De Gids. Jaargang 11

[p. 165]

Beoordeelingen en aankondigingen.

De historia morborum, liber unus auditorum in usum editus, auct. C. Pruys van der Hoeven. Lugd. Bat., apud S. et J. Luchtmans. 1846.

Conjecturas finxerunt, antequam observationes fecerant atque leges sanciverunt, fundamento empirico destitutas.
c. pruys v.d. hoeven, De historia morborum, p. 321.

Ich bedachte zur rechten Zeit, dass leeres Haschen nach Analogieen nur dazu dienen kan, wahre Wissenschaft gänzlich zu untergraben.
Prof. m.e.a. naumann (Handbuch der med. Kliniek, Vorr. xiii).

Meinen Zuhörern gegenüber setze ich die Treue der Wahrheit allem Andern vor. Die Lücken, wo sie vorhanden, anfzudecken, ist mein Bemuhen, nicht sie mit phantastischen Ausschmückungen zu verhüllen. Ich halte es für unverträglich mit meinem Gewissen, Erklärungen abzugeben, wo keine gegeben werden können, wo die Zwischenglieder noch unbekannt sind. Den Fortschritten der Medizin hat diese Erklärungssucht geschadet, hat dem Dilettantismus freie Bahn gemacht, während die exacten Wissenschaften mit gebührender Strenge sie von sich weisen.
Prof. m.h. romberc (Klinische Ergebnisse, Vorw.).

In zijne Historia medicinae heeft de Hoogleeraar c. pr. van der hoeven de geschiedenis der geneeskundige wetenschappen beschreven; hij heeft daarin de stelsels nagegaan, die elkander beurtelings opgevolgd hebben, de belangrijke ontdekkingen in dit gebied van menschelijke kennis vermeld, die, op verschillende tijdperken gedaan, eenen merkbaren invloed op de ontwikkeling der wetenschap gehad hebben; en heeft daardoor

[p. 166]

aangetoond, hoe onze wetenschap trapsgewijze tot dien staat van bloei gekomen is, waarover wij ons nu verheugen.

Reeds in dat werk had hij gesproken over den belangrijken invloed, dien het heerschen van epidemiën op de ontwikkeling der wetenschap en het ontstaan en te gronde gaan van sommige stelsels gehad heeft; maar slechts ter loops had hij van haar melding gemaakt, en, zoo als uit zijne voorrede kan⁽¹⁾ blijken, moet het onderhavige werk dienen, om die gaping te doen verdwijnen. Hij stelde zich namelijk hierin voor, den oorsprong (origines) en de lotgevallen (fata) der ziekten mede te deelen.

Het werk is in verschillende deelen verdeeld. Het eerste gedeelte, p. 1-212, handelt over de algemeene geschiedenis der pandemiae; in het tweede gedeelte, p. 212-247, wordt de onderlinge vermenging der pandemiae afgeschetst; in het derde, p. 247-289, wordt eerst de geschiedenis vermeld der pandemiae, zoo als zij in sommige landen van Europa geheerscht hebben; daarna worden de vormveranderingen en opvolgingen dier ziekten in verschillende landen geschetst, en eindelijk in het kort melding gemaakt van de in Europa en Indië heerschende endemische ziekten; in het vierde gedeelte wordt eene schets van geneeskundige geographie gegeven, waarop ten laatste eenige algemeene opmerkingen over de ziekten volgen.

Het plan dezer beoordeeling is niet, het geheele werk na te gaan; wij wenschen ons hoofdzakelijk tot het eerste gedeelte, hetwelk de Hoogleeraar met eene zekere voorliefde schijnt behandeld te hebben, te wenden, en zullen van de volgende gedeelten alleen in zooverre gebruik maken, als zij tot toelichting en opheldering van het eerste kunnen dienen.

Zoo als uit de inhoudsopgave reeds blijkt, heeft de Hoogleeraar zich hoofdzakelijk tot de pandemische en endemische ziekten bepaald; van de geschiedenis der sporadische wordt geene melding gemaakt; men blijft dus in het ouzekere, zoo men zich tot deze Historia morborum bepaalt, of ook deze ziekten gedurende den loop der eeuwen veranderd zijn, of haar voorkomen op verschillende streken des aardbols invloed op hare wijze van zijn heeft uitgeoefend.

Geene dorre opsomming van het voorkomen in tijd en ruimte der pandemiae en endemiae heeft de Hoogleeraar zich ten doel gesteld; hij beoogde iets hoogers, hij zocht namelijk naar het

(1) Hist. Morb., praef. p. i.

[p. 167]

verband tusschen het ontstaan van ziekten en de ontwikkeling van het menschelijk geslacht; hij zocht naar de reden van het verband, dat er tusschen de verschillende ziekten bestaat, en vond dit in prototypen, die de zaden van alle ziekten zouden bevat hebben, die, door latere afzonderlijke ontwikkeling, en door verbinding met ziekten uit andere typen ontsproten, dat tallooze heir van ziekten daarstelden, dat men nu waarneemt.

Wil men van die hoogte eene geschiedenis der ziekten schrijven, dan moet men aan eenige hoofdvoorwaarden voldoen, bij wier gemis het gebouw, dat men optrekt, een luchtkasteel wordt, hetgeen reeds na de eerste naauwkeurige beschouwing zonder grond blijkt te zijn. Vrij van alle vooroordeelen, moet men dan de geschiedenis onderzoeken, en nagaan, of zij inderdaad bruikbare grondstoffen aanbiedt, waarmede men verder voort kan bouwen. Tot grondslag zijner redeneringen moet men dan slechts feiten, en wel ontwijfelbare feiten aannemen. Met de grootste omzigtigheid moet men dan van analogiën gebruik maken, en nooit vergeten, dat analogie geene identiteit daarstelt. Vooronderstellingen mag men dan nooit tot de waarde van waarheden verheffen, maar deze slechts beschouwen als middelen, om tot de waarheid te geraken. Gezag van personen, hoe beroemd dan ook, mag bij dergelijke beschouwingen alleen gebruikt worden als getuigenis gevend van de waarheid van het door hen waargenomene; nimmer mogen de vruchten hunner redeneringen als onfeilbare waarheden aangevoerd worden.

Of de schrijver aan deze voorwaarden heeft gestand gedaan, of hij altoos op eene wetenschappelijke wijze de geschiedenis der ziekten beschreven heeft, om dit te onderzoeken, zijn de volgende regelen bestemd.

Even als de individuële mensch⁽¹⁾, doorleeft de menschheid hare ontwikkelingstijdperken. De menschheid was kind in het Oosten, knaap in de tijden der klassische wereld, jongeling in de middeleeuwen, en heeft tegenwoordig haren mannelijken leeftijd bereikt, is zelfs reeds⁽²⁾ tot de grijsheid genaderd.

Hare ziekten hebben denzelfden ontwikkelingsgang gevolgd⁽³⁾; bij het nog sprakelooze (infans) menschdom heerschten de ziekten der eerste kindschheid; bij de Grieken die des knaaps (pue-

(1) Hist. Morb., p. 1.

(2) l l. p. 204.

(3) l.l. p. 204.

[p. 168]

ritiae); bij de volkeren der middeleeuwen die der jongelingschap (juventutis); en thans heerschen die des beginnenden ouderdoms (declinantis aetatis). Reikten de geneeskundige oorkonden tot in de eerste tijden des menschdoms, toen het nog als in zijnen foetaal-toestand verkeerend mogt beschouwd worden, misschien konden wij ons dan reden geven van de verscheidenheden der rassen, door haar als Bildungshemmungen, als ziekten van het foetus, te beschouwen; nu is ons echter dit genoegen ontzegd, en moeten wij ons tevreden stellen met ons onderzoek te beginnen, terwijl het menschdom als een sprakeloos wicht op den aardbol hulpeloos ligt rond te wentelen.

In de ontwikkeling der menschelijke wetenschap en kennis is stellig eene zekere volmaking zigtbaar, al heeft zij dan ook zoo geleidelijk niet plaats gehad, als de schrijver dit voor de ontwikkeling van het menschdom gelieft aan te nemen. Wel leert de geschiedenis, dat bijna ieder volk, hetwelk ontstaat, een tijdperk van opkomst, bloei, verval doorloopt en eindelijk te gronde gaat; wel kan men, zoo men die klimmende en dalende reeks leven wil noemen, van volkerenleven spreken; maar zelfs dit leven heeft, behalve die verschijnselen van toeen afnamen, geboren worden en sterven, geene de minste overeenkomst met dat, hetgeen wij in den natuurkundigen zin gewoon zijn leven te noemen. Het is dus misbruik maken van analogie, om zulks hier te zoeken. Maar zoo reeds bij het volkerenleven alle overeenkomst met het individuële leven gemist wordt, hoeveel te meer zal die gelijkheid wegvallen bij het menschelijk geslacht, dat wij tot den huidigen dag slechts in aantal hebben zien toenemen, waarvan wij niet weten, of het eenmaal zal afnemen, waarvan ons de wetenschap geene bewijzen aanvoert, dat het eenmaal vergaan zal. Het nasci, erescere, volgens den Hoogleeraar hoofdeigenschappen van het leven⁽¹⁾, is hier wel aanwezig, maar het decrescere en mori wordt gemist; ver gezocht is dus eene gelijkheid, die op zoo weinig feitelijks berust.

Men zoude deze wijze van spreken dan ook voor overdragtelijk moeten houden, strekte de schrijver zijn gevoelen slechts tot den geestelijken en niet tot den ligchamelijken mensch uit; maar duidelijk staat het overal geschreven, dat de ziekten der verschillende leeftijden heerschten in de verschillende tijdperken des menschelijken geslachts, en daar juist de

(1) Path. Gen., § 1.

[p. 169]

verscheidenheid van ligchaamsbouw, van sapmenging en van geestelijke vermogens, de oorzaken zijn, waarom in dezen leeftijd deze, in genen leeftijd gene ziekten bij voorkeur het menschelijk ligchaam aantasten, zoo is de vooronderstelling alleen mogelijk, dat de schr. inderdaad gemeend heeft, dat de menschheid gedurende het verloop der eeuwen kind, knaap, jongeling geweest en thans man geworden is⁽¹⁾.

Het zou overtollig zijn, bewijzen aan te voeren, om het onware hiervan aan te toonen; alle overblijfselen van kunst en wetenschap getuigen, dat in de grijze oudheid de mensch evenzoo zijnen manbaren leeftijd bereikte als nu; en slechts groote vooringenomenheid met zijn stelsel kon den schrijver er toe brengen, om op het ligchaam te durven toepassen, hetgeen eenige Duitsche wijsgeeren van de geestontwikkeling zeggen. En ook hierin dwaalt men: geen bewijs bestaat er, dat 's menschen geestvermogens nu meer ontwikkeld zijn dan vroeger; geen bewijs is er, dat zijn verstand juister, zijn wil vaster, zijne deugden grooter zijn dan vroeger. Wij zijn, wel is waar, in het bezit der ons door onze voorouders overgeleverde kundigheden; doordat ons oordeel over meerdere zaken gaat, kunnen wij juister oordeelen dan zij, zonder dat het oordeel zelf daardoor scherper is. Bij ons zijn eene menigte ondeugden onbekend, waaraan onze voorouders mank gingen; maar wij bezitten ook eene veel verhevener godsdienst, die ons van ondeugden eenen afschuw doet hebben, welke zij uit hun godsdienstig oogpunt als geoorloofd beschouwden. De mensch is gebleven, wat hij was; alleen de wereld, die hem omgeeft, is veranderd, en daardoor schijnt hij anders dan vroeger. Zou de schr. zelf niet twijfelen, aan wiens verstand hij den voorrang moest geven, aan dat van plato, of aan dat van hegel? zal hij niet moeten erkennen, dat socrates een even deugdzaam mensch was, als een onzer beste Christenen?

Hoe zeer des menschen geest afhankelijk is van de wereld, die hem omringt, kunnen ons zijne verstandsafwijkingen en vooral de in deze ziekte zoo dikwijls voorkomende zinsbegoo-

(1) De schrijver heeft zelfs het verwijt willen voorkomen, dat er in vroegere eeuwen ziekten zijn geweest, die, volgens zijn stelsel, in latere eeuwen eerst ontsprongen zijn (Hist. Morb., p. 206); hij zegt: ‘Nolite tamen putare, alteris alteros proscribi. Nam uti provectiori aetate interdum junioris aetatis morbos renasci videmus ipsosque senes puerorum aut juvenum morbisprehendi, ita plures simul observamus valetudines variarum aetatum provenientes.’

[p. 170]

chelingen leeren. Deze toch verschillen naar den tijd, waarin de mensch leeft; in de oudheid verschenen hem de goden zijner mythologie; in de middeleeuwen zag hij duivels, spoken en alles, wat het bijgeloof dier tijden hem leerde; nu zijn zijne zinsbegoochelingen even verscheiden, als de indrukken, die de buitenwereld hem mededeelde; indrukken, die met onze tegenwoordige beschaving oneindig meer verscheidenheid aanbieden dan in vroegere dagen⁽¹⁾ .

Deze beschouwingswijze van het menschelijk geslacht heeft daarenboven het gebrek, dat zij zich alleen met de beschaafde volkeren en met hen, die eenen, aan ons bekenden, invloed op de beschaving hebben uitgeoefend, onledig houdt. Hij echter, die zich met de natuurkundige beschouwing van het menschelijk geslacht onledig houdt, moet zich niet alleen tot dit gedeelte beperken, maar zijne onderzoekingen tot het geheele menschdom uitstrekken. Ware die magtspreuk over de ontwikkeling des menschdoms niet om de aangegevene redenen als valsch te beschouwen, hare onwaarheid zoude men reeds alleen uit hare eenzijdigheid kunnen betoogen.

A priori is dus reeds bewezen, dat des schrijvers hoofdidee op eene vooronderstelling rust, die voorzeker niet als waar aangenomen kan worden; er blijft nog overig te onderzoeken, in hoeverre zijne andere inzigten met de waarheid overeenkomstig zijn. Zoo als de aard van het onderwerp het medebrengt, rust het hier behandelde geheel op geschiedkundig onderzoek: belangrijk is het dus te weten, van welke bronnen de schrijver gebruik gemaakt en hoe hij deze toegepast heeft.

Het is met de geschiedenis der ziekten even als met die der staten en volkeren gelegen, dat zij, op eenige uitzonderingen na, zoo veel te onzekerder wordt, naarmate de tijd, waarin de vermelde gebeurtenissen plaats grepen, verder van den onzen verwijderd is.

In de geneeskunde is dit nog te meer het geval, daar hij, die eene ziekte waarneemt, reeds in staat moet zijn, om haar waar te nemen, met andere woorden, weten moet, waarop hij te letten hebbe, welke verschijnselen aan den gezonden, welke aan den

(1) Belangrijk hieromtrent is calmeil's werk: de la Folie considérée sous le point de vue pathologique, philosophique, historique et judiciaire. Paris, 1845. De schrijver schijnt dit voor de geschiedenis dier ziekte hoogstbelangrijke werk niet gekend te hebben. Nergens vindt men het bij hem aangehaald.

[p. 171]

zieken eigen zijn. Het is dus een natuurlijk gevolg van den minder gevorderden toestand der wetenschap, dat de waarnemingen van ziekten, in vroegere tijden vermeld, te onnaauwkeuriger zullen wezen, naarmate zij ouder zijn; eene andere onzekerheid omtrent de waarheid der waarnemingen ligt in de stelselzucht des waarnemers: vooringenomen met het stelsel, dat hij aankleefde, zag hij alleen die verschijnselen, welke voor zijn stelsel pleitten, en zag de overige over het hoofd. Anderen, door hun schoonheidsgevoel medegesleept, letten meer op hunnen stijl, dan wel op de waarheid; zoo zegt van der hoeven⁽¹⁾ van aretaeus, dien hij elders summus diagnosticus noemt: ‘et sane si aretaei historiam legamus, dubitabimus neqúaquam...... aretaeum nimis indulsisse poëticis descriptionibus et comparationibus, qui Graecorum ex Asia scribendi mos est.’ Een ander verwijt treft nog de geneeskundige schrijvers van vroegere dagen; in stede van de afzonderlijk bij ieder waargenomene ziektegevallen mede te deelen en daarna het algemeene ziektebeeld te vormen, gaven zij de voorkeur aan dit laatste alleen. Hippocrates was bijna de eenige, die afzonderlijke ziektegevallen vermeld heeft, welke, wel is waar, uitmunten door kortheid, maar misschien daarom dikwijls de oordeelvelling over den aard der ziekte moeijelijk, somtijds wel eens onmogelijk maken. -

Dat dergelijke ziektebeelden alles behalve dienstig zijn, om zich een gevoelen te vormen over den aard eener beschrevene ziekte, zal iedereen gemakkelijk bevroeden, die weet, hoe dezelfde ziekte zich bij verschillende personen, naar gelang van eene menigte omstandigheden, door verschillende, somtijds geheel afwijkende verschijnselen openbaart. Zoo deze ziektebeelden dus door personen opgemaakt zijn, die niet eens de kunst van waarnemen verstonden, dan zal voorzeker de waarde, die men daaraan hechten moet, uiterst gering zijn.

Niet tevreden met deze bron van geschiedkundige kennis heeft de schrijver zijne toevlugt tot eene andere genomen, die stellig niet zuiverder is; hij heeft namelijk gepoogd, om uit de gevolgde behandeling een besluit te trekken omtrent den aard der in een zeker land of gedurende een zeker tijdperk heerschende ziekten. Zoo meldt hij⁽²⁾ van de oude Egyptenaren, dat zij veel gebruik maakten van purgantia en squilla,

(1) Liber de Hist. Morb., pag. 22.

(2) Hist. Morb., p. 10.

[p. 172]

hetgeen, volgens hem, aantoont, dat bij hen gastrische ziekten en waterzucht algemeen waren; een bewijs, dat even zeker is, als wanneer men zeide: in sommige streken van ons vaderland heerschen ontstekingen, want daar laten zich de boeren alle voorjaren bloed onttrekken; in andere streken zijn gastrische ziekten endemisch, want daar purgeert ieder huisgezin vier maal in het jaar. De epilepsie der ouden⁽¹⁾ was deuteropathisch (de protopathische is eene ziekte van latere dagen, wanneer de zenuwaandoeningen de bovenhand hebben!); zij had toen haren eersten oorsprong in het zieke organische, plastische leven; want zij werd genezen door braakmiddelen, en tot tweemaal toe zegt aretaeus, dat in melancholie de maag ondersteund moet worden. Misschien, zegt de schrijver verder⁽²⁾, was de epilepsie ook wel eens van eenen roosachtigen of rheumatischen aard, want aretaeus genas of behandelde (ouravit) haar ook met blaartrekkende middelen. Hoe onzeker eene gevolgtrekking over den aard eener ziekte is uit de aangewende geneesmiddelen, is iederen geneeskundige bekend. Eene menigte ziekten toch genezen niet alleen zonder, maar ook zelfs ondanks den geneesheer; het zijn deze, die gewoonlijk den naam van onkundige artsen, rondreizende kwakzalvers en medicastri vestigen; hetgeen nu nog gebeurt, zal toen ook wel gebeurd zijn, en menig geneesheer zal toen, even als nu, zich de eer van genezingen toegerekend hebben, die de natuur bewerkstelligde; zoo lang wij dus niet weten - en er is veel kans, dat wij het nooit zullen weten - hoevele er van een gegeven getal menschen, die aan eene ons nu bekende ziekte leden, genazen, en hoevele er bezweken, zullen wij niet kunnen oordeelen, of de geneesheeren van dien tijd hunne zieken behoorlijk behandelden, en omgekeerd uit hunne behandeling niet kunnen besluiten tot den aard der toen heerschende ziekten.

De schrijver schijnt de zwakheid van dit middel, om zijne geneeskundige kennis te verrijken, gevoeld te hebben; daarom zegt hij⁽³⁾: ‘Quodsi theoriae repugnasset naturae observatio, procul dubio brevi corruisset, neque per tot secula inter medicos Graecos et Romanos viguisset. Nam crebrius, quam vulgo putatur, medicina dogmatica medicinac empiricae proles est.’

Dat echter op dezen regel uitzonderingen mogelijk zijn, be-

(1) Hist. Morb., p. 31.

(2) l.l. p. 32.

(3) l.l. p. 35.

[p. 173]

wijst, behalve de dagelijksche ondervinding, het door den Hoogleeraar⁽¹⁾ aangehaalde gezegde van cardanus: ‘galeno plus credunt quam naturae.’ De theorie van galenus was reeds toen 1300 jaren de leiddraad der geneeskundigen geweest, en menigeen kleeft thans nog, zonder er bewust van te zijn, dwalingen van galenus aan.

Eene andere, meestal onoverkomelijke, moeijelijkheid bij het zamenstellen eener geschiedenis der ziekten, ligt in het vinden van het eerste oogenblik, waarop zij ontstaan, en onder welken vorm zij zich toen geopenbaard hebben. Men kan toch wel niet aannemen, dat iedere ziekte dan eerst ontstaan zij, wanneer men van haar het eerst gewag gemaakt vindt; dat iedere ziekte bij haar ontstaan al dadelijk eenen geschiedschrijver zou gevonden hebben, wiens schriften tot op onzen tijd zouden bewaard zijn. Zoo geloofde men vroeger, dat de tegenwoordige bubonenpest niet vóór 541 n.C. geheerscht zou hebben; dit geloof had tot het gevoelen aanleiding gegeven, dat de vroegere pesten eene eigenaardige typhus-soort (hecker) daarstelden, of dat het embryonische vormen der latere pest (haeser) waren. Het vinden van het 44^ste boek der verzameling van oribasius wierp in eens deze gissingen omver, door aan te toonen, dat reeds 100 jaar na Chr. de bubonenpest door rufus van Ephesen beschreven was, en dat die pest reeds omstreeks 117 jaar v. Chr. geheerscht had⁽²⁾. Zoo stelde men vroeger het eerste ontstaan der pokken in onze jaartelling, terwijl nadere bekendheid met de Indische geschriften later geleerd heeft, dat zij reeds sinds onheugelijke tijden in Indië heerschten. Hecker⁽³⁾ gelooft, dat de scheurbuik op de lepra volgde, en pr. v.d. hoeven stelt haren eersten oorsprong in 1482. Ondertusschen vindt men reeds sporen dier ziekte, behalve bij plinius⁽⁴⁾, in 1002 na Chr., toen thorstein, hoofdman der Noormannen, door schipbreuk genood-

(1) Hist. Med., p. 151.

(2) F.o. lietzau, Lehró. der Spec. Ther., p. 212. - Rapport à l'Académie Royale de Médecine sur la Peste et les Quarantaines, fait au nom d'une commission par M. le Dr. prus. Prem. part. Chap. Prem. Dit rapport en de daarop gevolgde discussien zijn allerbelangrijkst voor de geschiedenis der pest en quarantaines.

(3) Hist. Morb., p. 83.

(4) J. elliotson, The principles and practice of medicine, p. 260: ‘We find it mentioned by pliny, as occurring in the Roman army under the command of Germanicus.’

[p. 174]

zaakt werd, een' winter op de woeste kusten van Groenland door te brengen⁽¹⁾. Guillaume de nangeac⁽²⁾ beschrijft eene scheurbuikepidemie, die in 1248, tijdens den eersten kruistogt van lodewijk den Heiligen, onder diens troepen heerschte.

Even moeijelijk als het vinden des tijdvaks van het ontstaan eener ziekte is, is het kennen van den vorm, waaronder zij zich het eerst openbaarde. Dat, bij de weinige vorderingen der geneeskunde in de eerste tijden dier wetenschap, soms de vreemdsoortigste ziekten onder ééne soort gebragt worden, moet ons niet verwonderen, die weten, dat in latere tijden, en zelfs heden nog, dergelijke verwarringen alles behalve ongewoon zijn. Zoo noemt morton⁽³⁾, een tijdgenoot van sydenham, die al deze ziektevormen onderscheidde, mazelen, roodvonk en pokken, verscheidenheden van dezelfde ziekte. Diemerbroeck⁽⁴⁾ (1687) vindt tusschen pokken en mazelen slechts een verschil in hevigheid. William watson⁽⁵⁾ rekende in 1769 mazelen niet onderscheiden van het roodvonk. Zoo zag ik zelfs in 1840 een geval van variolae nigrae, hetwelk de behandelende geneesheer mij liet zien als een voorbeeld van mazelen en roodvonk. De ziekte was met lendepijn en braken begonnen; herhaalde latingen hadden, zoo als altoos, de uitbraak van het exantheem niet voorkomen; de pokken waren zwart gekleurd en klein; deze en de daarnevens staande petechiae en ecchymoses werden voor mazelen gehouden, terwijl de roosachtig gezwollene huid der armen en het oedemateus gezwollen gelaat mij als een bewijs van roodvonk getoond werden.

(1) Ozanam, Hist. des mal. épid. et contag., Tom. IV, p. 100.

(2) Ozanam, l.c., Tom. IV, p. 100: ‘Nous vint une grande persécution et maladie en l'os, qui estoit telle, que la chair des jambes nous desséchoit jusques à l'os, et le cuir nous devenoit tanné de noir et de terre, à ressemblance d'une vièlle houze qui a esté long-temps musée derrière les coffres, et oultre, à nous autres, qui avions eette maladie, nous venoit une autre persécution de maladie en la bouche de ce que nous avions mangé de ees poissons, et nous pourryssoit la chaire d'entre les genèvres, dont chacun estoit orriblement puant de la bouche, et en la fin guères n'en échappaient, que tous mourrussent, et le signe de mort que on y cognaissoit continuellement, estoit quand on se prenoit à seigner du neys; et tantoust on estait bien assuré d'être mort de brief.’

(3) Morton, Opera Med. de Phthisi; de morbis universalibus; de febribus inflammatoriis.

(4) Op. omnia Anat. et Med. isbr. v. diemerbroeck.

(5) An Account of Experiments on the Inoculation of Small-pox.

[p. 175]

Met welke moeijelijkheden de schrijver te worstelen heeft gehad, kan uit het gezegde reeds blijken; het blijft nog overig aan te toonen, hoe hij haar overwonnen heeft.

In het Oosten, de bakermat des menschelijken geslachts, vindt men de eerste sporen van beschaving, en met deze de sporen van ziekten. Reeds in de vroegste tijden heerschten in Hindostan de pokken; de sporen der eerste chronische ziekte vindt men bij mozes en job. Mozes beschrijft de forma squamosa, job de forma tuberculosa⁽¹⁾. Het is overbodig te melden, dat beide gewijde schrijvers zich niet ten doel stelden het geven eener geneeskundige beschrijving; die van mozes moest alleen dienen, om de ziekte ten spoedigste te herkennen; hij vermeldt dan ook voornamelijk, zoo als de schr. dit aanmerkt⁽²⁾, de eerste beginselen dier ziekte.

De Lepra speelt in deze geschiedenis der ziekten eene groote rol; zij is de hoofdtype, waaruit later alle heteroplasiae en andere organische ziekten ontsproten zijn⁽³⁾. Des Hoogleeraars bewijs voor deze stelling is als volgt:

Tusschen de Elephantiasis van job (forma tuberculosa) en de Elephantiasis Surinamensis bestaat wel een onderscheid, maar zonder twijfel behooren zij tot hetzelfde geslacht (tribus). ‘Want al verschillen sommige verschijnselen en al komen anderen in deze beide ziekten overeen, hetgeen misschien te zoeken is in het verschil der aangedane deelen, zoo is dit toch zeker, dat in de Elephantiasis Surinamensis het watervaatstelsel ziek is door eene onzuivere ontsteking.’ Het bewijs, dat dit laatste bij de ziekte van job en de forma tuberculosa het geval was, blijft de Hoogleeraar ons schuldig, en toch ware zulks misschien niet overbodig geweest bij eene ziekte, aan welke later zulk eene rol wordt toegekend.

‘In de Elephantiasis der Grieken schijnt ook het aderstelsel⁽⁴⁾

(1) Bij de Hindo's was deze ziekte reeds vroeg bekend. Vele merkwaardige bijzonderheden, zoowel over deze ziekte als over den toestand der geneeskundige wetenschappen in Hindostan, vindt men in het werk van Dr. f.a. wise, Commontaries on the Hindu System of Medicine. Calcutta, 1845.

(2) Hist. Morb., p. 3.

(3) Hist. Morb., p. 4: ‘Nee dubito quin priseis istis paratrophiis recentiorum contineantur principia heteroplasiarum aliorumque morborum organicorum, in quae deineeps secesserunt.’ Verder p. 2, 38, 204, 336, etc.

(4) Het eenige bewijs voor aandoening der aderen, dat men in de door den schr. aangevoerde beschrijvingen van archigenes en celsus vindt, zijn de volgende, door de eerste (p. 22) aangevoerde verschijnselen: ‘Malae primum crassiores fiunt.... deinde rubescunt, non florido, sed livido. Et sub lingua venulae varicosae fiunt ae nigrescunt.’ Hetgeen gewoonlijk niets anders beleekent dan eenen verlangzaamden omloop van het bloed in de aderen, en volstrekt niet bewijst, dat deze ziek zijn aangedaan.

[p. 176]

aangedaan te zijn en roos te ontstaan. De Elephantiasis der Arabieren is der Lepra meer verwant en wordt voor haren hoogsten graad gehouden. Zij, die aan deze ziekte bezwijken, sterven gewoonlijk ten gevolge van knobbelvorming in de longen. Hetgeen eenigermate aanduidt (subindicat) de verwantschap, die tusschen deze ziekte en de knobbel- en klierziekte bestaat.’ Op deze redenering steunt het bewijs, dat de Lepra de moeder is van meest alle chronische ziekten.

De redenering, die de Hoogl. gevolgd heeft, is derhalve deze: Er bestaat overeenkomst tusschen de door mozes en job onvolmaakt⁽¹⁾ beschrevene ziekte; tusschen die van job en de Elephantiasis Surinamensis; want in de laatste is het watervaatstelsel ziek. In die der Grieken komt eene aandoening der aderen en roos misschien voor. In die der Arabieren, naar men gelooft den hoogsten graad van Lepra, sterven de lijders aan knobbeltering. Er bestaat dus verband tusschen alle deze ziekten; de Lepra is dus de protype van allen, en daar tuberkels, klierziekte, watervaatstelselziekten en aderstelselziekten verwant zijn met alle heteroplasiae en organische ziekten, zoo is de Lepra de algemeene bron, waaruit deze later alle voortgesproten zijn.

Nu is er bij de kinderen een overvloed van plastisch leven aanwezig, dat bij hen de neiging tot hypertrophiën⁽²⁾ doet ontstaan; bij hen zoeken de dyscrasiae bij voorkeur haren zetel op de huid: in deze ziekten, Lepra en pest, is ook een krachtig overvloedig plastisch leven aanwezig; de ziekten der oudheid waren dus die der kindschheid.

(1) Deze beschrijving is zoo noodlottig, dat gibert, wien men het bezit van dermatographische kundigheden niet zal ontkennen, in zijn Traité des maladies de la peau, p. 315, zegt, terwijl hij over de schriften van hensler spreekt, wien onze schr. ook aanhaalt: ‘Ils verront que ce savant n'a pu réussir, malgré tous ses efforts, à débrouiller le chaos, et qu'il a rénni, comme ses predécesseurs, sous le nom de lèpre des affections bien différentes les unes des autres, telles que l'éléphantiasis des Grees, l'éléphantiasis des Arabes, le vitiligo, la pellugre, la lèpre squammeuse.’

(2) Het is eene willekeurige stelling, dat er bij kinderen eene neiging tot hypertrophiën bestaat: het tegendeel kunnen de sterflijsten bewijzen. Evenmin kan men aannemen, dat én in de lepra, eene ziekte, die dikwijls met uittering eindigt (zie verder p. 81), én in de pest, die soms in een oogenblik doodt, een krachtig plastisch leven aanwezig is. Had de schr. het omgekeerde gesteld, het zou misschien meer schijn van waarheid hebben.

[p. 177]

Een ieder zal wel inzien, hoe gewaagd deze redenering is en hoe zij geheel op veronderstellingen rust; de wetenschap vordert door dergelijke redeneringen, die op gelooven, schijnen en onzekere feiten rusten, geen haarbreed verder.

De Lepra was eene chronische ziekte der oudheid; onze voorvaderen waren echter, evenmin als wij, bevrijd van snelverloopende ziekten. Gewijde en ongewijde schrijvers maken dan ook veelvuldig van pestziekten gewag, die, epidemisch heerschend, door het volksgeloof als bewijzen van den toorn der goden beschouwd werden. De eerste pestziekte, waarvan wij eene eenigzins naauwkeurige⁽¹⁾ beschrijving bezitten, is die van thucydides (429-431 j.v. Ch.). Deze pest heeft de eer genoten van de aandacht eener menigte geneeskundigen tot zich te trekken, die alle, zoo het schijnt, vergeefs gepoogd hebben haar tot eene bekende ziekte terug te brengen; zoo beschouwt krause⁽²⁾ haar als eene mazelen-epidemie, malfatti als eene mazelen- of roodvonk-epidemie, webster en smits als gele koorts, wawruch en ochs als petechialtyphus, hecker als een' embryonachtigen vorm der echte pest. De schrijver kleeft het gevoelen van hecker aan en zegt⁽³⁾: ‘interim verosimile est initio Pestis formam minus fuisse expressam minusque evolutam, ut hoc etiam nomine cum embryonis forma sit comparata.’ Haeser gelooft, dat het vermoeden niet geheel ongegrond is, dat deze ziekte dezelfde als latere pestziekten was, die zich alleen daardoor van haar onderscheiden, dat misschien in latere tijden eerst de bubonen als kenmerkend verschijnsel der pest zich ontwikkelden. Hij houdt het zelfs voor niet onmogelijk, dat thucydides, een leek, de bubonen geheel over het hoofd heeft gezien. Ook maakt hij de opmerking, dat de bubonen niet zulk een zeker kenteeken daarstellen, dat uit hunne afwezigheid tot die der pest besloten kan worden.

(1) De Hoogleeraar spreekt hier van Egypte als van het geboorteland der pest. Daarna laat hij, als eerste pestbeschrijving, die van thucydides volgen; deze is echter niet in Egypte, maar waarschijnlijk in Aethiopiën ontstaan. Thucydides toch zegt: ‘Ἤϱξατο δὲ τὸ μὲν πϱωτον, ὡς λέγεται, ἐξ Αἰϑιοπὶας τῆς ὑπὲϱ Αὶγύπτου, ἔπειτα δὲ ϰαὶ ὲς Αἲγυπτον ϰαὶ Αιβύην ϰατέβη, ϰαὶ ὲς τὴν βασιλέως γῆν τὴν πολλὴν.’ Het ὡς λέγεται bewijst, dat thucydides de waarheid van het verhaal diens oorsprongs voor onzeker hield. Zeker is het, dat hij haar niet in Aegypte, maar in Aethiopië plaatste, alwaar tegenwoordig de Egyptische pest niet voorkomt. Deze toch strekt hare verwoestingen, volgens ozanam (l.c., p. 54), zuidwaarts alleen tot Kénée, digt bij Denderach, uit.

(2) Lietzau, l.c., p. 212, en haeser, Gesch. der Med, p. 78, 79.

(3) Hist. Mörb., p. 5.

[p. 178]

De beschrijving van thucydides heeft het gebrekkige, aan de meeste dier beschrijvingen eigen, dat zij slechts een algemeen ziektebeeld, waarin al de bij ieder individu waargenomene verschijnselen zijn opgenomen, bevat; misschien is dit wel de reden, waarom een oordeel over den waren aard zoo moeijelijk geveld kan worden, en dat ieder, die er zich mede bezig hield, haar voor eene andere ziekte hield. Zeker is het, dat het tot nog toe niet voldoende uitgemaakt is, tot welke ziektesoort zij gebragt moet worden. Deze eerste, altoos nog onvolkomen beschrevene ziekte, wordt door den S. aangevoerd als bewijs⁽¹⁾, dat zij het embryo was, waaruit zich later alle andere pestziekten ontwikkelden. De onzekerheid, waarin wij omtrent den aard dier ziekte verkeeren, maakt die gevolgtrekking even onzeker. Eene wetenschap als de onze moet op feiten en niet op onzekerheden rusten; gissingen als deze, die geheel strijdig zijn met hetgeen de wetenschap volgens haar tegenwoordig standpunt omtrent den aard der ziekten leert, kunnen niet op louter gezag aangenomen worden.

De derde ziekte, waarvan in de oudheid gewag wordt gemaakt, zijn de pokken. Reeds in brahma's tijd in Indiën bekend, wordt in Europa eerst in de 5^de en 6^de eeuw van haar melding gemaakt. De eerste beschrijvingen zijn door de Arabische geneesheeren der 9^de en 10^de eeuw gegeven, die de mazelen en pokken als eene en dezelfde ziekte beschouwden.

Uit de beschrijving van rhazes en avicenna, die beiden zich tot het geven van een algemeen ziektebeeld beperkten⁽²⁾, trekt de schrijver het gevolg, dat in den beginne de vormen der koortsachtige huiduitslagen minder scherp afgeteekend waren, maar dat er als het ware een algemeene huiduitslag

(1) Op de eenige regelen vroeger aangevoerde phrase, laat hij onmiddellijk volgen: ‘Verum ne videamur conjeetnris indulgere, agite paullo adenratius exponamus de prima hactenus cognita morbi pestilentis descriptione, percelehri illa apud thucydidem;’ en pag 2 zegt hij: ‘Inter orientes morbos, duos maxime offendimus qui jure summo primordiales generis humani morbi dicendi sunt; alterum acutum, alterum chronicum, utrumque sui ordinis principem et quemdam quasi prototypum: ille pestis est, hie lepra, in quibus tamquam in embryone quiennque alii reconditi esse videntur.’

(2) Bij rhazes vindt men slechts eene individuële ziektegeschiedenis, die meer schijnt te moeten dienen om de kracht van een oogwater, dan wel om de bij haar waargenomene verschijnselen te vermelden (Zie bhazes in Art. med. prine., ed. haller, Tom. VII, p. 307).

[p. 179]

in het eerst is ontstaan, waaruit zich later alle andere afgezonderd hebben⁽¹⁾.

Zoo als reeds aangetoond is, bleef de verwarring dier verschillende huidziekten tot in het midden der achttiende eeuw bestaan, ofschoon toen en vroeger reeds door eenige geneesheeren de onderscheidingsteekenen dier ziekten aangetoond waren. Meer overeenkomstig met de rede is het dus aan te nemen, dat de Arabische geneeskundigen, die het eerst deze ziekten beschreven⁽²⁾, evenmin op deze onderscheidingsteekenen gelet hebben, als de latere; dat zij soorten bijeengevoegd hebben, die hemelsbreed van elkander verschilden. Wonderbaar zoude het zeker zijn, dat dit algemeene exantheem, waaruit later alle andere ontsproten zijn, eeuwen lang in denzelfden vorm zou geheerscht hebben⁽³⁾, om zich drie eeuwen later in meerdere vormen te scheiden, juist dan, wanneer terugkeer tot de studie der natuur en minachting van het stof der school den geneeskundigen drong, om naar naauwkeurige onderscheidingsteekenen der ziekten te zoeken.

Later⁽⁴⁾ komt de schrijver nog eens op deze ziekte terug en spreekt van de verwantschap, die zij met het kinderlijke organisme heeft⁽⁵⁾. Dat deze verwantschap slechts schijnbaar is, weet ieder zaakkundige. De pokken sparen leeftijd noch sexe; zij tasten ieder aan, die met hunne smetstof in aanraking komt; de reden, waarom bij epidemiën volwassenen in minder aantal daardoor aangetast worden dan kinderen, is eenvoudig daarin gelegen, dat deze ziekte, op zeer weinige uitzonderingen na, slechts eenmaal denzelfden persoon aantast, en volwassenen gewoonlijk in hunne kindschheid reeds pokken gehad hebben (natuurlijk wordt hier de inënting buiten spraak gesteld). Waar deze ziekte bij wilde volkeren zich voor het eerst geopenbaard heeft, spaarde zij niemand. Slechts hooge vooringenomenheid met een stelsel kan er toe bren-

(1) Hist. Morb., p. 12.

(2) Haeser (l.c.p.) zegt, terwijl hij over de mazelen spreekt: Es ist selbst nicht unwahrscheinlich, dass das, was man bei rhazes für Masern hält, Petechien sind.

(3) De Chinezen stellen het eerste ontstaan der pokken 1122 jaar v. Chr., ruim 2000 j. later werden zij het eerst eenigzins naauwkeurig door de Arabieren beschreven. Haeser, l.c., p 256.

(4) Hist. Morb., p. 38.

(5) ‘Pestis denique variolosa, quae quantam habeat cum organismo infantili cognationem quotidianae experientiae testimonia indicent.’

[p. 180]

gen, om zulke zwakke bewijzen voor zijne stelling aan te voeren.

De drie eerste ziekten, waarvan melding gemaakt wordt in de geschiedenis, de lepra, de pest en de variola, de hoofdtypen, waaruit later alle andere zich zouden ontwikkeld hebben, kunnen geenszins tot bewijs strekken, dat in de grijze oudheid de ziekten der infantie geheerscht hebben (over de redenering, volgens welke bij de Egyptenaren gastrische ziekten en hydropes zouden geheerscht hebben, is vroeger reeds gesproken). De pokken worden wel is waar met den naam van kinderziekte bestempeld, maar die naam bewijst niets meer dan ieder andere naam: zij bewijst niets; de variola is eene ziekte, aan alle leeftijden gemeen; dat zij eene hoofdtype zou geweest zijn, waaruit eene menigte andere ziekten ontsproten zijn, is eene stelling, die op geen enkel, zelfs maar waarschijnlijk bewijs rust. Wie zal van de pest, al is de door thucydides beschrevene de ware geweest, durven beweren, dat het eene ziekte van kinderen is; dat de pest der ouden de embryonaire vorm was, waaruit alle andere later ontsproten zijn? Geheel willekeurig is het gevoelen van den schrijver⁽¹⁾, dat zij bij voorkeur het watervaatstel aantast. Er waren toch pestziekten, waarin geene bubonen zich openbaarden⁽²⁾. Wat de lepra betreft, de schrijver heeft ons evenmin als bij de twee anderen bewezen, dat zij eene hoofdtype is, waaruit de andere ontsproten zijn. Hare verwantschap met de ziekten der kindschheid rust op even losse gronden. De uitdrukking van vermeerderd plastisch leven, die eigenlijk niets beteekent, ten minste zeer onbepaald is, op eene ziekte toe te passen, waarin alle levenswerkdadigheid vermin-

(1) Hist. Morb., p. 38.... ‘Sic pestis exemplar est dyscrasiae primordialis, pariter ad lymphaticorum genus revocandae.’

(2) Haeser, l.c., p. 79. Czernobaco (schmidt's Juhrb., II. Supplementband, p. 56) nam in 1829 in de vestingen Kistendshi en Mangalia aan de Zwarte Zea eene pestziekte waar, waarin de bubonen op den achtergrond traden. In de door larrey waargenomene pestgevallen toonde de autopsie wel zwelling van het omliggend celweefsel, maar geene klieraandoening. De schr. (p. 7 in de noot) stelt wel tegenover dat getuigenis van larrey dat van anderen, en zegt, dat de anatomie het tegenovergestelde leert; maar uit larrey's woorden (Mém. de Chir. Mil., Tom 1, 319) blijkt, dat ook zijn gevoelen op gedane lijkopeningen rust, en de waarheidsliefde en ontleedkundige kennis van napoleon's eersten Chirurg zijn te overbekend om baar uit liefde voor een systeem in twijfel te trekken. Dezelfde opmerking als larrey heeft de Russische geneesheer samoïlowitz (ozanam, l.c., T. IV, p. 44) gemaakt.

[p. 181]

dert⁽¹⁾, waarin algemeene vermagering plaats grijpt en de ledematen waterzuchtig worden⁽²⁾, is ten minste zeer onjuist; eenige gelijkheid tusschen haar en de ziekten der kinderen te zoeken (p. 204), en tot bewijs daarvan (p. 4) de erysipelas neonatorum en de induratio telae cellulosae aan te voeren, is gelijkenis zoeken, waar zij niet bestaat.

Als ziekten, die bij de Grieken heerschten, worden de causus, febris ardens biliosa, tusschenpoozende koortsen en de erysipelas (p. 16, 19, 39), met andere woorden, de ziekten van den knaap⁽³⁾ vermeld. Bij deze voegden zich verschillende slepende huidziekten, terwijl de ontwikkeling van hunne hersenen en van hun spierstelsel, phrenitides, deliria, vesaniae, convulsien en spasmi algemeen maakten (pag. 39).

Op het voorbeeld van onzen schrijver, die in het hoofdstuk: de physiologia veterum universe, eenigermate uit de ziekten van een volk tot diens natuurkundige gesteldheid besloot, zoude het niet moeijelijk zijn te bewijzen, dat de hedendaagsche Grieken nog in het bezit van dezelfde ligchamelijke gesteldheid zijn, als hunne voorvaderen in de tijden van Griekenlands grootsten bloei. Dezelfde ziekten van toen heerschen nu nog aldaar, zoo als de schrij er zelf getuigt⁽⁴⁾.

Gold het niet den opbouw van een stelsel, dan zoude men door dat gelijkblijven van het heerschend ziektekarakter welligt op de gedachte gebragt zijn, of de ontwikkeling van het menschelijk geslacht misschien in dit speciële geval geenen, en het klimaat eenen grooten invloed op het ontstaan en heerschen dier ziekten gehad had; men zou misschien niet gezegd hebben, dat bij de oude Grieken de ziekten van den knaap⁽⁵⁾, en bij de tegenwoordige, even als bij alle andere volkeren, die des beginnenden ouderdoms⁽⁶⁾ heerschten.

(1) p. 22: ‘Consequitur cos, qui obnoxii futuro malo sunt segnities, spiratio tarda, spirandi difficultas, motus difficites,’ en p. 23...: ‘Pusillanimes fiunt ad omnia,.... se occultant et notos homines vitant.’

(2) p. 23: ‘.... corpus emasescit, os, surae, pedes inhumescunt.’

(3) Hist. Morb., p. 204: ‘Inter Graccos pueritiae morbos vigentes videmus.’

(4) ‘Morbi Graeciae.... inflammatorii, gastrici, intermittentes: etiam nonnullae neuroses. Verosimiliter character erysipelaceus morborum, quemadmodum pridem et antiquitus, sie hodie quoque maxime vulgaris.’ Hist. Morb, p. 309.

(5) Hist. Morb., p. 204: ‘Inter Graecos pueritiae morbos vigentes videmus.’

(6) Hist. Morb., eod. l.: ‘Hoe autem quo vivimus seculo declinantis aetatis notantur morbi pandemii’

[p. 182]

Met te meer regt zou men aan het klimaat van Griekenland het karakter der toen en nu heerschende ziekten toeschrijven, wanneer men bedacht had, dat dezelfde ziekten bij alle die volkeren aanwezig zijn, die onder dezelfde voorwaarden van temperatuur, weêrsveranderingen, grondgesteldheid, enz. leven als de Grieken.

In alle kustenlanden, waar de zee inhammen en bogten vormt, heerschen gastrische, bilieuse en dikwijls tusschenpoozende koortsen. Hunne hevigheid hangt af van den warmtegraad, waaraan het land, waarin zij voorkomen, is blootgesteld⁽¹⁾.

Het roosachtig karakter moet eigen geweest zijn aan de meeste ziekten van Griekenland; ‘het ontstekingachtig en galachtig beginsel was aan de erysipelas zoo verbonden, dat zij te zamengevloeid schenen, om zich later weder af te scheiden, zoodat als het ware uit deze gemeenschappelijke bron zoowel de phlogoses als de choloses ontsproten zijn’⁽²⁾.

Wat de schrijver met de woorden ontstekingachtig en galachtig beginsel (elementen) bedoelt, is moeijelijk te bepalen, wanneer men bedenkt, hoe vele en hoe verschillende beteekenissen aan deze woorden gehecht zijn. Belangrijk was het, te weten, wat hij erysipelas en morbi erysipelacei noemt; de daarvan door hem gegevene omschrijving⁽³⁾ bevat zoo vele verschillende ziektesoorten, dat het niet te verwonderen is, wanneer hij later uit de erysipelas zoo vele ziekten doet ontspruiten. Dat echter de, op zulke algemeene en willekeurige beschrijvingen gebouwde, stelsels geene de minste wetenschappelijke waarde hebben, spreekt van zelf.

Het is overbodig, om de geneeskundigen te herinneren, dat al die ziekten van Griekenland geenszins bij voorkeur den kinderlijken leeftijd (pueritia) aantasten; met meer regt zou men haar onder die des manbaren leeftijds kunnen rangschikken,

(1) Lietzau, Lehrb. der Spec. Ther., voert hiervoor, p. 266 et seq. eene menigte bewijzen aan.

(2) Hist. Morb., p. 20.

(3) Pr. v.d. hoeven, de Arte Med., Lib. I, p. 280: ‘Nimirum saepenumero inflammatio fugax est et membranacea, cui vel propria diathesis subest, vel colluvies gastrica, vel sanguinis dyscrasia, aut corporis cachexia: quapropter.... errores in victu sequi, morbos rheumaticos, catarrhales, biliosos comitari, in habitu corporis venoso, scorbutico, hydropico crebrum esse exanthematis genus, in gangraenam tandem terminari cernitur.’

[p. 183]

convulsien uitgezonderd, die bij zuigende kinderen het meest algemeen voorkomen.

Bij de Romeinen neigde zich de roosachtige aard der ziekten der Grieken meer tot het rheumatische, jichtige en tot steenvorming, waarmede de schr. gelooft, dat de morbus cardiacus mede in verband stond, welke ziekte hij vermoedt dat rheumatisme van het hart geweest is⁽¹⁾. De steenziekte en de arthritis worden hier te regt door den schr. aan de toenemende weelde dier tijden toegeschreven. Beide deze ziekten, maar voornamelijk de arthritis, zijn aan den ouderdom eigen; de Romeinen dus, die, even als de Grieken⁽²⁾, de jaren van de eerste jongelingschap bereikt hadden, leden reeds aan kwalen van den ouden dag.

Weinig kan ons de schr. melden over den aard der ziekten bij de Arabieren⁽³⁾; slechts door gissing, zegt hij, kan men zich daarmede eenigzins bekend maken. Zij⁽⁴⁾ gebruikten veel zachtere purgantia dan de Grieken; bloedontlastingen werden zelden door hen aangewend; daarentegen schreven zij veelvuldig kampher en moschus voor, waaruit de schr. vermoedt, dat de ziekten minder ontstekingachtig, meer zenuwachtig werden. Het is hier de plaats niet, om tegen het woord zenuwachtig te velde te trekken, een woord, waarvan de beteekenis zoo uiterst onbepaald is; alleen moet er opgemerkt worden, dat eene gissing, die op de kennis der aangewende geneesmiddelen rust, gelijkstaat met eene bekentenis van niet weten.

Tot nog toe heeft de geschiedenis der ziekten zich onledig gehouden met de volkeren van het Oosten en van Zuid-Europa; terwijl weelde en losbandigheid den val berokkenen van het groote Romeinsche rijk, terwijl de verwijfde zonen der Hellenen nog met moeite de agonie van hun rijk verlengen, treden er nieuwere volkeren op, die de beschaving naar het Westen en Noorden verplanten, en het geschiedverhaal in onze gewesten verplaatsen.

Bij de vroegere kroniekschrijvers dier volkeren wordt slechts weinig en ter loops van ziekten gewag gemaakt; wij weten alleen, dat in de zesde en volgende eeuwen de pokken in Europa zich het eerste vertoonden, dat in de achtste en negende eeuw epidemische catarrhen in Italië, Gallië en Germanië heerschten. Uit dit weinige bekende houdt de schr. de gissing

(1) Hist. Morb., p. 29.

(2) l l, p. 1.

(3) l.l., p. 42.

(4) l.l., p. 43.

[p. 184]

der nieuwere pathologische geschiedschrijvers voor zeer waarschijnlijk⁽¹⁾: ‘dat door deze epidemische catarrhen het dierlijk (animalis) karakter van de epidemiën der middeleeuwen wordt aangeduid, hetwelk zich kennelijk afteekende in de ziekten der ademhalingswerktuigen.’

Slechts door uit het oog te verliezen, dat de toenmalige epidemiën in andere streken plaats grepen dan de vroegere, hebben de nieuwere pathologische geschiedschrijvers, en met hen de schr., in deze dwaling kunnen vervallen. Nu nog, even als toen, heerschen catarrhale epidemiën in Midden- en Noord-Europa; borstaandoeningen behooren te huis in alle koudere streken, en verdwijnen, hoe meer men de evennachtslijn nadert. Waarom zal men dan het heerschen van een genius epidemicus in de geschiedenis des toenmaligen menschdoms aannemen, terwijl diezelfde genius nu nog aanwezig is?

Bevendien zijn de volkeren der oudheid niet geheel vrij van catarrhale ziekten geweest. Hoogstwaarschijnlijk heerschte 415 j.v. Chr. de influenza te Rome, en schijnt het uit hippocrates te blijken, dat ook in zijnen tijd catarrhi geene vreemde verschijning waren⁽²⁾.

Gelijktijdig met deze ziekten wordt er van eene andere melding gemaakt, die in sommige streken van Gallië heerschte, de lgnis saeer of Ignis Saneti Antonii. De schr. vermeldt, dat onlangs sommigen deze ziektesoort als ergotisme hebben beschouwd⁽³⁾; zonder zich hierover bepaald uit te laten, maakt hij ons met zijn gevoelen over den aard dier ziekte in de volgende regelen bekend⁽⁴⁾: ‘....Sub uno hoe genere erysipelatis omnes istas species ac varietates comprehendere oportet, cui subcrat vel neurophlogosis, vel status phlogistico-gastricus aut nervosus, quae pro climatis, soli, constitutionis endemicae discrepantia, impetigines, zosteres, carbunculos, ergotismum aliosve consimiles erysipelaceos procreavit, utut nomine ac forma varios, genere tamen naturaque adfines atque cognatos.’

Het ergotisme behoort dus tot de roosachtige ziekten, een' ziektevorm, die zoo rekbaar door den schr. gemaakt is, dat hij deze, en iedere, die men er onder wil voegen, gemakkelijk omvatten kan. Het ergotisme dient dan ook om te bewijzen, dat het ziektekarakter, even als vroeger in Griekenland, roosachtig was, maar dat het tot het catarrhale overhelde, ‘hetwelk, doordat

(1) Hist. Morb., p. 47.

(2) Haeser, l.c. p. 80.

(3) Hist. Morb., p. 48.

(4) l.l., p. 49.

[p. 185]

het de ademhalingswerktuigen mede aandoet, eene nadere verwantschap met de organa vitalia⁽¹⁾ en met de longen zelve aanduidde, terwijl de overgang van het organische tot het dierlijke leven plaats greep⁽²⁾.’

Fuchs⁽³⁾ heeft onomstootelijk bewezen, dat de Ignis Sancti Antonii der middeleeuwen⁽⁴⁾ niets anders was dan het ergotisme der nieuweren.

Hoe de schr. er toe gekomen is, om eene ziekte, die volstrekt geene overeenkomst met de roos heeft, eene ziekte, die door eene eigenaardige oorzaak teweeg gebragt wordt, tot de roosachtige te brengen, zou geheel onverklaarbaar zijn, indien zij hem als zoodanig niet dienen moest, om den overgang der ziekten der ouden tot die der middeleeuwen, die der vita organica tot die der vita animalis, geleidelijk te doen plaats grijpen.

Deze vorm en plaatsverandering (metaschematismus)⁽⁵⁾ moet zich duidelijker openbaren in eene dier ziekten, die millioenen ten grave sleepte, in den zwarten dood.

Het menschdom⁽⁶⁾ heeft dat levenstijdperk bereikt, waarop zich de longen beginnen te ontwikkelen; het is tot de jaren der jongelingschap gekomen. Eene nieuwe, tot nog toe onbekende ziekte, kenmerkt deze ontwikkelingsperiode, die reeds, zoo als wij gezien hebben, door andere ziekten aangekondigd was.

Groote natuurverschijnselen waren deze schrikkelijkste⁽⁷⁾ aller pesten, wier weêrga men vruchteloos in de geschiedenis zoekt, voorafgegaan. ‘Es bebte,’ zegt hecker, ‘von China bis an den atlantischen Ocean der Erdboden, in ganz Asiën und Europa gerieth der Luftkreis in Aufruhr und gefährdete durch schädliche Einflüsse das Pflanzen- und Thierleben.’ De schr. noemt deze natuurverschijnselen de caussae occasionales,

(1) Levenswerktuigen, een verouderde naam voor de in de borstholte bevatte werktuigen.

(2) Hist. Morb., p. 49.

(3) Haeser, Gesch. der Med., 257.

(4) Niet dat, waarvan celsus spreekt, nog minder het bij ons zoogenaamde St. Antoni's vuur, een naam, waarmede het gemeen de herpes zoster bestempelt.

(5) Hist. Morb, p. 50.

(6) l.l., p. 54.

(7) Men schatte het aantal der in het Oosten bezwekene, waarschijnlijk met uitzondering van China. op 23,840,000; hecker berekent het aantal der in Europa gestorvene op 25,000,000. In Itatië bleef er naauwelijks van de drie menschen één in het leven.

[p. 186]

en zoekt in de ontwikkelingsperiode der menschheid de voorbeschikkende oorzaak dier ziekte⁽¹⁾.

Wanneer men à tort et à travers eene vòorbeschikkende oorzaak wil aannemen, dan behoeft men haar niet in iets zoo onwaarschijnlijks als de ontwikkeling der longen te zoeken, maar kan men haar gereedelijk vinden in den maatschappelijken toestand, waarin het menschdom toen verkeerde.

Het regt der sterksten was toen het eenigst geldende; enkele geweldenaars, die elkander steeds beoorloogden, vertrapten alle regten der menschheid. De geestelijkheid, die tot nog toe de partij der verdrukten gekozen had, baadde zich in weelde, en voegde hare afpersingen bij die der edelen; daarbij kwam misgewas en hongersnood. Geen wonder dus, dat de zaden eener besmettelijke ziekte, op zulk een' bodem gestrooid, welig voortgroeiden en zich heinde en ver verspreidden.

Deze ziekte bestond uit twee beginselen: het eene de bubonenpest, het andere de longenbrand⁽²⁾. Dit laatste beginsel toont de ontwikkeling der longen aan⁽³⁾.

Al ware des schr. gevoelen over den aard der ziekte de ware, dan zou het nog niets voor die ontwikkeling bewijzen: er bestaat toch geen noodzakelijk verband tusschen ontwikkeling en ziekte van een orgaan. De door hem aangehaalde plaatsen bewijzen echter volstrekt niet, dat er longenbrand aanwezig geweest is⁽⁴⁾. Zijne stelling rust ook hier dus aan de eene

(1) Hist. Morb., p. 56.

(2) l.l., p. 59.

(3) l.l., p. 204.

(4) Gabr. de mussis.... ‘sputoque ex ore eruento;’ hij zegt niet, of het bloed uit de mondholte, pharynx of longen kwam; bovendien is haemoptoë geen ongewoon verschijnsel in de bubonenpest. I. de diemerbroeck (de Peste) vermeldt in de beschrijving der Nymweegsche pest (1635, 1636 en 1637) (p. 14): ‘Haemoptoe: tussicula sicea.’ In dezelfde pestbeschrijving spreekt hij van borstverschijnselen (p. 77). ‘Pleuritides quae durante hoe pestilenti constitutione invadebant, semper lethales.’ ‘Tussicula, spirandi difficultas, sputum cruentum.... haec omnia calamitosa erant.’
Io. cantacuzenes.... ‘aliis in pulmones invadens malum praecordia inflammasse et dolores acutos circa pectus adtulisse eosque sputa sanguine contecta ejecisse.’
Dionysius secundus colla ... ‘pestilentia cum sputo sanguinis et notis peripneumoniae malignae contagiosae est’.... ‘anxietas et dolor cordis, anhelitus frequens, tussis et sputamina varia.’
Murator en petrarca vermelden geene longverschijnselen. Misschien gelooft de schr. daarom, dat de door hen beschrevene ziekten tot de roosachtige en de ignis saeer behoorden.
Guido de chaliac nam twee soorten aan: in de eerste alleen wordt van sputum sanguinis gesproken.
Chalini.... ‘quibusdam sanguis expuitur, aut naribus, alvo mejendo rejicitur.’ Op het bloedspuwen legt hij geen meerder gewigt dan op de overige bloedingen.

[p. 187]

zijde op eene hoogst onwaarschijnlijke gissing, aan de andere op eene dwaling.

Haeser, nadat hij het door henschel publiek gemaakte handschrift van de mussis heeft leeren kennen, herroept zijn vroeger geuit gevoelen, dat de zwarte dood een longenbrand was; hij erkent de volkomene identiteit met de bubonenpest⁽¹⁾.

Het is hier niet de plaats, om te beslissen, wiens gezag grooter is, dat van den schr. of van haeser; in eene natuurkundige wetenschap geldt het gezag van personen niets; alleen kan die verandering van haeser's gevoelen bewijzen, dat de meening van onzen schrijver niet door alle geschiedkundigen gehuldigd wordt.

De gevolgen van deze epidemie waren allerbelangrijkst: ‘ut per eum tanquam ad novam vitam instauratum videatur genus humanum, aut potius nova orta sit vitae cum physicae, tum psychicae epocha⁽²⁾.’

Niemand voorzeker zal het betwijfelen, dat eene epidemie, die zoo vele millioenen ten grave sleepte, eene groote verandering in het maatschappelijk leven der volkeren moet te weeg gebragt hebben. Eenstemmig zijn hierover de berigten der geschiedschrijvers. Maar onwaarschijnlijk is het, dat in haar woeden de eenige hoofdoorzaak moet gezocht worden van de veranderingen, die eene eeuw later in het volkerenleven plaats grepen

Dezelfde oorzaken, waarin wij de voorbeschiktheid der volkeren, om door die pest aangetast te worden, zochten, diezelfde oorzaken bleven na haar heerschen voortduren en bragten voor een gedeelte de daarop volgende veranderingen in het volkerenleven te weeg.

Bij niet ontzenuwde volkeren moesten willekeur en misbruik van magt weêrstand, en zoo niet geheele, dan toch gedeeltelijke omverwerping van die magt opwekken.

Misbruik van kerkelijk gezag moest bij toenemende verlichting onderzoek en verwerping van dit gezag ten gevolge hebben.

Reeds vóór het heerschen dier ziekte had abailard⁽³⁾ het geloof

(1) Haeser, Gesch. der Med., p. 271.

(2) Hist. Morb., p. 59.

(3) 1124 n. Chr. Zie michelet, Hist. de France, Tom. II, p. 281 et seq.

[p. 188]

aan het kerkelijk gezag doen wankelen: de Jacquerie⁽¹⁾ was eene, ofschoon vruchtelooze, poging om het geweld der edelen te keer te gaan. De inname van Constantinopel en het verspreiden der Grieksche letterkunde, de uitvinding der boekdrukkunst, van het geschut, de ontdekking van Amerika, waren zoo vele oorzaken, die het hare er toe bijbragten, om door veredeling van 's menschen geest, door vermeerdering zijner stoffelijke krachten, die veranderingen daar te stellen, die kort na het heerschen dier pest in Europa plaats grepen.

Kort na deze pest ontstond eene nieuwe ziekte (1374), de Chorea epidemica (St. Vitus dans). Zij ontstond het eerst in het Rijndal⁽²⁾, en strekte zich vandaar over Holland en België uit. Reeds vroeger vindt men van sporadische Choremanie gewag gemaakt. Vincent de beauvois⁽³⁾ verhaalt, dat reeds in de dertiende eeuw negentien personen op een' kerkhof gingen dansen: de priester van het dorp deed hen in den kerkelijken ban. Allen waren door eene danswoede aangetast en konden onmogelijk ophouden of langzaam dansen.

De kindertogten (puerorum peregrinatio) in de 13^de eeuw, en de manie der flagellanten in het begin der 14^de eeuw, gingen deze epidemie vooraf. Kort daarop heerschten er verschillende demonomaniën in het land van Vaud, in Bern, te Artois en in den Elzas (1436-1500). Eene menigte waanzinnigen, die met booze geesten omgang meenden te hebben, werden geregtelijk ter dood gebragt. Anthropophagie was de gewone

(1) 1358 n. Chr. Deze volksbeweging was wreed en meêdoogenloos als de verdrukking, die haar opwekte. ‘Les Jacques payèrent à leurs seigneurs un arriéré de plusieurs siècles. Ce fut une vengeance de désespérés, de damnés. Dieu semblait avoir si complètement délaissé ce monde.... Ils n'égorgaient pas seulement leurs seigneurs, mais tâcherent d'exterminer les familles, tuant les jeunes heritiers, tuant l'honneur en violant les dames.’ michelet, l.c., Tom. III, p. 407 et seq.

(2) ‘Der Niederrhein,’ zegt neumann (Beitr. zur Nat. und Heilk., 2 b., p. 144), ‘den Priesterfürsten unterthänig, war von jeher, bis auf den heutigen Tag, auf die Ehre stolz, der finsterste Winkel in Europa zu sein; ausser st. hubertus, ausser dem heiligen Rock, der 1844 sechsmahlhunderttausend Pilger nach Trier zog, haben wir noch ein schönes Andenken an jene Epidemie, welche dies beweist, in der Echternacher Procession, wo Schaaren von Pilgern jeden Jahr sich versammlen, um zwei Schritte vorwärts und einem rückwarts springend eine Heiligen Kapelle des St. Veit zu erreichen, wo sie dann nach mehrere Stunden bis auf's aüsserste erhitzt und erschöpft anlangen.’

(3) Speculum historiale, lib. 26, cap. 10.

[p. 189]

beschuldiging, die op hen rustte, en waaraan zij zelven erkenden schuldig te zijn⁽¹⁾.

De schr. gist, dat de chorea epidemica en het daarmede verwante tarantisme kritische ontwikkelingsziekten van het menschelijk geslacht waren, dat zijne jongelingschap en puberteit bereikt had⁽²⁾. Deze gissing wordt later⁽³⁾ een stellig beweren.

Gedurende de puberteit ontstaan er gewoonlijk eene menigte zenuwaandoeningen, vooral bij het vrouwelijk geslacht; onder deze behoort ook de tegenwoordig voorkomende St. Vitus dans; daar dit verband niet geloochend kan worden, zoo moet ook de toenmalige epidemie eene ziekte der puberteit van het menschelijk geslacht geweest zijn.

De zwakheid der bewijsvoering is hier in het oog vallend: ten tijde der puberteit ontstaan somtijds neuroses; daarom moet de Chorea epidemica eene ontwikkelingsziekte van het menschelijk geslacht zijn, dat toen juist manbaar werd. Het bewijs, dat die Chorea eene ziekte der puberteit was, mist men niet alleen, maar de schr. zelf geeft aan, dat het eene ziekte was, die reeds volwassenen aantastte⁽⁴⁾; het was dus geene puberteitsziekte. Het bewijs, dat het menschdom toen eerst puber geworden is, zal wel nooit gegeven kunnen worden.

Opmerkelijk is het, dat deze ziekte voornamelijk de armen aantastte⁽⁵⁾, hetgeen misschien eenig licht over haar ontstaan en voortplanting kan verspreiden.

De mensch is van natuur tot navolging geneigd; deze neiging openbaart zich vooral bij den minder beschaafden; zij maakt hem voorbeschikt, om door sommige ziekten als het ware besmet te worden. Zoo deelen zich epilepsie, hysterie, etc.

(1) Calmeil, l. c, Tom. I., p. 135 et seq.

(2) Hist. Morb., p. 73: ‘Atque hoe quidem sensu non inepta fortasse conjectura foret, choream epidemicam buieque cognatum tarentismum fuisse morbos evolutionis criticos generis humani adolescentis atque pubescentis.’ Welke meening de schr. hier aan kritisch hecht, is moeijelijk te bepalen; 's menschen wasdom is toch wel geene ziekte, die tot zijn herstel eene kritische ziekte noodig heeft (De schr. neemt morbi depuratorii aan, p. 343).

(3) Hist. Morb., p. 204: ‘Aetate media mors nigra et Chorea St. Viti designant pulmonum et genitalium evolutionem.’

(4) l.l., p. 62: ‘Haec viros et mulieres, juvenes et virgines... ex patria et cognatione ejecit.’

(5) l.l., p. 60: ‘masculos et foeminas maxime pauperes et levis opinionis (vexabat)....: pauci clericorum vel divitum sunt vexati.’

[p. 190]

mede. In 1803 zag neumann een sprekend voorbeeld, hoe ook de Chorea St. Viti op die wijze zich mededeelt⁽¹⁾. Op eene danspartij kreeg een kind onder het dansen een' aanval dier ziekte; al de overige kinderen maakten zijne sprongen na. Eên veertigjarige man, die daar aanwezig was, begon mede te dansen. Op dezelfde wijze ontstond de bekende manie der Abderiten. Bij de door schrik en angst geëxalteerde Calvinisten der Cevennes was het voldoende, dat een in extase geraakte convulsief ter neder viel, om allen, die hem omringden, tot zelfs jonge kinderen, in denzelfden toestand te brengen⁽²⁾. Geen' anderen oorsprong hebben de demonopathiën der middeleeuwen; de volkeren, die hun geloof aan de monsters der Noordsche mythologie hadden laten varen, hadden daarvoor het geloof aan spoken, heksen en booze geesten in ruil ontvangen; de duivel speelt steeds eene groote rol in de legenden dier tijden; een ieder verhaalde de verschijning. die hij had meenen te zien; de verhitte verbeeldingskracht wekte droomen op, die daarop betrekking hadden; deze werden voor realiteit gehouden, en menigeen stierf op den brandstapel, in de stellige overtuiging, dat zijne droombeelden waarheden waren, dat hij gemeenschap met booze geesten gehad, hun menschen en kinderen geofferd had⁽³⁾.

Waarschijnlijk heeft de eene of andere godsdienstige plegtigheid, processie misschien, zoo als die nog heden te Echternach gevierd wordt, eenen diepen indruk op de omstanders gemaakt, heeft hen ter navolging opgewekt, en zijn voorbeeld, door duizenden anderen gevolgd, heeft aanleiding tot die epidemie gegeven. De meer beschaafden boden weêrstand aan die besmetting, terwijl de onbeschaafde menigte zich teugelloos aan die danswoede overgaf.

De Chorea epidemica is echter niet de eenige ziekte, wier oorsprong in de zich ontwikkelende puberteit gezocht moet worden; de Syphilis, die kort daarna ontstond, had haren oorsprong daaraan eveneens te danken: ‘metamorphosi peculiari eo tempore vitae organismi generis humani, cujus typus habetur in vitae genitalis evolutione⁽⁴⁾.’

(1) Neumann, l.c., p. 145.

(2) Calheil, l.c., Tom. II, p. 242 et sim.

(3) Ibid., l.c., Tom. I, p. 139.

(4) Hist. Morb, l.c., p. 81. Dit is het gevoelen van quitzman, hetwelk de schrijv. gaaf aanneemt, hij zegt: ‘Habetis viri ingeniosi conjecturam qua ad rem obscuram illustrandam neque probabiliorem novi, nee magis adaequa tam.’ Hetgeen hij hier (p. 80) hoogstwaarschijnlijke gissing noemt, wordt later voor hem eene stellige waarheid. ‘Aevo medio pestis, lepra et erysipelas pulmones prehenderunt, arterias, genitalia: unde mors nigra, iguis sacer, syphilis, cum, per nervos sympathicos excitata medulla, chorea epidemica in scenam prodiit,’ p. 206 (Men ziet, dat de schr. de analogie tusschen mensch en menschdom zoo ver uitstrekt, dat hij dit laatste nervi sympathici en eene medulla geeft, elders krijgt het een hart en slagaderen, p. 100).

[p. 191]

‘Volgens de getuigenis der geschiedschrijvers waren de lepra en syphilis verwante ziektesoorten, en verschilden daarin alleen, dat in de syphilis de organa genitalia bij voorkeur aangedaan waren.’

Op dezen grond rust des schrijvers gevoelen over den aard der syphilis en hare betrekking tot het menschelijk geslacht.

Het zoude te ver voeren, zoo men de redenen voor en tegen het ontstaan der syphilis uit de lepra hier te berde bragt; voldoende zij het te vermelden, dat een groot aantal schrijvers dit gevoelen als het waarschijnlijkste aankleeft. Bewezen is het echter nog niet, hetgeen te meer bevreemden moet, daar de lepra nu nog onder verschillende vormen in sommige streken des aardbols heerscht, en die overgang van lepra in syphilis zich nu ook wel eens zou voordoen, had ze toen plaats gegrepen.

Zeker is het, in zoover de geschiedenis zekerheid kan geven, dat de syphilis zich het eerst in de vijftiende eeuw vertoond heeft en in vele opzigten met de lepra overeenkwam.

Waren de door den schr. aangehaalde woorden geheel met de waarheid overeenkomstig, dan zou de lepra en de syphilis dezelfde ziekte moeten zijn; het eenige onderscheid bestaat, volgens hem, toch daarin, dat deze de genitalia bij voorkeur aantast.

Zoo als de nieuwere Syphilologie met grondige bewijzen dit aangetoond heeft, is de urethritis geene syphilitische ziekte⁽¹⁾;

(1) Ware dit het geval, dan zou de syphilis bijna zoo oud als het menschelijk geslacht zijn, en zou des schr. theorie van zelve vervallen; want de door mozes vermelde spermatorrhoea was niets anders dan eene urethritis, zoo als d thiene (Sulla storia di mali venerei, p. 40 en 41) ten duidelijkste bewijst. Hij zegt: ‘Nè crediate già, come si crede comunemente, che il flusso mosaïco fosse una vera perdita di seme: I. perchè la parola del testo originale non significa flusso di seme in particolare, ma bensè flusso di qualunque umore in generale; II. perchè le perdite di seme non regnano in maniera endemica; III. perchè non hanno mai un' indole contagiosa; IV. perchè constituiscono una malattia cronica, a d'ordinario incurabile, ossia tabe dorsale, a differenza del flusso mosaïco, che apparisce guaribile, e di non lunga durata; V. perchè il flusso mosaïco cola senza alcuna interruzione, quando la perdita di seme ricorre ad intervalli.’

[p. 192]

de syphilis zelve heeft echter geene andere dan eene toevallige betrekking tot de genitalia. Overal, waar haar virus op van epithelium of epidermis ontbloote plaatsen neêrgelegd wordt, doet het een ulcus ontstaan, dat onder gunstige omstandigheden secundaire en tertiaire verschijnselen veroorzaakt.

Daar dit eenige reële onderscheid wegvalt, zoo zou men tot de volkomene identiteit van beide ziekten moeten besluiten, bewees niet de ondervinding, dat er tusschen de tegenwoordige vormen een groot onderscheid bestaat.

Die leer van de verandering der lepra in de syphilis, teweeggebragt door de evolutio vitae genitalis generis humani, rust dus op eene dwaling, die de syphilis als eene ziekte der genitalia beschouwt, en op eene gissing, die, hoe waarschijnlijk dan ook, altoos niets meer dan eene gissing is.

Vruchtbaar was die tijd in het voortbrengen van epidemiën; misschien was die vruchtbaarheid echter slechts schijnbaar, doordat van de in vroegere dagen heerschende, uit gebrek aan opmerkzaamheid, door de geschiedenis geen gewag geschiedt. Als van eene nieuwe ziekte⁽¹⁾ wordt van de scheurbuik melding gemaakt; zoo als reeds aangetoond is, hadden zich reeds veel vroeger sporen dier ziekte vertoond, en hecker's gissing⁽²⁾, ‘dat zij op de lepra volgde, of liever, dat de dyscrasia leprosa plaats maakte voor de dyscrasia scorbutica, ziekten, waarvan deze meer tot het bloedvaatstelsel, gene tot het watervaatstelsel gebragt moet worden,’ is daarom reeds als onwaarschijnlijk te beschouwen, hoe groot diens gezag ook zijn moge.

Geheel en al kon de schr. het ontstaan dier ziekte uit uitwendige oorzaken, die haar nu nog voortbrengen en waarschijnlijk ook vroeger voortgebragt hebben, niet ontkennen; hij is evenwel niet ongenegen om hecker's gissing als de waarheid aan te nemen, en spreekt er later van als van eene bewezene zaak⁽³⁾, zonder hiervoor eenige gronden aan te voeren.

Quitzman⁽⁴⁾ gist en de schr. weêrlegt hem niet, maar schijnt het

(1) Hist. Morb., p. 82-83.

(2) l. l, p. 83.

(3) Hist. Morb., p. 206. ‘Dyscrasiam leprosam lymphaticam secuta est arthritica primum, deinde scorbutiea, sanguinea.’

(4) Hist. Morb., p. 84. - Pag 29 heeft de schr. zijn gevoelen over de ziekte geuit, en gezegd, dat hij van haar vermoedt, dat zij een rheumatismus cordis was.

[p. 193]

stilzwijgend aan te nemen, ‘dat de morbus cardiacus der ouden tot de scheurbuik behoorde, of met de dyscrasia scorbutica in verband stond, zoodat zij het begin was der arthritis of arthritische constitutie.’ Hecker zegt, ‘dat deze arthritische constitutie gedurende acht eeuwen de heerschende dyscrasie was⁽¹⁾.’ ‘De scheurbuik was dus eene overgangsvorm in de rheumatische constitutie⁽²⁾, die sedert de zestiende eeuw geheerscht heeft.’

Hetzelfde ziekteproces, dat uit de grondtype, de lepreuse dyscrasie, ontstaan is, heeft in de oudheid de synoviaalvliezen en door tusschenkomst van de scorbutische dyscrasie in de nieuwere tijden de vaatrokken aangetast; en wel daarom, omdat in de oudheid de organen van het plantaardig leven de bovenhand hadden, terwijl in lateren leeftijd de levensorganen, de vaatrokken, de bloedbereiding, de heerschappij voerden⁽³⁾. Met andere woorden dus: de arthritis, eene ziekte der synoviaalmembranen, ontstond uit de lepra en ging door behulp der scheurbuik in het rheumatisme, eene ziekte der vaatrokken⁽⁴⁾, over.

Het verband echter, dat tusschen deze ziekten bestaat, is slechts schijnbaar en toevallig. Op uiterlijken schijn en toeval mag zich eene wetenschap als de onze niet gronden; deze theorie is dus, zoo lang geene andere bewijzen als namen van beroemde personen aangevoerd worden, als hersenschimmig te beschouwen.

Het Engelsche zweet (sudor Anglicus), dat met tusschenpoozen van 1486-1551 in de noordwestelijke streken van Europa

(1) Dus gedurende acht eeuwen zouden ziekten des vergevorderden leeftijds geheerscht hebben in een' tijd, dat het menschdom nog niet manbaar geworden was. Ware hecker's gevoelen het ware, dan zou des schrijvers stelsel als onwaar verworpen moeten worden. Zoo moeijelijk is het zelfs voor den kundigste, om zich gelijk te blijven bij het opbouwen van een stelsel, dat met de feiten en de waarheid in strijd is.

(2) Bij de Romeinen was het rheumatisch ziektekarakter reeds niet vreemd (p. 29).

(3) Hist. Morb., p. 85.

(4) Dat het rheumatisme de vaatrokken aantast, is eene geheel met de waarheid strijdende stelling. Het is eene ongerijmde verklaring zoeken van de endocarditis, die zoo dikwijls het rheumatisme compliceert; geen enkel bewijs bestaat er, dat in rheumatisme de eigenlijke vaten ooit aangedaan worden.

[p. 194]

heerschte, was eene terugwerking (reactio) tegen de scheurbuik⁽¹⁾; het was eene rheumatische epidemie⁽²⁾.

De menschheid, van kindsbeen af door allerlei ziekten aangetast, had naauwelijks met inspanning van alle krachten den zwarten dood en diens gevolgen doorworsteld, of reeds wordt het door nieuwe ziekten gekweld. Pas in de jaren der jongelingschap getreden, na als compensatie voor de ontwikkeling zijner organa genitalia de syphilis ontvangen te hebben, wordt het menschdom ziek door eene ontmenging van zijn bloed. Gelukkig heeft het niet alle zijne krachten tegen den zwarten dood verspild; gelukkig is het nog sterk genoeg, om terug te werken tegen die ziekte; maar die terugwerking moet nog duizenden het leven kosten, en, niet volledig genoeg om alle ziektestoffen uit te scheiden, blijft, als aandenken aan die worsteling, de dyscrasia rheumatica hem bij.

Vele, zeer vele ziekten zullen hem nog bezoeken, alvorens het zijnen tegenwoordigen leeftijd bereikt heeft. Hun aantal neemt zelfs steeds toe, ofschoon het moeijelijk te beslissen valt, of zij de gevolgen zijn der uitspattingen zijner jeugd, dan wel of deze omstandigheid verklaard moet worden uit de meerdere aandacht, welke haar in de laatste eeuwen gewijd werd, waardoor ziektesoorten van elkander gescheiden werden, die men eeuwen lang overtuigd was, dat bijeenbehoorden. Tevreden met hem tot de jaren der jongelingschap vergezeld te hebben, willen wij hem in de verdere ontwikkeling niet volgen; wij hebben de voornaamste gronden van des schrijvers stelsel blootgelegd; het zou tijdroovend zijn het tot in de bijzonderheden na te gaan.

Geene volledige bewijzen toonen aan, dat zijn stelsel de natuur getrouw afschildert; zoo als door redenering bewezen is,

(1) Hist. Morb., p. 100. ‘Nempe in scorbuticam dyscrasiam, recentioram temporum illam, quae temporum antiquorum dyscrasiam leprosam secuta videtur, quum reniterentur cor et genus arteriarum et systema motorium, ecce aut reactionis, aut, si mavelitis reflectionis (alsof beide woorden dezelfde beteekenis hadden) modo exorta est ephemera brittannica, sudorem anglicum vocant, qua character ille rheumaticus expressus est, qui deinde in communem characterem nosologicum abiit. Ideoque hoc sensu ephemera brittannica epidemia sive pandemia rhenmatica nuncupari potest.’

(2) Tusschen den sudor Anglicus en en het rheumatisme bestaat al zeer weinig overeenkomst, zoo als hecker's Criticus, in de Med. Chirurg, Review (1844, p. 99) te regt opmerkt: ‘Rigors,’ zegt hij, ‘usher in almost all fevers of an inflammatory nature, and perspiration is far from being common in the first day's rheumatic fever.’

[p. 195]

zoo staat ook door geschiedkundig onderzoek vast, dat de ontwikkelingsphasen van het menschelijk geslacht niet zoo plaats gegrepen hebben, als hij dit voorgeeft; dat de menschheid niet kind, knaap en jongeling geweest is. Evenmin hebben in verschillende tijdperken der wereldgeschiedenis zickten van verschillende leeftijden geheerscht; alles, wat de schrijver hiervan zegt, rust op gissing, gezag en verkeerd toegepaste analogie. Van het bestaan van hoofdtypen, waaruit zich later alle andere ziekten zouden ontwikkeld hebben, is in de geschiedenis geen enkel spoor; het zijn de voortbrengselen van des schrijvers verbeeldingskracht, die uit onvolledige ziektegeschiedenissen, uit moeitevol maar nutteloos gemaakte ziektevergelijkingen, besluiten getrokken heeft, geheel van de waarheid afwijkende.

Des schrijvers dwaling zou onverklaarbaar zijn, gave ons het voor dit boek geplaatste motto⁽¹⁾ niet den sleutel in handen ter oplossing van dit raadsel.

De mensch, die altoos het onbekende zoekt te raden, moet reeds vroeg, aan de onbekende oorzaak van het ziek zijn, den naam van ziekte gegeven hebben. Zij, die later zich dat ziek zijn tot het doel hunner beschouwingen stelden, vonden dat woord en gebruikten het, zonder te bedenken, dat het een naam als ieder andere was, gemakshalve gegeven, zonder de zaak zelve naauwkeurig te omschrijven. Zij vergaten, dat de ziekte een wezen in abstracto was, de onbekende oorzaak van het ziek zijn. - Zij namen waar, dat op sommige tijden een groot aantal personen op dezelfde wijze ziek waren, en vonden de oorzaak daarvan in het heerschen eener epidemische ziekte; zij zagen, dat gedurende het heerschen dier epidemische ziekte het aantal zieken langzamerhand toe- en afnam, dat er in die toe- en afname afwisselingen plaats grepen, en spraken van eene epidemie als van een' individu. - De ziekte zelve had een tijdperk van begin en einde, van af- en toename; ze had eenige eigenschappen gemeen met het leven⁽²⁾; haar werkkring beperkte zich tot het levend individu⁽³⁾; zij werd zelve eene soort van leven⁽⁴⁾.

Eenmaal tot die waarde verheven wordt zij een vijand,

(1) Morbus ast species vitae.

(2) Pr. v.d. hoeven, Path. Gen., § 1, § 51.

(3) Path. Gen., § 47.

(4) Path. Gen., § 46.

[p. 196]

die zich aan het organisme opdringt⁽¹⁾, waartegen zich dit met alle kracht verdedigt. Overwint het laatste, dan wordt zij uitgedreven en hare stoffelijke overblijfselen langs de verschillende kanalen verwijderd; deze uitdrijving gaf aanleiding tot de mythe der crisen. Niet altoos echter is het organisme slim genoeg, om tot die crisen de natuurlijke wegen te kiezen; soms begaat het den misslag, om zijnen vijand in eene of andere holte op te sluiten; de crisis is dan onvolmaakt, en zuur bekoopt het organisme dit verstandeloos aanwenden der in haar aanwezige natuurgeneeskracht.

Even als het normale organisme, ontstaat de ziekte door generatie⁽²⁾ de voorbeschikkende oorzaak is hare moeder; de toevallige haar vader⁽³⁾; eene algemeene voorbeschiktheid is bij ieder mensch aanwezig; omdat hij mensch is, kan hij ziek worden⁽⁴⁾.

Gelijk het leven, heeft de ziekte hare eigenaardige verschijnselen; deze worden verschijnselen der ziekte genoemd⁽⁵⁾; zij zijn verscheiden van die des zieken⁽⁶⁾. Deze tracht de ziekte te verwijderen; hierdoor ontstaan wederom verschijnselen (synergica)⁽⁷⁾, verschijnselen der terugwerking des zieken, die somwijlen eenen graad van hevigheid kunnen verkrijgen, welke ter gelijkertijd zieken en ziekte ten grave sleept. Het is des menschen geest (mens), welke die reactieverschijnselen opwekt⁽⁸⁾, en even als in het gewone leven dwalen kan.

Zoo als in het embryo eerst de dierlijke vorm, dan het geslacht, vervolgens de soort, en eindelijk het individu omschreven wordt⁽⁹⁾, zoo wordt dezelfde natuurwet in de ontwik-

(1) Path. Gen., § 53.

(2) Path. Gen., § 326.

(3) Path. Gen., § 325, § 331.

(4) Path. Gen., § 351. Zoo staat het hier wel niet uitgedrukt, maar de schr. maakt aandachtig op de zoo zamengestelde menschelijke bewerktuiging, en noemt deze het seminium morborum commune. Met even veel regt kan men zeggen: de steen heeft eene natuurlijke voorbeschiktheid om te breken, want hij is bros.

(5) Path. Gen., § 548.

(6) Path. Gen., § 549.

(7) Path. Gen., § 551.

(8) Path. Gen., § 560.

(9) Deze vergelijking gaat reeds daaraan mank, dat de schr. een verkeerd begrip van de ontwikkeling des Embryo's voorstelt. De door zijne embryologische onderzoekingen zoo beroemde bischoff zegt (Handwörterb. der Phys., p. 879), na over de vroegere ideën omtrent de ontwikkeling van het Embryo gesproken te hebben: ‘Indessen ergaben die weiteren Forschungen selbst bald, dass diese Ansicht einseitig und unwahr sei, dagegen führten sie zu der Erkenntniss, dass der Körperbildung, wenigstens der Wirbelthiere, ein sogenannt gemeinsamer Plan zu Grunde liege, d.h. dass bei den verschiedenen Wirbelthierformen eine gewisse Summe von Theilen und Organen immer vorkommt und sich immer findet, welche zwar in ihren entwickelten Formen schr verschieden sein können, in ihren ersten Anfängen aber eine schr grosse Uebereinstimmung darbeiten, so dass daher die Organe der verschiedenen entwickelten Thiere, zwar wohl verschiedene Entwickelungsstufen der allgemeinen ldee dieser Organe bezeichnen, ohne dass daraus folgt, dass die Embryonen aller höheren Thiere, alle niedrigeren Formen der Entwickelung dieser Idec durchlaufen müssen.’ Er is dus wel eene zeer groote, maar geene volkomene overeenkomst tusschen de organen der embryo's aanwezig; reeds in den aanvang zijn er sporen van verscheidenheid, die bij meerdere ontwikkeling en voortgaanden groei het zigtbare verschil tusschen de dieren daarstellen; men kan dus niet zeggen: ‘In embryone primo animalis forma, deinde genus, tandem species manifesta est, ultimo individuum circumscribitur.’ (Hist. Morb., p. 112).

[p. 197]

keling der ziektereeks gevolgd. Eerst ontstonden er hoofdtypen, waaruit zich later alle anderen ontwikkelden. De ziekten hebben haren geboortegrond; zij doorloopen hare verschillende phases⁽¹⁾; zij sterven en laten een stoffelijk overblijfsel na (funus)⁽²⁾.

Eene bepaling van ziekte te geven, is volgens den tegenwoordigen stand der wetenschap onmogelijk; de grenzen tusschen gezondheid en ziekte zijn niet scherp afgeteekend; beide gaan trapsgewijze in elkander over. Al de tegenwoordig gangbare bepalingen zijn op willekeurige afscheidingen gegrond; zij zijn dus alle onvolmaakt. Die des schrijvers, die hierin het voorbeeld der natuurphilosophen, wier leer reeds tot het gebied der geschiedenis behoort, gevolgd heeft, is daarom onaanneembaar, omdat zij eene duistere zaak door iets nog onbekender verklaart; de ziekte eene soort van leven te noemen, is hetzelfde als te verklaren: ziekte is een onbekend iets.

Het woord leven kan niet omschreven worden; het is een onbepaalde klank, die op de meest verschillende zaken wordt toegepast. Men spreekt van leven des heelals, van leven van het aardrijk, van het leven des menschelijken geslachts, van

(1) Hist. Morb., p. 345. ‘Oriuntur, increscunt, decrescunt, occidunt morbi, planetarum adinstar, suas decurrentes periodos suasque subeuntes metamorphoses, quas, quatenus sensibus manifestae sunt, dixerunt phases.’ Hier analogie met de planeten te zoeken, is vergelijkingen maken tusschen zaken, die geene de minste overeenkomst hebben. Zoover de sterrekunde dit leert, ontstaan noch vergaan de planeten, er is in hen noch toe noch afname zigtbaar.

(2) Hist. Morb., p. 349.

[p. 198]

volkerenleven; men kent een plantaardig en een dierlijk leven; men verdeelt dit laatste in brokstukken, en neemt er een plantaardig en dierlijk leven in aan; men schrijft aan de verschillende organen een eigenaardig leven toe, en spreekt van hersen-, zenuw-, longen-, genitaliën-leven. Men noemt de inorganische natuur, in tegenstelling van de organische, doode natuur; ieder physioloog beijvert zich om vast te stellen, waar de inorganische ophoudt en de organische begint, en iedere nieuwe ontdekking in de microscopische botanie en zoölogie leert, dat de vroeger opgegevene onderscheidingsteekenen niet bestaan.

Zoo ontsproten uit ééne dwaling eene menigte andere; een bewijs, hoe moeijelijk het is, om, wanneer men eens den verkeerden weg heeft ingeslagen, op het pad der waarheid terug te keeren.

Het werk is tot gebruik van des schrijvers leerlingen geschreven⁽¹⁾, en als zoodanig meenden wij het te moeten beoordeelen. Hij, die reeds de eerste gronden onzer wetenschap kent, die door eigen onderzoek reeds het ware van het onware weet te onderkennen, behoeft niet ingelicht te worden over de waarde van een werk als het onderhavige; maar aan hen, die vertrouwen stellen in de woorden van hunnen leermeester, die aan zijn gezag geloof slaan, moet aangetoond worden, dat ook hij dwalen kan, dat zijn gezag niet boven dat der rede verheven is.

Ofschoon dit Werk geenen onmiddellijk nadeeligen invloed op de praktijk van den toekomstigen geneesheer kan uitoefenen, daar het zich alleen met theoretische meeningen onledig houdt, zoo kan het echter middellijk nog nadeeliger voor hem worden, door hem aan ligtvaardig oordeelen te gewennen, door hem te veel te doen vertrouwen op analogie, vergelijking en gezag; het kon hem opwekken, om aan geschiedkundig onderzoek den tijd te verbeuzelen, dien hij, door de studie der natuur aan het ziekbed, nuttiger had kunnen besteden. Wij

(1) Beter had het aan dit doel beantwoord, ware het in het Hollandsch geschreven. Des schrijvers Latijn is zoo gemakkelijk verstaanbaar niet, dat het niet sommigen veel moeite moet opleveren; herhaalde malen hebben wij daarover hooren klagen.
Waarom de schr. aan het Latijn de voorkeur boven zijne moedertaal gegeven heeft, begrijpen wij niet; hij is reeds te veel als goed Latijnsch letterkundige door zijne vroegere schriften bekend, om zich aan de kans van niet begrepen te worden, bloot te stellen. - Goede werken, zelfs de in het Hollandsch geschrevene, vinden tegenwoordig ook in vreemde landen hunne vertalers.

[p. 199]

toch gelooven niet met den schr.⁽¹⁾, dat het aantal naauwkeurige ziektebeschrijvingen zoo groot is, als hij dit aanneemt. Slechts weinige waarnemingen zijn er, die aan al de vereischten voldoen, en misschien ligt juist in dit gering aantal de reden, die hij elders zoekt, waarom onze kennis nog zoo beperkt is.

Van de geschiedenis⁽²⁾ moet men niet meer vergen dan zij kan opleveren; haar nut is echter meestal negatief, daar zij ons veeleer aantoont, welke dwalingen wij te mijden, dan hoe wij de waarheid zelve te vinden hebben. Niet ligt echter zal iemand tegenwoordig in de vorige dwalingen vervallen; want zoo wij nu bekennen minder te weten aangaande het leven, en ons minder met gissingen daaromtrent ophouden dan onze voorvaderen, zoo weten wij toch zoo veel meer dan zij van de verschijnselen en de wetten van het leven, dat iemand, die op de hoogte der tegenwoordige physiologische wetenschappen staat, nooit dwalingen zal aankleven, die, als de hunne, geheel strijdig zijn met die welten, en die het gevolg waren van hunne onkunde in dit opzigt⁽³⁾.

Vreemd is het zeker, dat, terwijl de natuur- en scheikundigen zich bijna niet, of slechts uit nieuwsgierigheid, met de geschiedenis hunner wetenschap onledig houden, zich een aantal geneeskundigen aan de beoefening der geneeskundige geschie-

(1) Hist. Morb., Praef., p. IX.

(2) Hoe weinig zij met zekerheid over den aard der epidemische en contagieuse ziekten, vooral die der oudheid, leeren kan, blijkt uit dit onderzoek. Ons gevoelen wordt door meerderen gedeeld; van de epidemiën der middeleeuwen sprekende, zegt de Med. Chir. Review: ‘We may remark, in conclusion, that the Epidemics of the Middle Ages are merely matters of curiosity; and we do not believe, that they do, or ever will, throw a single ray of light on the etiology, pathology, or therapeuties of epidemics in general, or themselves in particular.’

(3) Een' goeden raad voor studerenden vindt men in de Med. Chir. Rev. (1845, p. 193), wat de beoefening der oude geneeskundige schrijvers betreft, hij gelegenheid dat er eenige ongerijmdheden van paulus aegineta vermeld worden. ‘Reader,’ zoo vraagt hij, ‘have you enough of these specimens of ancient medical knowledge? If so, shut the book, and if a student, go to the hospital, the lecture-room and the dissecting-room for information (een raad, hier moeijelijk te volgen, waar de hospitalen voor Academisch onderwijs zoo klein, en de dissectiezalen zoo arm aan lijken zijn), rather than to Galen and Paulus Aegineta. If you are in actual practice, study disaeses for yourself at the bedside of sickness, and keep up to the level of swelling tide of knowledge that everywhere flowers around you. - If, however, you prefer the imperfect - too often absurd - doctrines and practices of the Arabian, Greek and Roman physicians, you wil study their writings by day and by night, till you have earned for yourself the reputation of being a learned veteran of - the old school.’

[p. 200]

denis gewijd hebben. Zou de reden daarvan misschien gelegen zijn in de meerdere ingewikkeldheid (sit venia verbo) van onze wetenschap, in vergelijking met die van anderen, zoodat het gemakkelijker is de vruchten van het onderzoek van anderen en het door hen geziene te leeren kennen, dan door eigene waarneming en eigene studie tot nieuwe resultaten te geraken?

Bij ons te lande, waar, in tegenstelling van andere beschaafde en verder gevorderde landen, nog steeds in eene verouderde taal de wetenschap onderwezen wordt, heeft men nog veel op met die geschiedkundige opleiding; de benoemingen van Hoogleeraren in de praktische geneeskunde, in de laatste jaren gedaan, kunnen dit bewijzen; en zou juist niet die voorliefde voor eene studie, die slechts betrekkelijk geringe vruchten oplevert, waaraan zoo veel tijds dikwijls nutteloos doorgebragt wordt, de reden zijn, waarom er in de geneeskundige wetenschappen bij ons, in vergelijking van andere landen, zoo weinig vooruitgang wordt gemaakt, waarom over het algemeen die inrigtingen, waar de toekomstige geneesheer de kunst van waarnemen moet leeren, zoo verwaarloosd worden?

Is het niet schande, dat jaarlijks zoo vele jonge geneeskundigen naar vreemde landen gaan reizen, om kundigheden op te doen, waartoe hun het eigen Vaderland geene gelegenheid aanbiedt, een land, waar in vorige eeuwen de geneeskunde haren hoogsten bloei bereikt had?

Als leerling van den Hoogleeraar pruys van der hoeven deed het mij leed, zijne gevoelens te moeten weêrleggen; maar beiden, leermeester en leerling, hebben wij de beoefening der natuur tot ons doel gesteld; en er is geene reden, waarom deze voor zijn gevoelen niet uit zou mogen komen, zoo hij meent, dat gene dwaalt. Indachtig aan de woorden van horatius:

‘Semper semperque licebit
Dicere de vitiis parcere personis,’

heb ik dan ook niet geaarzeld openlijk voor het mijne uit te komen.

's Gravenhage.

k.g. evers.