De Gids. Jaargang 11

Mirakel-geloof en mirakelen in de nederlanden. Historisch letterkundige proeve, naar aanleiding van het vijfde eeuwfeest van het H. Sacrament van mirakel te Amsterdam, 5 Maart 1845, door D. Buddingh, lid van ondersch. letter- en oudheidk. genootschappen.

's Gravenhage, H.C. Susan, C. Hz., 1845. VIII, 128 bl.

Bij de lezing van dit boekje kwam herhaaldelijk de vraag bij ons op: wat is eigenlijk het doel geweest, dat de schrijver zich er meê voorstelde? Uit de voorrede zou men moeten opmaken, dat dit daarin gelegen was, om aan te toonen, hoe een groot aantal der wonderen, in de middeleeuwen aan de heiligen der kerk toegeschreven, eigenlijk een naklank was uit het heidendom; dat inzonderheid de Mariadienst slechts eene wijziging of een uitvloeisel was der heidensche vereering van de godin Frowa, en dat de wonderkracht, door sommigen

[p. 729]

aan den zoogenoemden heiligen rok te Trier toegeschreven, voor het naast aan eene heidensche tooverkap of tooverhemd herinnert.

Men zou dus verwachten die stelling betoogd te zien door ontleding van ettelijke Christelijke mirakelen en hunne vergelijking met soortgelijken uit het heidendom, ten einde aldus de heidensche bestanddeelen daarin aan te toonen. Zien wij of dit geschiedt.

In eene inleiding spreekt de schrijver in het algemeen over de zucht tot het wonderbare en geheimzinnige, die in alle oude godsdiensten aangetroffen wordt, ook bij de Germanen aanwezig was, en vooral in de algemeen verbreide Freija-dienst (?) tot menige wonderbare sage en mythe aanleiding gaf. Op dezen grond, zegt hij, werd nu het Christendom overgeplant, dat niet minder dan het heidendom de kiemen van groote wonderen en mirakelen in zich droeg. Zoo ontwikkelde zich allengs de poëzij der legende als eene losse en vrije voortzetting der H. Schrift, terwijl daarin tevens menige trek van het vroegere heidendom werd opgenomen. Maar terwijl in de heidensche volkssage de tooverkracht het wonderbare te weeg bragt, waren bij de Christelijke mirakelen geloof en werkdadige liefde onmisbare voorwaarden.

Na deze algemeene opmerkingen beschouwt de schrijver den aard der middeleeuwsche wonderen, volgens eenige groeperingen, door hem opgegeven, als: Maria en hare mirakelen; het kindeken Jezus, S. Petrus en mirakelen der Heiligen; mirakelen van het kruis, het H. Sacrament den Roozenkrans en Reliquiën (sic), bl. 8-46; waarop de aanteekeningen volgen, bl. 46-88, en eindelijk bijlagen en toevoegsels, bl. 89-128. Men ziet, dat de tekst slechts een klein gedeelte van het boek vult, en de ophelderende aanhang dien verre in uitgebreidheid overtreft, even als in sommige uitgaven der oude classici van vroegeren tijd, thans grootendeels ongebruikt.

In het eerste hoofdstuk over maria, maakt de Heer B. de opmerking, dat de attributen der heidensche Freija of Frowa op onze lieve Vrouwe werden overgedragen, schetst kortelijk, hoe men zich deze in de middeleeuwen voorstelde, noemt eenige wonderen van haar op, en gaat alsdan tot het tweede hoofdstuk over, zonder in eenige bijzonderheid te treden, die zijne stelling zou moeten waar maken, noch zich verder om Frowa te bekommeren.

[p. 730]

Weinig meer zegt de schrijver daarover in het tweede hoofd stuk; hij merkt alleen op, dat vele visioenen betreffende de hel en het vagevuur ‘ons aan de oudere voorstellingen van Helheim en den lijkenbrand herinneren,’ gelijk de visioenen van tondalus en S. brandaen, maar geen woord om aan te toonen, waarin dan die heidensche elementen in beider legenden bestaan. Voorts wordt eene plaats uit grimm's Mythologie aangehaald, waarin deze beweert, dat de Petrus der Christelijke legende met den heidenschen Wuoden of Mercurius overeenkomt; maar in plaats van dit nu nader te onderzoeken, galoppeert de schr. maar voort, en deelt ons een half dozijn mirakelen mede, waarin S. petrus niet eens voorkomt, en niets verder van heidendom gerept wordt.

Eindelijk, in het derde hoofdstuk, wordt met geen enkel woord meer over die heidensche bestanddeelen gesproken.

Nu volgen de aanteekeningen, een verward mengelmoes van vreemdsoortige mededeelingen, waarbij des schrijvers hoofdoogmerk schijnt geweest te zijn, een aantal oude schriften over mirakelen bekend te maken, zonder zich verder om eenig regelmatig plan te bekommeren. Ten besluite wordt voor zulken, die nu op mirakelen gesteld zijn, nog een en ander medegedeeld, inzonderheid uit een HS. der koninklijke bibliotheek te 's Gravenhage.

En nu herhalen wij de vraag: wat heeft toch de Heer B. met het schrijven van dit boekje bedoeld? Wij hebben gezien, dat het niet datgene bevat, wat men er volgens de voorrede in verwachten mogt. Het bevat evenmin eene beredeneerde opgaaf der merkwaardigste mirakelen, hier te lande voorgevallen, noch ook een onderzoek naar den aard van het Nederlandsche mirakelgeloof, vergeleken met dat in andere landen: niets van dat alles. Mogen wij gissen, dan komt het ons voor, dat de schrijver, door vroegere mythologische geschriften reeds op de middeleeuwsche wonderen opmerkzaam geworden, bij gelegenheid van de tentoonstelling te Trier en het mirakelfeest te Amsterdam, eene heilige drift gevoeld heeft, om ook een werk over mirakelen in de wereld te sturen, zonder eigenlijk zelf te weten, wat hij daarover schrijven wil de; daardoor dwaalt hij regts en links af, en maakt zoo vele uitweidingen, dat hij eindelijk zelf niet meer weet, welken weg hij op moet om tot zijn doel te geraken. De schrijver schijnt veel en velerlei gelezen te hebben, maar het bleef hem

[p. 731]

eene rudis indigestaque moles, waaruit hij geen geregeld zamenstel wist op te bouwen; wij hadden dit reeds vroeger in eenige andere werken van hem opgemerkt, en vinden diezelfde planloosheid hier terug.

En toch ware er, uit beide boven opgenoemde oogpunten beschouwd, een niet onbelangrijk werk over de middeleeuwsche mirakelen te schrijven. Had hij een onderzoek willen beproeven, in hoeverre O.L. Vrouwe de heidensche Frowa vervangen heeft, hij had grimm's Mythologie ten gids kunnen nemen en dien volgende (het is een vertrouwde gids), door zoodanig onderzoek, meer bepaaldelijk ten aanzien van Nederland ingesteld, ongetwijfeld wel iets belangrijks kunnen ontdekken; maar zijne mythologische kennis vreezen wij dat ook niet overal even helder is. Vreemd is ten minste, wat wij al aanstonds in de Voorrede lezen ‘nopens den overgang der heilige freija-dienst; in de latere frowa- en daaruit voortgevloeide lieve vrouwe-dienst,’ waaruit des schrijvers meening schijnt te blijken, dat de godin eerst Freija en later Frowa heette, ofschoon het eerste alleen de IJslandsche, het andere de Duitsche benaming is, omtrent eveneens als Heracles en Hercules bij de Grieken en Romeinen. Even verward is de uitlating des schrijvers, bl. 85: ‘Wij voor ons - wij zien in den Trierschen rok of tunika en in alle die heilige rokken niets anders, dan tooverkappen, tooverhemden, of rokken van het vroegere heidendom,’ zonder dat hij eenigzins het bezwaar tracht op te lossen, dat, uit de geheel verschillende wonderkracht dier tooverkappen en hemden, tegen deze stelling spreekt. Men zie kortheidshalve grimm, Mythol., 2^o Ausg., bl. 303 en 431.

Uit het tweede oogpunt beschouwd, ware er insgelijks stoffe te over voor onderzoek en mededeeling geweest. Immers onder de groote menigte zin- en geestlooze mirakelen der middeleeuwen, die best onaangeroerd blijven, zijn er verscheidene, die om bijzondere redenen merkwaardig zijn, wanneer zij namelijk opheldering geven over de denkbeelden dier eeuwen aangaande belangrijke onderwerpen, of ware gebeurtenissen behelzen, in het kleed der mythe gehuld, of eindelijk eene aesthetische waarde bezitten; doch dan doet men best uit de oorspronkelijke bronnen te putten, uit de acta sanctorum, die daarvan een grooten voorraad bewaard hebben, vanwaar ze veelal vermeerderd en opgesierd door de latere schrijvers

[p. 732]

zijn overgenomen. Geven dezen mirakelen van hunnen tijd op, dan zijn ze dikwijls alle aandacht onwaardig, gelijk b.v. die broeder thomas in zijn Bienboec mededeelt; evenwel ook hier is uit het vele kaf soms nog eenig koren op te lezen.

Op deze wijze gelooven wij, dat men uit een anders geheel onvruchtbaar onderwerp nog eenig nut zoude kunnen trekken: gather honey from the weed, gelijk shakspeare zegt; maar zoo als de stof in dit geschriftje behandeld is, dunkt zij ons der lezing niet waardig.

Over schrijf- en drukfouten, hier nog al menigvuldig, willen wij den auteur niet hard vallen, maar bij zijne ophelderingen van een gedicht van willem van hildegaertsberch, bl. 80, wenschten wij toch, dat hij den raad eens deskundigen ingenomen had; dan had hij ligt vernomen, dat Haspangouwe, Hasbanie of het Luiksche is; dat God wouts der vaert niet is: Hemel wilt gij derwaarts? maar: God bestiere die vaart!; dat dwaet niet is afweert, maar wascht; dat men niet moet lezen: af ter lande, maar after, d.i. achter, met de beteekenis van door.

Overigens ziet het boekje er netjes uit, en doet den drukker eer aan.

B.