen gevestigd geworden. Eerlang echter geheel onverwachts deed zich eenig uitzigt tot kolonisatie op; het waren de Brownisten, sedert 1588 hier te lande gevestigd, die het plan hadden opgevat, onzen destijds niet meer herbergzamen bodem te verlaten en zich in Amerika neder te zetten.

De Leidsche gemeente bepaaldelijk, die John Robinson tot predikant had, ging daarin vóór, en knoopte alreeds in 1617 onderhandelingen aan met de Engelsche Compagniën, die sedert 1607 op Virginië handelden⁴. Door verschillende, deels weder godsdienstige oorzaken, werden die onderhandelingen juist niet met ijver voortgezet, althans niet spoedig

1 Sic O'Callaghan. Bancroft daarentegen zegt, II, 273: ‘it was never again abandoned.’

2 In het ‘Address delivered before the New-York Historical Society at its fortieth anniversary 20th November 1844,’ zegt Brodhead, p. 16: ‘Wagenaar the Dutch historian speaks of a limited act of incorporation to a company of merchants in November of this year: but nothing appears on the minutes of the States General, except the simple resolution just referred to.’ Op die plaats van Wagenaar, X, 306, wordt echter geen gewag gemaakt van de Vereenigde Compagnie van Nieuw-Nederland, maar van de West-Indische Compagnie, waarvan de onderhandelingen omtrent derzelver oprigting, gelijk wij boven zagen, juist tegen dien tijd hervat waren.

3 Een ‘formal treaty of alliance and place,’ door O'Callaghan, p. 78, vermeld, naar Albany Records, XXIV, 167, is ons onbekend.

4 Talvj, p. 73 en volg. Bancroft, I, p. 304 en volg.

[p. 552]

tot een eind gebragt, en het was dan ook in dien tusschentijd, dat aan Robinson c.s. voorslagen werden gedaan door de Directeuren der Vereenigde Compagnie van Nieuw-Nederland.

Waarin die bestaan hebben, zien wij het best uit het adres aan den Prins van Oranje, op den 12^den Februarij 1620 ingediend. Zij zeggen daarin onder anderen, dat zij, sedert de trafijk, door het afloopen van hun octrooi van 27 Maart 1614, voor ieder was komen vrij te worden, zij desniettemin met twee schepen de vaart op Nieuw-Nederland hadden aangehouden, terwijl ook verschillende andere kooplieden, niet tot hunne Compagnie behoorende, schepen derwaarts hadden afgezonden; dat nu een Engelsch predikant, te Leiden gevestigd, met de Hollandsche taal wel bekend, genegen was, zich in Nieuw-Nederland neder te zetten; dat hij hun verzekerd had, dat 400 gezinnen, deels uit deze landen, deels uit Engeland, genegen waren met hem derwaarts te vertrekken, mits zij door de bescherming van Zijne Prinselijke Excellentie en Hunne Hoog-Mogenden de Staten-Generaal, tegen vreemden overval werden beschermd en verdedigd; dat hun doel was, het Christelijk geloof onder de Heidenen voort te planten, en een nieuw rijk te vestigen onder het gebied van Zijne Excellentie en Hunne Hoog-Mogenden; dat zij requestranten echter, naar de ondervinding die zij hadden van de handelingen van het Engelsch Gouvernement, ter verzekering van de regten dezer gewesten, nu verzochten, dat Zijne Prinselijke Excellentie den genoemden predikant en de 400 gezinnen onder Zijne bescherming wilde nemen, en dat inmiddels twee schepen van oorlog mogten gezonden worden om Nieuw-Nederland voor dezen Staat te bewaren; dat die streken van het hoogste belang waren te achten, ook wanneer de West-Indische Compagnie mogt worden opgerigt, om den voorraad van hout, voor scheepsbouw geschikt, zoowel als ook om andere redenen, in een nevensgaand rapport vermeld.

Op dit request volgde, na rijp beraad, op den 11^den April 1620, een weigerend antwoord van de Staten-Generaal, en de Brownisten schijnen dan ook nu weder de onderhandelingen met de Engelsche Compagniën hervat te hebben; hun verder wedervaren, nadat zij op den 21^sten Julij

[p. 553]

1621 Delftshaven verlieten, behoort niet te dezer plaatse en kan in de ‘Chronicles of the Pilgrims,’ en menigvuldige andere geschriften over dit onderwerp worden nageslagen. Dat zij, ondanks de weigering der aan den Prins van Oranje en de Staten-Generaal gevraagde bescherming, toch den wil zouden gehad hebben om naar Nieuw-Nederland te stevenen, en niet dan door omkooping met Hollandsch goud op Kaap Cod zouden zijn aangeland, is beweerd, doch evenzeer wedersproken; wat daarvan moge zijn, de geopende uitzigten op kolonisatie naar Nieuw-Nederland werden er voor dit oogenblik door verijdeld.

Niet lang daarna, den 27^sten Augustus van hetzelfde jaar, vinden wij op nieuw eene aanvraag aan de Staten-Generaal, om speciaal octrooi, uit kracht van het Placaat van 27 Maart 1614, vermeld; zij komt vóór op naam van de reeders van het schip: de Blijde Boodschap, waarmede Cornelis Jacobsz. Mey, in den zomer van 1620, hier te lande was wedergekeerd. Even als vroegere aanvragen, werd ook deze geweigerd, op den 6^den November daaraanvolgende, doch niet, dan nadat Hendrik Eelkens, Adriaan Jans Engel, c.s., die in October 1618 de verlenging van het octrooi van 11 October te vergeefs hadden verzocht, daarover gehoord waren, en het bij de Staten-Generaal een bepaald punt van commissoriaal onderzoek had uitgemaakt.

En hiermede loopt het eerste tijdvak van ons onderzoek ten einde. De berigten, die wij tot dus verre mededeelden, zijn, wij bekennen het, dor en schraal; de Bewindhebber de Laet, die in 1624 zijne ‘Beschrijving van de Nieuwe Wereldt’ schreef, maakte zich van alle verder onderzoek af, door te zeggen: ‘wy sullen het hierby laten, doordien wy daer gheen particuliere kennis van en hebben.’ Was dit voor een tijdgenoot eene verontschuldiging, in 1848 zal men het den geschiedvorscher niet wijten, dat hij niet meer licht daarover kan verspreiden, daar alle papieren, boeken en bescheiden van de West-Indische Compagnie van vóór het jaar 1700¹, op ministeriële aanschrij-

1 Bij Resolutie der Staten-Generaal van 29 November 1622, waren alle bescheiden over Nieuw-Nederland aan Bewindhebbers der West-Indische Compagnie in handen gesteld.

[p. 554]

ving, in 1821 verkocht en tot den papiermolen verwezen zijn¹.

berg van dussen-muilkerk.

1 Ik moet erkennen, dat ik voor mij zelven daarvan geene overtuiging heb, dan voor zoo veel Amsterdam betreft, waar in het Koloniaal Archief de Staatsstukken en bescheiden der Oost- en West-Indische Compagniën bewaard worden. Ook Brodhead schijnt in geene andere plaats naar de Archieven der West-Indische Compagnie onderzoek te hebben gedaan. Nu is het echter waarschijnlijk bij het bestaan van Vijf Kamers van Bewindhebbers, dat niet alle bescheiden zullen zijn verloren gegaan. Voor zoo verre de Kamer van Zeeland betreft, verneemt men het bestaan van het Archief der West-Indische Compagnie te Middelburg uit het werk van Do. E.B. Swalue: ‘De daden der Zeeuwen gedurende den opstand tegen Spanje;’ doch uit het weinige, dat Lambrechtsen van Ritthem in 1818 omtrent Nieuw-Nederland geleverd heeft, zoude ik niet vermoeden, dat voor dit bepaald onderwerp de bescheiden nog voorhanden talrijk zijn zullen; het verdiende ondertusschen wel nader te worden onderzocht.