De Gids. Jaargang 6

[p. 551]

Johannes de Boetgezant, door J. van den Vondel. Met aanteekeningen van J.M. Schrant. Leyden, bij J.H. Gebhard en Comp. 1840.

De voortdurende belangstelling, welke vondel's Dichtwerken bij ons geletterd publiek ondervinden, spoorde reeds vroeger dezen en genen onzer Letterkundigen aan, die poëzij als die van eenen klassieken Schrijver te bestuderen, en op nieuws uit te geven, vergezeld van aanteekeningen, welke het duistere in taal en onderwerp moesten ophelderen. De Johannes de Boetgezant bekleedt onder vondel's Dichtstukken eene eervolle plaats, en dit noopte den Hoogleeraar schrant daarvan eene zoodanige uitgave, rijk voorzien van aanteekeningen, te bearbeiden. De waarde dier uitgave is thans het onderwerp onzer beschouwing; die van het Dichtstuk zelf ligt buiten ons bestek.

Eene Voorrede, of liever Inleiding, is bestemd, om ons met den aard en inhoud van dit Gedicht, de schoonste plaatsen daarin voorhanden en de wijze van bewerking bekend te maken. Dit wordt gedaan, eenvoudig, duidelijk en naauwkeurig; en toch, wij hadden van den Heer schrant iets meer verwacht; geene hoogdravende loftuiting op den Dichter of zijn Werk, neen, maar een onderzoek in hoeverre des Dichters subjectief gevoel in dit Dichtstuk uitgedrukt is; in welke omstandigheden en stemming van den geest hij dit onderwerp bearbeidde; of hij daarin zijnen eigenen weg ging, of den tijdgeest huldigde; of de vele Bijbeldichters, die onze Letterkunde bezit, hem nagevolgd hebben, dan of vondel, even als in andere zijner voortbrengselen, zijne fakkel aan die van vreemden ontstoken heeft. De Heer S. erkent, dat vondel, behalve van andere Dichters, ook van capece en buchanan, die vóór hem johannes den Dooper bezongen, ontleend heeft; maar hij laat in het midden, of hij dezen heeft nagevolgd, of geheel oorspronkelijk eene nieuwe baan ingegaan is.

Over de kunstwaarde van het Dichtstuk deelt de Hoogleeraar met bescheidenheid zijne meening mede; hij erkent, dat er gebreken in te berispen zijn, ‘dat men op zwakke plaatsen, blijken van valsch vernuft, kleine onoplettendheden, herhalingen, platheden, hardheden, onnaauwkeurigheden en misvattingen stoot, dat men nu eens eene andere wending, dan weder eene uitweiding of uitbreiding, zou verlangen,’ doch meent, dat

[p. 552]

dit Gedicht desniettegenstaande eene eervolle plaats onder des Dichters Werken bekleedt, en ten onregte door sommigen scherp veroordeeld is. Hij geeft op, welke schoonheden zijns oordeels daarin uitblinken, welke treffende plaatsen vooral opmerking verdienen, in hoeverre de Dichter aan de vereischten van zijn onderwerp voldaan heeft. Ofschoon hier in bijzonderheden tredende, schijnt ons de Uitgever niet scherp genoeg geteekend te hebben, en bij algemeene opmerkingen staan gebleven te zijn, b.v. wanneer hij opmerkt, dat het wonderbare niet ontbreekt, maar vrij is van het gedrogtelijke der oude Fabelleer, en met het waarschijnlijke gepaard. In hoeverre dit toepasselijk is op de beschrijving van den hemelraad, die door God zamengeroepen wordt (B. III), laten wij den Hoogleeraar zelven beslissen. Ons althans komt de voorstelling van het Opperwezen, op eenen troon van serafijnen gezeten, en bekleed met een gewaad, door den cherub met levendige zonnen geborduurd, terwijl de Hemelsche Geesten regenbogen op hunne kleederen dragen:

ryck gewrocht van fenixschachten,

Bezet met perlen, en bezaeit met puickgesteent.

ons, zeggen wij, komt zoodanige voorstelling gedrogtelijk genoeg voor, hoezeer wij erkennen, dat men in vondel's tijd daaromtrent inschikkelijker dacht. De Heer schrant heeft het gewigt dezer bedenking zelf gevoeld, en die getracht te ontzenuwen, door zoowel op het voorbeeld der ongewijde, als inzonderheid der gewijde Dichters te wijzen, doch onzes inziens, die bezwaren niet weggenomen. De Bijbelsche Schrijvers verbeelden de Godheid als den oorsprong des lichts, en, om dit te personifiëren, schilderen zij het Opperwezen als gezeten op eenen troon van vuur, omringd van licht en stralengloed en de schitterendste voorwerpen, maar nergens als rustende op eenen zetel, van serafijnen gevormd, en met de wanstaltige sieraden, hier door vondel bijgebragt, zelfs niet in de plaatsen, door den Hoogleeraar, bl. 136, aangehaald; doch wij breken hier af, ten einde in geene beoordeeling van het Dichtstuk zelf te treden, en gaan over tot de beschouwing der aanteekeningen.

De Hoogleeraar heeft, bij het opstellen daarvan, een gemengd publiek op het oog gehad, en uit dien hoofde ophelderingen geleverd, welke anders als overtollig konden voorkomen (Voorrede, bl. xviii). Zij zijn van taal-, oordeel-, oudheid-, geschieden uitlegkundigen aard, en dienen óf ter opheldering, óf ter bevestiging, óf ter wederlegging, óf ter aanvulling en volmaking.

[p. 553]

Van elke dezer vindt men hier een groot aantal, en daaronder vele, die allezins belangrijk zijn, vooral waar het ophelderingen over Hebreeuwsche Oudheden, Geschiedenis en gevoelens betreft, en ook ter aanwijzing van hetgeen de Dichter uit anderen heeft overgenomen, of waar hij althans met hen vergeleken kan worden; vooral wijst de Hoogleeraar ons hier op tasso en milton, en ook somtijds op buchanan, dante, sannasarius en sommige oude Schrijvers; b.v. B. III, vs. 187, B. IV, vs. 6, vs. 13, vs. 19, vs. 56, vs. 62, en elders; veilig had men B. I, vs. 80 volg., er kunnen bijvoegen, waar de zending van den Engel gabriël aan joannes kennelijk ontleend is aan tasso, Gerusal., C. I, St. 7 en 11-16, en geen wonder, dewijl vondel dit beroemde heldendicht óf zelf vertaalde, óf althans de vertaling zijner vriendin maria tesselschade nazag en verbeterde (zie willems, Mengel., I, 65), ofschoon dit Werk ongedrukt bleef en thans verloren of verborgen is.

Men zal dus vele dezer aanteekeningen met nut en genoegen lezen, en menige min bekende bijzonderheid daarin aantreffen; met dat al hadden wij gewenscht, dat de Uitgever het est modus in rebus tevens in het oog gehouden hadde, en niets geleverd, dan hetgeen wezenlijk ophelderingen zijn, en alleen dan, wanneer er duisterheid bestaat. Ongelukkig is dit het geval niet; de Hoogleeraar heeft bijna geen vers onaangeroerd gelaten, overal verklaringen willen geven, en dus noodzakelijk veel overtolligs geleverd, b.v. telkens, wanneer de Dichter eene of andere gebeurtenis, een of ander leerstuk of gevoelen aanhaalt, of daarop zinspeelt, vindt men in de aanteekeningen de daarop betrekkelijke teksten niet alleen aangegeven, maar meestal in hun geheel medegedeeld, zelfs wanneer het de meest bekende onderwerpen betreft, b.v. B. I, vs. 5, ‘Paradijs, Gr. παϱάδεισος, van Persischen oorsprong, boomgaard, park, lusthof, alhier Eden's lusthof, waarin het eerste menschenpaar door God werd geplaatst (Gen. II: 8).’ Vs. 52: ‘Jerusalem, de hoofdstad van judea, voor het geheele Land.’ Vs. 149: ‘Jakobs Godt, den God, door jacob, den vader van de twaalf stammen Israëls, vereerd, ook den God van abraham en izak, dus der Joden God, den eenigen waren God.’ - B. II, vs. 175: ‘De broeder Aron, moses broeder, aaron, Israëls eerste Hoogepriester, aan wiens huis het Hoogepriesterschap werd verbonden Ex. XXVIII: 1, Num. XVI: 40; Hebr. V: 4).’ - Hetzelfde geldt van onderwerpen uit de Ongewijde Geschiedenis, b.v. de aanteekening over Troje, Latium, bl. 6 en 7; Paris, Helena, menelaus, ho-

[p. 554]

merus, bl. 241, en meer van dien aard; ook omtrent geographische en taalkundige aanmerkingen. Hoe gemengd de Uitgever zich zijn publiek ook voorgesteld hebbe, hij kon toch wel niet verwachten, dat dit Werk door zoodanigen gelezen zou worden, die van alle bijbelkennis en van alle onderwijs in de Geschiedenis en Aardrijkskunde verstoken gebleven waren. Een Volksboek voor den zoogenoemden gemeenen man kon vondel's Dichtstuk nimmer wezen; waarom dan den tekst met zulk eene menigte van aanteekeningen overladen, die den Lezers slechts het bekende herhaalden, en hem dus vervelen, en van de lezing afschrikken moesten? Wij meenen niet te veel te zeggen met te beweren, dat gerust de helft der aanteekeningen zonder schade had kunnen wegblijven, alsdan zou de waarde der overblijvenden te beter in het oog vallen, want vele zijn inderdaad als voorbeelden aan te prijzen, en vereenigen in zich duidelijkheid, zuiverheid van taal en stijl, grondigheid en vermijding van nuttelooze geleerdheidspraal; zij toonen, dat de Schrijver zijn onderwerp grondig bearbeid had, maar zij dringen ons geene geleerde nasporingen op, waar wij alleen resultaten verlangen. Ondanks dit alles, zal er wel het een en ander op aan te merken zijn; ubi plura nitent non ego paucis offendor maculis, quas aut incuria fudit aut humana parum cavit natura.

De uitvoering van dit Werk is uitmuntend, en strekt den drukker tot eer; zoo voortgaande, zal de Nederlandsche drukpers haren ouden roem handhaven. De Titelplaat met het Vignet is mede verdienstelijk.