Germania. Jaargang 4

[p. 182]

Germaansche Stijl en Duitsche Kunst^*
(Voortzetting)

Steeds meer rijpt bij onderzoekende bouwmeesters het gevoelen⁽¹⁾, ja wordt het bij hen vast ‘dat vele vormen van den Romaanschen en Gotischen stijl, waarvan men het ontstaan niet tot de oude voorbeelden kan terugbrengen, en waarvoor een zelfstandig nieuwontstaan niet kan gedacht worden, door overdragen van oorgermaansche houtbouwvormen op den steenbouw te verklaren zijn.’ Wat aan dierlijke of plantelijke siervormen

* Germanischer Stil und Deutsche Kunst. Ad. Emmerling u. Sohn 1899, Heidelberg.

(1) Neumann, 1. c.: Herhaald had ik het geluk, mijn meeningen te zien bevestigen door verrassende ontdekkingen en opdelvingen. Zoo bericht de Schwäbische Merkur (1899 N^o 43) van twee op het Elfinger hof gevonden steenbeelden, die tot de oudste Maulbronner kerk behoorden. Zij vertoonen uitgesneden fratsachtige menschengezichten met breeden mond en laten duidelijk zien, dat den meester houtsnijwerk vóór den geest stond en dat hij gewoon was met breede, krachtige sneden in het hout te werken, niet met den beitel in den weerspannigen harden zandsteen. Korteling is ook (z. Jahrbuch der Gesellsch. für lothringische Geschichte (IX, S. 20 vlg.) te Metz de uit den Merwigschen tijd dagteekenende Petruskerk opgegraven geworden. Het metselwerk is nog volkomen Romeinsch, van de grootste beteekenis echter voor de kunstgeschiedenis zijn dertig met beeldhouwwerk versierde steenen, waarvan tien dooreengestrengelde slangen, juist zooals aan de Frankische wapens en sieradiën. De andere vertoonen ruitonderwerpen, vlechtwerk, ook plantsierwerk, gelijk aan oudchristelijke kerken uit dien tijd te Rome en te Monza voorkomt. De kunst had namelijk reeds alsdan niet weinig uit den vormenschat der Noorsche volken geput. Ook zuilen niet rondbogen werden aangetroffen, nabootsing van de Germaansche loofgangen (Lauben)

[p. 183]

ontleend werd is betrekkelijk weinig en werd al spoedig¹ volkomen ingelijfd en stijlgetrouw omgewerkt.

Ook het bouwplan zelf, de grondteekening was in de Germaansche halle reeds aangegeven en werd later slechts door inschuiven² van het dwarsschip, aanbouwen van de torens en de ontwikkeling van het koor vergroot, de houten dakstoel werd voordehand behouden.

Het is niet te veel gezegd, zoo men beweert³, dat al de vormen die den ‘Romeinschen’ stijl kenmerken hun oorsprong uit den houtbouw niet loochenen kunnen, zoo de ronde boog, die zooals Seesselberg⁽¹⁾ klaar bewijst, met den scheepsbouw nauw verbonden is, de oorspronkelijke stijlen⁴, die aan een langere of gebogen plankenwand grootere stevigheid moesten geven, de bogenfries, die de voegen van de planken in de dwarsbalken⁵ (Noorw: staflägja) tegen het indringen van vocht moesten beschutten, de dwerggaanderijen die niets anders zijn dan de oude loofgangen⁶, de aan den kerkmuur aanleunende kruisgangen waarin wij den loofgang terugvinden, die de grondbalken voor de natte moest bewaren.

De diepere wetenschappelijke bewustheid van den jongsten tijd, heeft ons op grond van onvermoeibare, het oorzakelijk verband opzoekende vorsching geleerd, dat de vroegere, op oppervlakkige waarneming rustende begrippen van den zuid-noordelijken en oost-westelijken gang der beschaving in de meeste gevallen valsch waren; zoo stammen b.v. de Arische taal⁷ en geaardheid, de bronskultuur, boekstavenschrift⁽²⁾ niet uit het verre Oosten, uit een vreemd werelddeel, maar zijn scheppingen

1 bald.

2 einschieben.

3 behauptet.

(1) L.c.

4 Pfosten.

5 Querbalken.

6 Laubgänge.

7 Sprache.

(2) Verg. mijne verhandelingen: ‘Ursprung der Bronze.’ Ausland 1890 N^r 20, ‘Alter und Ursprung der Runenschrift’ Korrespondenzblatt der deutschen Geschichtsund Altertumsvereine, 1895 N^r 11 en 12 en ‘Zur Geschichte der Buchstabenschrift’ bijlage der Allg. Zeitung 1899 N^r 103.

[p. 184]

van het in Noord-Europa ingeboren edelste menschenras en hebben zich door de uit dit ras ontstane volksverhuizingen⁸ verbreid. Het is dus ook niet te verwonderen, dat wij de tot nu heerschende meening over den oorsprong des Germaanschen houtbouws eenvoudig moeten omkeeren. De verklaring⁽¹⁾ van Dietrichson dat ‘de paalkerk niet anders is dan een met de eischen der bouwstof, het hout, volkomen overeengebrachte wijziging⁹ van de Romaansche basilika’ zullen wij zoo moeten omkeeren dat we zeggen: de Romaansche bouwstijl is een overzetting van den Oud-Germaanschen houtbouw op steen. ‘Plaatst men zich’ merkt Dietrichson terecht op ‘in een uit steen gebouwd klooster midden in den kloosterhof en blikt men naar de kloosterkerk, zoo vertoont ons deze al de uitwendige deelen van de paalkerk, de gaanderijen niet uitgezonderd’ en hij besluit daaruit dat deze een nabootsing¹⁰ van den kruisgang zijn. ‘Onmogelijk is het niet dat de esthetische reden tot de loofgangen der paalkerken aan de Engelsche kloosterkerken ontleend zijn’ Nu zijn evenwel de gedekte gangen, die den houtbouw omgeven in 't geheel niet aan ‘esthetische redenen’, toe te schrijven maar aan nutsgronden¹¹; het schutdak hield de sneeuw en het regenwater van de grondbalken af en bewaarde die voor wegrotten¹²; het schoonheidsgevoel kwam eerst in de tweede plaats.

De geschiedenis van de Noorweegsche houten kerken leert ons, dat gewoonlijk, wanneer de gaanderijen wegens bouwvalligheid weggenomen en niet vervangen¹³ werden, weldra het geheel gebouw volgde. Omgekeerd spreekt het van zelf, dat de steenen kerken met haar wedervaste grondmuren deze booggangen missen¹⁴ konden; enkel in kloosters, waar een wandelgang voor de monniken moest gemaakt worden, kwam men er toe terug en

8 Völkerwanderung.

(1) L. c.

9 Abänderung.

10 Nachahmung.

11 Zweckmässig keitsgründen.

12 wegfaulen.

13 rsetzt.

14 entbehren.

[p. 185]

benutte men het fraaie¹⁵ en daartoe zeer geschikte ‘esthetische motief’ der gaanderijen⁽¹⁾.

Zooals te bemerken valt, kan men elk ding van twee zijden beschouwen. Uit de zucht om alles door ‘ontleenen’ te verklaren, komt ook de poging voort van Dietrichson, zoo zeer in tegenspraak met de voorhanden stof, om een oorsprong van den Noorweegschen kerkbouw op de Britsche eilanden te zoeken. Omdat in Engeland éen enkele, maar veel minder volmaakte¹⁷ houten kerk, in Greenstead, zich bevindt, omdat Beda van een opus Scoticum spreekt, moeten de in hout- en scheepsbouw sedert Pytheas en Tacitus, zoo ervaren Skandinaviërs, den kerkbouw van Iersch-Engelsche zendelingen geleerd hebben, moet daarmêe de vraag naar den oorsprong der paalkerken ‘afgedaan’ zijn? Neen, weeral omgekeerd: de meer kunstrijke houtbouw (Reisverk) werd naar Engeland door de Germaansche inwijking der Angeln, Saksen en Friezen gebracht, van wie hem de Ieren en Schotten (opus Scoticum) leerden; het Iersche ‘ornement’ is niets anders dan Angelsaksisch sierwerk.

Duitschland (Bohemen) bezit noch slechts één gedenkteeken van dezen aard, de in het jaar 1171 gebouwde kerk van Braunau in 't Riesengebirge; deze heeft zooals de Noorweegsche gaanderijen en latdak¹⁸ en aan de andere zijde, naar Lachner⁽²⁾ opwerpt, ‘een opvallende overeenkomst met de Romaansche basilieken.’ De in de 13^de eeuw gebouwde Jodokuskapel te Mühlhausen in Th. en die dezelfde bouwwijze verraadde, werd ‘tot algemeen nut’ in 1846 afgebroken; ook zulk

15 hübsche.

(1) De meest kenmerkende siervormen van den Romaanschen stijl, de met sierwerk overdekte zuilen, de verheven tapijtteekeningen der wanden, alles is slechts te begrijpen als oorspronkelijk houtsnijwerk; het teerlingkapteel¹⁶ met zijn afwijking het pijpenkapteel, is niet, zooals Seesselberg meent, een omwerking van het akanthuskapteel, maar uit een teerling vormig houtblok ontstaan, waarvan hoeken en kanten afgerond werden als overgang tot de ronde zuil.

16 Würfelkapitäl.

17 vollkommen.

18 Schindeldach.

(2) Geschichte der Holzbaukunst in Deutschland.

[p. 186]

een, zelfs met Runenschrift voorziene kapel in de nabijheid van Bielefeld zou eerst in de laatste jaartientallen verdwenen zijn.

Ook de Slaven kenden in den beginne alleen den houtbouw; daarvoor zijn ook in Slavische landen, zooals Oberschlesien, Mähren, Böhmen, Polen, Ungarn, buiten oude boeren-en burgerwoningen nog een tamelijk aantal houten kerken bewaard gebleven, die gedeeltelijk, zooals die te Lubom, Syrin in het Szathmarer Comitat en andere, bij den eersten aanblik aan de Noorweegsche kerken herinneren. Het zijn echter enkel blokgebouwen, waaruit blijkt, dat de Slaven den houtbouw niet tot de hooge ontwikkeling gebracht hebben van de Germanen; wat zich daar nog aan grendelgebouwen¹⁹ in deze streken bevindt, stamt meest af van Duitsche inwijkelingen²⁰ en kolonisten. Men kan daarom met Lachner niet geheel instemmen als hij zegt: ‘de vroegere door Oostgermaansche en Vandaalsche volkstammen, naaste verwanten der Skandinaviërs, bezeten woonplaatsen werden na de volksverhuizing door de achternakomende Slaven ingenomen, die de bestaande bouwwijze behielden. Enkel zóó laat het zich verklaren, zooals Hennig er juist op drukt⁽¹⁾, dat de Schlesische en andere Oostduitsche blokhuizen, ja zelfs een deel der Hongaarsche houtwerken in hun aanleg nader bij de Noorsche staan, dan bij de naastliggende Russische.’ Deze verklaring is niet noodig, want de Slaven bouwden reeds ten tijde van Tacitus huizen (domos fingunt, Germ. 46), en de overeenkomst spruit²¹ uit oorverwantschap voort. - Enkele gebouwen, zooals het slot van Koning Wacho, kunnen bij het wegtrekken²² der Germanen blijven staan zijn; niettemin hebben de Slaven ook in den houtbouw, evenals doorgaans²³ in de beschavingsontwikkeling²⁴, niet den hoogen trap ²⁵ van de Germanen bereikt. Ook de Grieksche tempel is ja, zooals we gezien hebben, uit den houtbouw gespro-

19 Riegelbauten.

20 Einwandern.

(1) Hennig, Geschichte des deutschen Hauses.

21 entstammt.

22 weiterziehen.

23 gewöhnlich.

24 Kulturgang.

25 Stufe.

[p. 187]

ten, maar in een tijd, dat zich deze nog niet boven den toestand van het blokhuis verheven had en men nog geen hooge dakstoelen wist te maken; de zuilen zijn uit de pijlers ontstaan, met welke men, wat blijkt in de kerk te Sznazk's in Hongarije, in Oosteuropa het over den blokmuur vooruitkomende dak placht te steunen²⁶. Ook de Grieksche tempelbouw verloochent dezen oorsprong niet; hij behoudt, bij alle schoonheid der anders kunstrijke uitrusting en versiering, toch met zijn laag, zwaarliggend dak iets ingedrukt en, schijnt in tegenstelling met de ten hemel strevende Germaansche gebouwen, ietwat aan de aarde vastblijvend.

Daartegen kon in het Noorden, waar de steenbouw veel later ingevoerd werd, de houtbouwkunst ongestoord zich ontwikkelen en volmaken, niet alleen in hetgene in het opbouwen, maar ook in wat het versieren betrof, zoodat beide meteen zich ontwikkelend, in volle overeenstemming met elkaar en met de bouwstof bleven. ‘Is de gevoegde opbouw’ zegt Lachner ‘het geraamte²⁷, zonder welk een stevig lichaam niet denkbaar is, zoo is de versiering het vleesch, waarvan de vormvolmaking²⁸ aan de geheele gestalte eerst leven en schoonheid verleent.’ Op dezen ontwikkelingstrap in steen overgedragen, bracht de bouwkunst der Germanen en hunner afstammelingen die heerlijke gebouwen voort, die wij vooral op het gebied der Franken, het leidende volk, aan den groenen Rijn bewonderen.

Kan men iets schilderachtigers vinden dan de domkerken aan 't Laacher meer of in Limburg aan de Lahn? Een zekere gegrondheid heeft dus de voorslag van von Löher, de volkomen onpassende benaming ‘Romaansche’ door ‘Frankische’ stijl te vervangen, daartegen is alleen in te brengen, dat deze stijl juist geen afzonderlijk eigendom der Franken, maar gemeengoed aller Germanen was. Sedert alle kerken en groote openbare gebouwen in steen uitgevoerd werden, bleef de houtbouw

26 stützen.

27 Gerippe.

28 Formvollendung.

[p. 188]

nog enkel in gebrulk bij pachter en burger, en dit nog bijzonder in het steenarme Nederduitschland.

Behoort den Franken de roem, de heerlijkste steenkerken gebouwd te hebben, zoo hebben hunne mededingers²⁹, de hardnekkig aan het oude hangende Saksen, de verdienste, den houtbouw trouw gebleven te zijn en hem door drie stijl-perioden, de Romaansche, de Gotische en de Renaissance, met volmaakt, steeds schoone uitwerking oefenend aanpassingstalent doorgedreven te hebben. Wie in de eigenaardige aanlokkelijkheid der Duitsche houtbouwkunst genoegen wil scheppen, moet door de kronkelende en schilderachtige steegjes³⁰ der oude Saksische steden Hildesheim, Braunschweig, Goslar, Halberstadt wandelen. De overgangen van den eenen tot den anderen stijl volgden van lieverlede³¹, zoodat trots gewijzigden siervorm de geheelindruk immer dezelfde bleef. Gotisch snijwerk gelijkt vaak nog op Oudgermaansche slangentoonbeelden, draken met dooreengeslingerde staarten³² komen nog in de Renaissance voor en de schoon gestrengelde ranken met of zonder staf (loofstaf) is in alle stijl-perioden zichtbaar. Willen wij ons dus een voorstelling vormen, hoe de Duitsche steden in den tijd der Saksische keizers of der Hohenstaufen er uitzagen, dan hebben wij ons de straten van Hildesheim of Braunschweig maar te herinneren.

(Heidelberg)

L. Wilser

(Slot volgt)

29 Mitbewerber.

30 Gässchen.

31 allmählig.

32 Schwärze.

16 Würfelkapitäl.