De Gids. Jaargang 12

[p. 253]

Bibliographisch album.

Het Leesgezelschap te Diepenbeek, door Prof. van Limburg Brouwer. In 8^o. Groningen, Van Boekeren, 1847.

In den begaafden schrijver, wiens nalatenschap ons hier wordt aangeboden, ontviel der Nederlandsche letterkunde een harer schoonste sieraden. Zoo talrijke wetenschappelijke werken van zijne uitgebreide kunde en onvermoeide werkzaamheid getuigen, zijn ‘Charicles et Euphorion,’ zijn ‘Diophanes,’ zijn ‘Ezel en eenig speelgoed,’ zijne vertaling van Manzoni's ‘Verloofden,’ zullen nog lang de herinnering aan zijnen smaak en zijne luim levendig houden. Van die eigenschappen levert ook het ‘Diepenbeeksche Leesgezelschap’ een nieuw en verrassend bewijs; - te treffender, omdat wij hier den schrijver, die zich bij voorkeur op het gebied der klassische wereld plagt te bewegen, zich plotseling in het midden van onzen tijd en van ons volk zien verplaatsen. Het boek - en dit is in ons oog eene hoofdverdienste - is door en door Hollandsch. Bij de blaam, vaak niet zonder regt onzer nieuwere letterkunde aangewreven, dat zij zich al te volgzaam betoont voor indrukken uit den vreemde, en dikwerf stof en vorm tevens aan den nabuur ontleent, komt des te hooger hulde toe aan een werk, dat ons overal echt Hollandsche karakters en toestanden veraanschouwelijkt, en in den waren zin des woords ‘oorspronkelijk’ is.

Intusschen, zoo het nagelaten geschrift des Groningschen Hoogleeraars door zijnen vorm aanspraak mag maken op algemeene sympathie en onverdeelde toejuiching, de inhoud moet zeker den kring, in welken het die zal aantreffen, eenigzins beperken. De schrijver plaatst zich niet slechts te midden van den strijd, die ten onzent op maatschappelijk en kerkelijk gebied gevoerd wordt; hij neemt aan dien strijd levendig en onverschrokken deel; - en wel met het gevreesde wapen van den bijtenden en onbarmhartigen spot. Onschadelijk en onschuldig als de titel klinke, bevat het ‘Leesgezelschap’ niets minder dan eene scherpe en uitstekend volgehoudene satyre der kerkelijke reactie, die zich angstvallig aan catechismus en geloofsbelijdenis vastklemt, en in de ongeschonden handhaving der Dordtsche Canones den eenigen waarborg voor het heil der zielen zoekt.

Zulk een boek heeft weinig kans op algemeenen bijval in een tijd, waarin,

[p. 254]

hier eerbiedwaardige schoon eenzijdige overtuiging, dáár ligt meêgesleepte onkunde, ginds - en niet het minst - volgzame modezucht, het getal der aanhangers van het orthodoxe systeem dagelijks doet aangroeijen. Te meer hulde verdient de moed, welken de overledene tot het ontwerpen en voltooijen van zijnen arbeid behoefde, - eene hulde, waarin ook de broeder des overledenen behoort te deelen, wien geene vrees voor verkettering terughield, om aan dien arbeid eene publiciteit te schenken, welke hij zoozeer verdient. Immers, zoo het plan op lof en toejuiching aanspraak heeft, niet minder de uitvoering. De karakters zijn even levendig opgevat, als gelukkig gegroepeerd. Onder velen is vooral Baas Hartman, de doldriftige ijveraar, naar het leven geteekend en contrasteert geestig en scherp met kapitein van Berkel, wiens gezond, maar weinig ontwikkeld, verstand, bij elke nadere kennismaking, tegen het onnadenkend aangeleerde stelsel opkomt en eindelijk tot volslagen weêrbarstigheid overslaat. Meesterstukken in hunne soort zijn ook de beide proefpreeken der regtgeloovige kandidaten - over den tekst: ‘laat ons menschen maken,’ en over de ‘liefdekoetsen’. Evenwel, met hoeveel fijnheid van dialektiek soms de ongerijmdheden worden in het licht gesteld, waarin zich het orthodoxe stelsel bij de eenzijdige opvatting der antinomiën van ‘voorbeschikking’ en ‘vrijen wil’ verwart, in den regel treft de scherpe geesseling slechts de grofste en ruwste uitingen der kerkelijke reactie, en blijft zij veelal onmagtig tegen hen, die deze rigting met wezenlijk talent of meerdere matiging voorstaan. Eene leemte, misschien minder aan den schrij. ver, dan aan het genre te wijten. De satyre kan in hare jagt op in het oogloopende ongerijmdheden en scherpe tegenstellingen slechts de extrême's treffen; eene fijnere psychologische ontleding, die de ontrouw aan het gezond verstand ook in hare diepste schuilhoeken en onmerkbaarste schakeringen vervolgt, gedoogt zij, althans in den vorm, waarin haar de Heer van Limburg Brouwer aanwendde, niet. Zij is daarenboven een krachtiger middel ter versterking en bemoediging der bondgenooten, dan ter overtuiging der tegenpartij, en maar al te zeer geschikt om met gelijk gevolg door beide partijen gebezigd te worden; - vooral wanneer zij, in stede van het contrast zich uit de eigenaardigheid der bestredene rigting te laten ontwikkelen, zich veroorlooft het willekeurig van buiten aan te brengen. Beide aanmerkingen gelden vooral het karakter van den Heer van Groenendaal. Voorzeker, er is een punt, waarin, ook zonder grove en opzettelijke huichelarij, zich het meest verfijnde spiritualisme en het grofste sensualisme ontmoeten kunnen. De ontleding van zulke karakters echter vordert eene geheel andere, eene fijnere en diepere bewerking, dan het plan van het ‘Leesgezelschap’ misschien toeliet. De Heer van Groenendaal is nu niet veel meer dan eene bloote copie van den ‘Tartuffe,’ een huichelaar met bewustheid en overleg; en zulk eene voorstelling, al ware zij niet, juist om de veelvuldige herhaling, eene stuitende onregtvaardigheid, schildert ons in elk geval slechts eene uitzondering, die men op het terrein van elke - godsdienstige, maatschappelijke, staatkundige - rigting min of meer kan terugvinden, aan welke een wellusteling of belangzuchtige het zijn voordeel kan achten zich aan te sluiten.

[p. 255]

Naömi, of de laatste dagen van Jeruzalem. Naar het Engelsch van Mrs. B.J. Webb. Twee deelen, 12^o. 's Gravenhage, K. Fuhri, 1847.
Jakob, een verhaal uit het tijdvak der Apostelen, door C. van Schaick, Predikant te Dwingeloo. Twee Stukken in 8^o. Amsterdam, G.J.A. Beijerinck, 1847.

De Engelsche schrijfster en de Nederlandsche schrijver bewegen zich op hetzelfde terrein en in nagenoeg dezelfde eeuw - het heilige land, de eerste eeuw na Christus geboorte. Wie echter, door belangstelling in dat tooneel en dien tijdkring tot gunstige vooringenomenheid geleid, hunnen arbeid ter hand neemt, zal, vreezen wij, ook zonder veeleischend te zijn, ze eenigermate teleurgesteld uit de hand leggen. Bij Mrs. Webb ontbreken ook de eerste vereischten ter volbrenging eener taak als die, welke zij op zich nam: - vertrouwdheid met de toestanden, waarin zij hare lezers zoekt te verplaatsen. Er is niet meer Oostersche kleur in haar werk, dan eene oppervlakkige kennis met de Heilige Schrift haar heeft kunnen aan de hand doen. Gebrek aan kennis en gemis dier intuïtie-gave, welke dat gebrek zouden kunnen vergoeden, verraden zich telkens. Een dor en voor het bedoelde einde veel te hoog opgehaald uittreksel uit Flavius Josephus, en de geschiedenis van twee familiën - eene Joodsche en eene Romeinsche - die, reeds vroeger door vriendschap verbonden, door wederzijdsche omhelzing van het Christendom tot elkander gebragt en door en dubbel huwelijk vermaagschapt worden: ziedaar de beide, geenzins harmonisch tot een geheel bewerkte, maar slechts uitwendig naast elkander geplaatste bestanddeelen van den roman.

De arbeid des Heeren van Schaick overtreft zeker dien van Mrs. Webb zoowel in kennis der oudheid, als in de bewerking der toestanden en karakters; hij blijft echter verre achter bij hetgeen wij naar andere proeven van dien schrijver verwachtten. Er ontbreekt eenheid en ensemble aan zijn werk. Geheele episoden zoude men zonder schade uit het boek kunnen ligten; en sommige gedeelten mogen eene voorbijgaande belangstelling wekken, het geheel kan dien bevredigenden indruk niet nalaten, welke slechts de vrucht kan zijn van een juist geëvenredigd en harmonisch geordend kunstgewrocht.

Trouwens, meer dan ééne moeijelijkheid wachtten beide auteurs op het terrein dat zij zich kozen, vooral zoodra zij het waagden, ook karakters uit de gewijde geschiedenis als handelende personen te doen optreden. Immers, zoodra men het der verdichting veroorlooft, slechts een enkelen trek aan het beeld toe te voegen, dat de heilige overlevering tot ons bragt, loopt men gevaar ergernis te geven en meeningen te kwetsen; zoo men zich letterlijk aan de mededeelingen der Heilige Schrift houdt, en zich tot die redenen en geschriften bepaalt, welke de gewijde geschiedenis ons heeft opgeteekend, houdt men zich moeijelijk van gedwongenheid en gemaaktheid vrij. Het is mogelijk, dat er tusschen die ‘Scylla en Charibdis’ een middenweg te vinden zij, maar het is zeker, dat noch Mrs. Webb noch de Heer van Schaick dien gevonden hebben.

[p. 256]

Mejonkvrouwe de Mauléon, door A.L.G. Toussaint. In 12^o. 's Gravenhage, K. Fuhri, 1848.

Slechts een enkel woord, maar een woord van schier ongedeelden lof en toejuiching voor de jongste vrucht van het talent onzer onvermoeide romancière, Eene historische anecdote, door Voltaire bewaard, volgens welke eene verloving, door Bossuet in zijne vroegste jeugd aangegaan, later op aandrang zijner vrienden, met toestemming der verloofde, zou vernietigd zijn geworden, om zoo groote gaven voor de kerk te bewaren, maar die desniettemin den grondslag tot eene innige en levenslange vriendschapsbetrekking gelegd zoude hebben, heeft de stoffe geleverd, waarvan de begaafde schrijfster schitterend partij heeft weten te trekken. Wilden wij in details treden, wij zouden, schoon het haar vergevende, dat de figuur van Bossuet eenigzins aan de hoofdpersone is opgeofferd en tegenover deze zwak en weifelend schijnt, misschien eenige bedenkingen wagen tegen de onwaarschijnlijkheden, die ons in de episode van Louïze en Lord Henry stuitten; wij zouden daarentegen gaarne hulde doen aan de dialectische vaardigheid en scherpzinnigheid, welke in de teekening van den abt de Navarrois doorblinkt. Bovenal echter zouden wij onze bewondering wenschen uit te spreken en te motiveren voor de voortreffelijke teekening van het karakter der jonkvrouwe, welker naam het boek draagt, - een boek dat onze aanbeveling waarlijk niet behoeft, om talrijke lezers en toejuiching te vinden!