Germania. Jaargang 4

[p. 237]

Germaansche Stijl en Duitsche Kunst^*
(Voortzetting en slot)

Alvorens te sluiten, moeten wij nog een blik werpen op den ‘Gotischen stijl’ en zijn samenhang met de Germaansche kunst. De naam stamt af, zooals bekend is, van geen mindere dan van Rafaël⁽¹⁾, die hem ook ‘Duitsche’ of ‘Barbaarsche’ bouwwijze noemt, tot den tijd der Goten terugbrengt en met geringschatting als iets met den ‘schoonen’ stijl der Romeinen ‘geheel in strijd zijnde’ bestempelt. Het laatste is onbetwist waar, de geringschatting van den Italiaan echter niet gewettigd¹; want daarover dient wel niet meer getwist te worden, dat de heerlijke Gotische gebouwen ten minste gelijk staan met de schoonste scheppingen uit de Oudheid. Toen de jonge Goethe voor de eerste maal voor de hoofdkerk te Straatsburg kwam, vatte hij in het begrip Gotisch alles⁽²⁾ wat hem onbepaaldheid², ongeordendheid, onnatuurlijkheid, stop- en lapwerk³, overlading ooit in het hoofd gekomen was en hij gruwde voor den aanblik van het ‘misvormd, ruigborstelig monster’. Des niettegenstaande kon zich zijn hart, dat toen ‘jonger, warmer, lichtzinniger en beter’ was, aan den geweldigen indruk niet onttrekken⁴ en hij juichte: ‘dat is Duitsche bouwkunst, onze bouwkunst, daar de Italiaan op geen eigen mag roemen en veel minder nog de Franschman.’ Wanneer hij oud geworden, na zich lang van de Duitsche kunst te hebben afgewend, naar aanleiding van de herstellingswerken aan de

* Germanischer Stil und Deutsche Kunst. Ad. Emmerling u. Sohn 1899, Heidelberg.

(1) Brief aan Paus Leo X 1519.

1 unberechtigt.

(2) Von deutscher Baukunst 1772.

2 Unbestimmtes.

3 aufgeflicktes.

4 entziehen.

[p. 238]

hoofdkerken te Keulen en te Straatsburg zich zijn jeugddweperij⁵ weder herinnerde, merkte hij met voldoening op, dat hij ‘onbewust gevonden’ had wat later ‘meten en onderzoeken’ bevestigd heeft⁽¹⁾. Heel zeker schreef hij onbewust dat wat de Gotische kunst ‘groots’, grondig gevoeld, gedacht en uitgewerkt bevatte, aan den Duitschen geest toe, want hij kon niet voorzien, dat de ontleenwoede van latere kunstvorschers, daar deze stijl voor 't eerst in Noord-Frankrijk zich ontwikkelde en als opus francigenum in de 13^de eeuw naar Duitschland kwam, ook dezen zou weigeren aan ons volk toeteschrijven. Toen ook in 't Noorden de steenbouw begon doortedringen, legde zich de tot dan toe dank zij den scheepsbouw steeds in gebruik gebleven houtbouwkunst vooral op den dakstoel toe, die zoodoend die hooge volmaaktheid bereikte, die wij gedeeltelijk aan de Noorweegsche kerken⁽²⁾, gedeeltelijk en gevolge van invallen der Noormannen ook in Noord-Frankrijk, zooals in den kruisweg van Pont l'abée, aan een kapel te Troyes, aan de kasteelen van Sully en Châteaudun, het raadhuis van St-Quentin en inzonderheid in Engeland, b.v. aan de kerken van Leicester, Malven, Addesbury, aan de kasteelen van Eltham, Hamptoncourt, Windsor, Westminster, bewonderen. Een echt meesterstuk is bijzonder het laatste gebouw, zoodat men met Lehfeldt er van kan getuigen⁽³⁾: ‘Met de stoutheid⁶ van het ontwerp gaat de kunstvaardigheid hand aan hand.’

Deze hooge, zich zelf dragende daken, die de zijwanden ont-

5 Jugendschwärmerei.

(1) Von deutscher Baukunst. 1823.

(2) Van den stevigen⁷ bouw der daken geeft het verhaal van een Noorweegsch bouwmeester, die in zulke kerk door een hevigen storm verrast werd, een goed denkbeeld: Aanvankelijk ging er door het oude timmerwerk een knakken en kraken, alsof de kerk zou instorten; nadat de muren echter in hun beweeglijke voeging zooveel dit mogelijk was hadden toegegeven, werd het geheele gestel rustig en in spijt⁸ van den steeds voort-woedenden storm hoorde men niet het minste gerucht meer in de kerkmuren.’

7 festen.

8 trotz.

(3) Die Holzbaukunst, Berlin 1880.

6 Kühnheit.

[p. 239]

lastten en in hun geheele oprijzende⁹ bouwwijze hemelwaarts wezen, waren het voorafgaande en zooals het zelfstandig ontstaan in Noorwegen en Noord-Frankrijk bewijst, ook de oorzaak van den Gotischen stijl. Dat hij in Noord-Frankrijk vroeger dan in Duitschland tot ontwikkeling kwam, is eenvoudig hieraan te wijten¹⁰ dat dit land de laatste inwijking¹¹ uit het Noorden bekomen had. Van een niet Germaanschen stijl spreken is daarom ongerijmd, daar te dien tijde in Normandië en de aangrenzende deelen van het Frankisch rijk de hoogere standen bouwheeren en bouwmeesters, schoon ze ook reeds Fransch spraken, toch naar hun oorsprong raszuivere Germanen waren. Zoo is het ook te verklaren, dat de nieuwe bouwwijze door de Duitschers aanstonds¹² aangenomen werd en op hun eigen wijze verder ontwikkeld werd. ‘De Duitsche geest’ zegt Schnaase⁽¹⁾ ‘behandelde hem niet als een vreemde schepping. maar als zijn eigendom.’ Het sierwerk nam veel nieuwe, dikwijls wat meer naturalistisch opgevatte, inzonderheid aan het plantenrijk ontleende vormen aan, herinnert evenwel in zijn bewerking nog zeer aan het Romaansche, zoodat wij ook hier geen onvoorbereiden overgang vinden en dus met volle recht den Gotischen stijl als een Duitschen, als een voortontwikkeling der Germaansche kunst mogen beschouwen¹³. De naam ‘noormaansch’ zou aard en ontstaan ervan het passendst aanduiden⁽²⁾.

9 aufstrebende.

10 zuzuschreiben.

11 Einwanderung.

12 sofort.

(1) Geschichte der bildenden Künste, Düsseldorf 1854.

13 betrachten.

(2) Toen dit reeds geschreven was, verscheen het werkje van Limprecht: Der Ursprung der Gothik und der altgermanische Kunstcharakter’ Elberfeld 1898. Zijn verklaringen komen ten deele overeen met zijn meeningen, maar zijn alleen ietwat verward, onklaar en missen de noodige zaakkennis. Als eigenaardigheden van het Duitsche Wezen en van de Duitsche kunst zijn volgens hem innerlijkheid en innigheid maar ook neiging tot het ernste sombere, duistere, logge¹⁴ en verwarde. - Ook naar Beneden-Italië hadden de Noormannen hun kunst en hun stijl overgeplant. Over den dom te Trani zegt Schubring (Apulische Bauten des Mittelalters, Frankfurter Zeitung 1898 Nr 142) o.a. 't volgende: ‘De kunstenaars werken niet naar een schema, maar putten¹⁵ uit den heelen rijkdom hunner verbeelding, zooals zij bij de velerlei lotgevallen¹⁶ op hun verre land- en zeetochten en uit de zwaarmoedige wilde sagen van hun rotsachtig Normaneneiland mag ontstaan zijn. In dien zin spreekt ook Peez in zijn overigens ook veel verkeerds en onjuistes bevattende verhandeling Antike Technik und altdeutsche Holzkultur (Erlebt, Erwandert, Wien 1899); hij zegt o.a, dat het Duitsche volk nog in ononderbroken, door geen vreemde overweldiging ooit blijvend verstoorden samenhang met den voortijd staat....’ dat de Goten, toen zij het strand der Oostzee verlieten, een eigen houtbouwkunst op hun treks medenamen en werpt de vraag op, aangezien ook in Spanje en in Normandië, waar eveneens Gotische vormen voorkomen ‘Gotische en Skandinaafsche volkeren ingeweken zijn, of niet de eerste beginselen van den nieuwen stijl, die in Frankrijk met Romaansche kunst en techniek versmolten en door de laatste gelouterd en onbetwist oneindig verheven werden, tot den Germaanschen houtbouw terug te leiden zijn?’ Hij ziet voorbij, dat niet onmiddelbaar de ‘Gotische’ maar wel vooreerst de ‘Romaansche’ stijl uit de Oudgermaansche kunst gesproten is.

14 massige.

15 schöpfen.

16 Fährnisse.

[p. 240]

Niet met stilzwijgen mag ten slotte voorbijgegaan worden, welken invloed de stijl der tegen het Romeinsche rijk aanstormende volken, gemeenlijk ‘Barbaren’ genoemd, op de laatklassieke kunst heeft teweeggebracht. Geheel onloochenbaar zijn in den byzantijnschen stijl Noorsche inwerkingen en bestanddeelen; dat uit dezen stijl echter de Sarazeensche ‘Arabeskenstijl’ is voortgesproten, heeft Riegl in zijn ‘Stilfragen’ klaar en overtuigend bewezen.

Door overdreven verheerlijking van de Oudheid en Renaissance heeft ongelukkig zooals Lachner klaagt, de Duitsche houtbouwkunst tot nu niet de belangstelling gevonden, die zij verdient en toch bevat zij, daargelaten nog dat zij de kunst onzer voorvaderen is, een zoo uitnemende opleidingskracht¹⁷, dat ook de huidige bouwkundige zich grondig met haar moest vertrouwd maken en ze veel meer moest benuttigen.’ Willen wij ernstig uit de stijlloosheid geraken, laat ons dan weder naar een volkseigen¹⁸ kunst streven, zoo bestaat er voor onze kunstenaars geen geschikter middel, dan zich door een bad in de onuitputtelijke bron der Germaansche kunst te verjongen en er geestdrift en denkbeelden¹⁹ te putten. ‘In elk geval zou, daarin heeft Ebe volkomen gelijk²⁰, het weerwinnen van een echt nationale ver-

17 Bildungsfähigkeit.

18 volkstümliche.

19 Anregung.

20 Recht.

[p. 241]

nieuwde kunst een der werkzaamste middelen vormen, om de opgebouwde staatkundige²¹ eenheid der Duitsche natie te stijven²².’ De Noorsche houtbouw is voortreffelijk geschikt voor tuinen²³ en buitengoederen, wachtzalen, lusthuisjes, berghotels en - de Keizer is in Rominten met het goede voorbeeld voor-aangegaan - jachthuisjes, de Noormaansche dakstoel, dien men naar den nieuwen smaak met ijzerwerk zou kunnen verbinden, uitstekend voor feestzalen en wegens goede galming²⁴ voor muziekzalen smaakvol geschilderd, biedt zulk een open dakstoel een prachtigen en stemmigen aanblik.

De Romaansche steenbouw is meer geschikt voor kerken, vooral protestantsche, en grootere openbare gebouwen; hij is er geheel voor aangelegd om zich met het liefelijke der kleuren te verbinden. ‘Ik denk Duitsch’ heeft Lodewijk I van Beieren eens gezegd ‘mijne heele politiek is Duitsch, maar ik bouw niet Duitsch! Zonderling!’ Zou niet de Walhalla, waarvan de naam aan de Noorsche godensage ontleend is, haar bestemming een roemhalle voor Duitsche grootheid en heerlijkheid te zijn, beter verwezenlijken, indien hij in Germaanschen stijl in plaats van als Grieksche tempel ware opgebouwd? Voor de Gotiek zullen voornamelijk de kerken behouden blijven. In Germaanschen stijl kan men verrukkelijke snuisterijen²⁵, juweelen, borduursel en weefsel vervaardigen.

Wij zijn natuurlijk niet van gevoelen, dat onze kustenaars en kunsthandwerklui gedachtenlooze, slaafsche naäpers van den ouden stijl zouden worden. Zij moeten van hem alleen leeren, hun vindingsvermogen oefenen, uit zijn vormenschat putten.

Immers bezit onze eerbiedwaarde oude volkskunst het beduidend voordeel, dat zij geen stijve vormen, geen enge perken²⁶ opdring, maar wel den smaak van eenieder volle vrijheid laat. In een Romaanschen dom is geen zuilenknoop, geen deurge-

21 politische.

22 in Kraft zu halten.

23 Gärten.

24 Akustik.

25 Kleingeräte.

26 Schranken.

[p. 242]

welf met een ander gelijk en toch komt alles zoo wonderbaar overeen.

‘De kunst is een zaak geworden, die met de volksziel om zoo te zeggen niets meer te doen heeft!’ ongelukkig zijn deze woorden⁽¹⁾ van Seesselberg maar al te waar. Dat moet en zal anders worden!

‘Langzaam glimt aan den gezichteinder het morgenrood eener algemeene nationale wereldbeschouwing;’ hopen wij, dat zij een stralende zon worde en voor ons volk in het nieuwe rijk ook dat late ontluiken²⁷, wat thans nog onbreekt, een Duitsche kunst.

(Heidelberg)

L. Wilser

(1) l.c.

27 aufblühen.

7 festen.

8 trotz.

14 massige.

15 schöpfen.

16 Fährnisse.