Germania. Jaargang 1

Geeritt Roosen und seine Geschichte der Kriegsereignisse seiner Zeit.
Von Paul Piper in Altona a/E.
(Schluss)

In den winter tussen 1674 en vyf en seventich wert door verschyden pootentaten by den coning van Engelant sterck gearbyt om vreede met Hollant te maecken, daer oock de groote van Engelant meede sterck om aen hielden ende de inwoonderen seer naer verlangden, om dat se soo overgroote schade door de hollantse, maer meest door de seeuwse capers leeden, hebbende haer meede tjaer 1673 een van haer beste oostindise scheepen genoomen.

Den coninck, die nu voor de tweede ryse met Hollant de proeve des oorlochs genomen en telckens niets had gewonnen, maer eer van syn en synder natien eere verlooren, liet hem, hoe wel met verdriet, tot den vreede beweegen, en maeckten alsoo den tweeden mael weer vreede met de Hollanders, tot weedersyts onderdaenen groote blytschap; cort daerop

[p. 726]

wert oock door den keyser den vreede tussen de Hollanders en den bischop van Munster, die ook tweemael de proeve met de Hollanders gehadt hadde, gemaeckt.

Daermet ginck doen den oorlog boven aen den Rynstrom tussen den keyser neffens de rycxvorsten tegen Vranckryck aen, en oock tussen den coervorst van Brandenborch en den Sweeden in Pomeren, want Sweeden had hem aen Vranckryck verbonden en trock maentlyck van Vranckryck groote sommen subsidiegelderen, om in Duytslant eenige diversie te maecken op dat alle duytse vorsten neffens den keyser Vranckryck niet te swar opt lyf souden vallen. Sweeden meende door deese geleegenheyt weer alss syn voorsaet Gustavus Adolphus een tocht in Duytslant te doen, en soo groot te worden, alss die byden voorigen duytsen oorloch geworden wass, wyl hy nu Vranckryck dien soo machtigen fictorieusen coninck op syn syde had, maer hy nu van Godt soo niet tot castydinge geroepen synde alss Gustavus Adolphus, maer meer tot syn verderf, soo wilde hem Godt nu door een vorst des reyck laten klein maecken, daer hy, als hy des Heeren roede wass van den grooten romschen kyser niet conne overwonnen worden. Als hy nu dus in de marck t'Brandenborch des Brandenborgers onderdaenen seer qualycke hanteerden en schatten, dat veel klachten aen den coervorst quamen, daer hy boven aen den Ryn neffens ander ryxvorsten en kyserse tegen de France lach, den coervorst van Brandenborch treckt daerop met aller haest naer Maegdeborch, en van daer overvalt hy de Sweeden by der nacht eer se hem verwachten waeren, slaet de eene partye voor, en dander naer, eer se conden te saemen comen en verstroyte se, dat deen hier en dander daer vluchten, wynich bleven doot maer vele werden gevangen en raeckten alle geschut en bagagie quyt, de ontfluchte retireerden in Wismer, Statyn en ander plaetsen, den coervorst belegert Stattyn, maer kreech het dat jaer niet in. Sweeden, omdat door Dennemercken uyt der zee geslagen was en soo geen volck uyt Sweeden in Pomeren overscheepen konde, brengt eenige duysent mann in Lyflandt te saemen en meent daer de syne, die in Pomeren soe benout werden, met te ontsetten, breeckt daermet in de winter op, den Brandenborger treckt daer met syn volck uyt Pomeren teegen aen, 'tvoetvolck op sleeden, en soo haer tot in Coerlant te gemoet, die daer op des coervorsten comste en volck niet verdacht waeren, overvalt se en slaet se op de vlucht, en int vluchten veel doot en gevangen, becomt oock alle haer geschut, amonitie en meenichte van wagen en treckt soo in de winter met syn volck weer in Pomeren, vermeestert Statyn en ander plaatsen meer in Pomeren en soo wert Sweeden niet alleen uyt het velt geslaegen, maer van den coervorst alles weer afgenoomen, wat se in Pomeren besaeten, endelyck met hulp van Denemarcken oock uyt Wismer en

[p. 727]

'tlaetste op't eylant Ruegen, 'twelck se door assistencie van Vranckryck noch lang in hadden, maer a_o 1678 voor Dennemarcken en Brandenborch in overvallen en uytgedreeven werden, die ontfluchten weecken in Straelsonde, 'twelck daerop belegert en sterck beschoten, oock brant in gesmeeten wert dat wel 1/2 van de stadt afbranden, soo dat se haer met accort mosten opgeeven.

Maer als se naer Sweeden overgevoert souden worden, wel in 20 scheepen met al haer overgebleeven geschut, amonitie en bagagie, soo vervielen se in der nacht met harde wint op Bornholm in de Oostsee en bleeven meest alle met veel van haer hooge offeciers, soo dat de Bornholmers een groote buyt daerdoor kreegen, en soo werden se ondertussen oock door de Luyneborgers, bisschop van Munster en coninck van Dennemarcke uyt sticht Breemen geset, soo dat se alles, wat se by den duytsen oorloch gewonnen en by den munstersen vreede vant romse ryck bedongen hadden, weer quydt raeckten, dat se alsoo voor de derde mael, als eens in Poolen, eens open in Dennemercken, en laetst in Pome ren, en dat van die, die se te vooren niets en achten, klein gemaeckt en overw onnen syn.

Waeraen wy claer connen sien, hoe wonderlyck Godes handt werckt, en hoe Godt de heere syne plaegen en straffen soo wel uytvoeren can, door kleine macht als door groote, en soo hy groote machten daertoe gebruycken wil, dat hy die gebruyckt hebbende, oock door kleine machten kan te niet doen, als nu eenige rysen getoont hebben, dit dan van den op en onderganck oft kleinwordinge der croon Sweeden aengemarckt hebbende, soo sullen eens weer terug keeren tot Hollant en Vranckryck, hoet daermet vergaen is.

Als nu den coninck van Vranckryck syn uyterste proeve met hulpe vąn den bischop eerst te lande, en daerna met hulpe van Engelant te water 2 jaer lanck op Hollant gedaen hadde, en niet meer doen oft verder avanceeren konde, hebbende wel veel steeden in de booven provincien van haer in, maer van wynig vermogen, die hem veel souden kosten te onderhouden, in sonderheyt alss de Hollanders die met hulp van haer gcalieerde aengetast hadden, oock dat hy den keyser en alle duytse vorsten teegen had, beneffens Hollant en Spannien; soo resolveert hy uyt alle hollantse steeden (alsoo hem die al te verre afgeleegen waeren), te defendeeren en te assisteeren, syn volck te lichten, begint alsoo met de eene stadt voor, en met de ander stadt naer (doer de gouverneurs) over de brantschattinge en dat noch reedelyck ceviel te accorderen en uyt te trecken, en ooverleevert se ongeschoffeert in volle postuere weer over met alles wat daeran verbeetert was, behoudt alleen de stadt Graef en Mastricht in besettinge, waerover veele ten hoochsten verwondert waeren, dat dit soo macklyck toeginck, alss oft met een vreede soo bedongen wass.

[p. 728]

Maer men macht wel voor een groote goetheyt en groote genade van Godt insien, ja als een bysondere voorsinicheyt Godts erkennen, want ons daerin die rechtvaerdicheyt eerst, en daerop syn groote goedertierenheyt claer blyckt, al ist dat ment byt inneemen voor een extra groote straf van Godt insien, ja als een bysondere en by veelen vor ontrouw der gouverneurs in sach en van sprack te weeten, dat alle die steeden aen de France soo plotsling (sonder oft) met wynich teegenweer overgingen, want waeren se doen d'een voor en d'ander naer, van buyten door de France beleegert, beschooten, bestormt en tot overgeeven gedwongen geworden, en dat de Franse dan oock soo weeder met gewelt daeruyt souden gedreven geworden syn, wat soudet menschenbloet gekost, veel steeden heel oft ten deel verwoest hebben, wat souder meenich mann- en huyssgesinnen om alle het haere geraeckt syn, niet alleen, maer hoe souden veel van huys, lant en stadt in de vremde hebben moeten suckelen, daer se nu veele noch bij het haere, al ist dat zy wel veel hebben moeten opbrengen, soo syn se noch by oft ontrent het haer gebleeven oft syn in oost daer weer by en tot het haere gecoomen, daer men anders op veel plaetson, daer den oorloch lange geduert heeft (ende de steeden dan in deese, dan in een anders handt geraeckt syn), noch de verwoeste steeden vint woest leggen, al ist lange jaeren vreede geweest, principael, dat de ingeseeten ten deele daerin omgecomen en die haer huysen onder de voet raeckten, en 't haer quyt werden, uyt noot, d'een hier en d'ander daer heen in armoede raeckten, en 't hare dat sy noch de haere noyt weer tot haer huys oft besit syn gecomen, daer de hollantse ingeseeten by huys bleeven, dit van de hollantse ingeseeten daer teegens eens aengemerckt soo moet men haer in dit haer ongeluckig overcoomen, noch geluckig achten, en wy hebben daerby te sien, hoe wonderlyck dat Godt de heere met ons ten goeden werckt, wanneer wy menschen mynen, dat het enckel te quaeden voor ons vreesen moet, dat het echter entlyck voor ons ten goeden dient, soo dat wel van ons erkent behoort te worden, dat des heeren weegen hooger syn als onse weegen, en des heeren gedachten hooger dan onse gedachten, niet alleene wy particuliere en prevaete persoonen, maer selve behoorden de groote potentaten daer door de oogen des verstants geopent te worden, wanneer se sien, hoe verre het buyten haer beoginge haer ontschieten teegen loopt, want Vranckryck, oft dien coninck, had hem selven door sulcken hulpers, als hy meende, daertoe op syn syde gebrocht te hebben, de overwinninge van de Hollanders soo verseeckert, als oft hyt al in syn handen oft besit hadde, gelyck gebleecken is, aen tgeene daervan uytquam, dat se de 7 provincien al onder haer geparteert hadden, Vranckryck soude 't beste, alss Hollant, West-Vriesslandt en 't sticht van Uytrecht hebben, Engelant de provincie van Seelant, den bischop van Collen Gelderlant, den bischop van Munster Overysel, Vriesslant en Gro-

[p. 729]

ningerlandt, gelyck het hem (voor veeler menschen oogen) in 't begin oock heel daernaer liet aensien oft het daertoe stondt te coomen.

Maer dien grooten alwysen Godt, wiens gedachten der menschen gedachten verre te boven gaen, wiste het te versien, dat het daertoe niet gecomen is, hoe wel dat de inwoonders der ingenoomen hollantse steeden veel commers hebben uyt gestaen, veel en swaere lasten gedragen, veel geldt voor brantschattinge by het vry worden moeten geeven, evenwel soo hebben die die in de ingenoomen steeden, by de France syn gebleeven, ondertussen noch haer nodtdruft van leevensmiddel daerby gehadt, haer huysen behouden en daerdoor (naert uyttrecken der France in corten tyt weer tot haer werek en neeringe geraeckt) tverlooren ten deel weer ingehaelt en is die groote overlast en schaede door den vreede versacht en verhoet geworden, niet alleen, maer selve de regenten des lants oft heere staeten generael iss het niet min ten goeden gecoomen, want soo licht onverhoets en haest, als sy haer steeden vasticheeden en sterekten verlooren en in handen en macht haerder vyanden geraeckten, sonder veel bloetstortinge, alsoo onverwacht licht en haest hebben se die sonder force oft bloedstortinge weer in besitt in haer macht becomen, waervoor elck hooch en leech Godt wel te dancken heeft gehadt, gelyck oock ongetwyfelt van veele geschiet is.

De France dan dus de hollantse steeden op Mastricht ende de Stadt Graeve naer verlaeten hebbende, soo trock den prince van Orangien int naer somer a^o 1674 voor de Stadt Graef, beleegert die naer hollantse maniere met matelycke force maer lancksaem, die van binnen van alles ryckelyck versien synde, hieldent lang tot opt uyterste teegen, enctlyck gaeven se het met goett accord over, en trocken naer gemeen kriegs manier met al haer bagagie uyt, daermet waeren de 7 hollantse provincien weer vant france volck geheel vry, twelck men in geen tien oft meer jaeren te gemoet gesien had, daernaer trock de prinss van Oranien met de meeste hollantse macht naer Brabant en Vlaenderen tot de Spaense, om soo gesamentlyck teegens de France te gaen, daer hy als hooft commandeerde, maer wert niets uytgerecht, als 'tlant te last te syn en te bederven.

Int jaer 1675 trock hy met een deel der spaense neffens thollantse volck naer Mastricht, als oft hy dat beleegeren wilde, maer de France daer oock naer toe comende, trock hy weer af naer Brabant, en brocht soo voort sonder iets uyt te rechten, den soomer in Brabant en Vlaenderen toe, hebbende meer het aensien om Hollant uyt te putten en onmachtig te maeken door het gedurich opleggen en vorderen van groote schattingen alss om Hollant uyt haeren noot te helpen.

Dit doen des prinsen maeckten elck binnen en buyten lants hoe langs hoe meer quade gedachten, en veroorsaeckten in Hollant alderhan dischoersen

[p. 730]

en openbaer quaelyck spreecken van hem, ten deel mede om dat men hoorde, dat hy onder de roemssgesinde in Brabant selfs by de grootste van de geestelycke soo aengehaelt wert, en in familiare confersatie frequenteerde als oft hy schier tot haer behoorde, dit soo gaende begonnen de heere staeten te raetslaegen, wat haer voort landt best te doen stont, naer dient haer gevaerlyck en beswaerlyck toescheen met haeren princen soo langer den oorlog uyt te voeren.

En men kreech by hoch en laech te meer quade gedachten op den prince door het overcoomen der engelse volckeren, die schip vol op schip vol uyt Engelant in Brabandt en Vlaenderen overquaemen. In Engelanten Brabant haddet de naem, dat het wass om de Hollanders en Spaense te assisteeren teegen de macht der France, en dat den hartoch van Yorck synde des coning van Engelants broeder en des princen van Orangen vrouwen vader roomsgesindt soude oover coomen, om als generael over de Engelse te syn, maer om dat dit overcomen der Engelse en schyn van assistencie sonder der heere staeten versoeck geschiede, soo wert het by veelen in Hollant en in sonderheyt by de heere staeten anders ingesien, en gevreest, oft het wel een aenlech syn mochte, om den prince door macht van de melitie en hartich van Yorcks bestel tot de souverynityt en heere van de 7 provincien te maken en intedringen, gelyck als hem Julius Caesar daerdoor tegen den raet van Romen opworp en sich selven tot opperhooft en keyser inseeten en oock onlangs den coning Fridericus daerdoor tot de suverynetyt gecomen is, waervan den prins van Orannien selve in de provincie van Gelderlant al een proeve genoomen had, die hem daervoor al hadden verklaert, neffens Overysel.

Maer daermet in den haege comende en het daeroock tor proeve stellende wert het hem daer van dander provincien in genaeden afgesłaegen, welcke voorstellinge van souveriniteyt by veelen swaer gewoogen wert die anders noch wel goet prins geweest waeren, hoorden, dat hy aen dat lyntgen begon te trecken, begonnen het weer met de staten te houden, waerdoor de staeten weer wat lucht ent hooft boven kregen.

Dit alsoo t'eene voor t'ander naer by de heere staeten in consideratie genoomen wordende en geen eynde in deesen verwerden oorloge siende, soo resolveeren syn voor haer hooft vreede met Vranckryck te maecken, gelyck die haer tot Nimweegen van Vranckryck aengeboden en oock op seer favorabele conditien voor de heere staten geslooten en voltrocken wert sonder toestemminge van alle haere geallieerde, daert oock met murmeratie seerquaelyck by opgenomen west, oock elck, diet hoorden, sich seer over verworden en eenige qualyck van spraeken, maer d'Hollanders wistent doch goet te maecken.

Alss de Hollanders duss met Vranckryck vreede hadden gemaeckt, gelyck

[p. 731]

alss tot Nimweegen, de gesanten van alle potentaten te saemen waeren, om van een algemeene vreede te tracteeren, soo ginck daerop den eenen potentaet voor en dander naer, particulier met Vrankryck vreede maecken tot den koning van Spannien en keyser toe, Vranckryck soo op den troon sittende daer elck toe comen moste, om vreede te versoecken, wass het hem in syn glorie seer kittelde en het rechte dat hy sochte, Lunenborch Brandenborch en Dennemarcken waeren de laetste byde welcke Vranckryck bedonck, dat se alles wat de croon Sweeden in deesen oorloge afgenomen wass, weer mosten overgeeven, daer se qualyck toe conden resolveeren, doch Luneborch behielt noch wat en kreech een somma gelts van Vranckrycke toe, en oock Brandenborch, maer Dennemarcken niet, en soo kreegen de Sweeden haer lant meest alle weer volgens de munsterse vreede, en daarmet eindigden a^o 1678 dien 6jarigen verwerden oorlog, en wert, soo 't scheen, weer vreede overal, hoe wel wy dit vreede maecken niet wel aenstant, dat oock dickwils geseyt heb, ick trouwe dien vreede niet, om dat ick niet sien conde, datter geloobe en trouwe in dit vreede maecken by den potentaten wass - want elck socht onder dit vreede maecken niet alleen syn eygen voordeel, maer eenige uyt nood dat se niet langer conden andere uyt vreese voor Vranckryck, en sommige uyt jalousye andere tot nadeel.

Ondertussen hielt Vranckryck niet alleen syn krygssvolck aen de handt, die eer vermeerderende als verminderende, maer bleef daermet in dier pootentaten landt, daer hy vreede met gemaeckt had, naer als voor beleggen, niet alleen tot groote last der onderdanen, maer begost terstont alderly pretentien te maecken, van Spannien pretendeerde hy Borgondigen, en verschyden plaetsen in de spaense Neerlanden, van den palsgraef eenige plaetsen in de pals, van den keyser den Elsats, van Sweeden tvorstendom Tweebrucken aen den Ryn. Somma alles wat over Ryn we geleegen wass, dat scheen hem toe te hooren oft dat most men hem toegeeven, sonder reeden te geeven, waerom, maer nam het terstont in possessie, verdreef de bedienten, setten andere in, dwingende de beambten en onderdanen hem voor haer over heer te erkennen en te sweeren, selvel plaetsen, die honderden jaren onder het romse ryck behoort hadden, daer sich niemant met gewelt teegen dorste setten, soo dat hy daer in een jaer meer landen onder sich brocht in de vreede, als hy in alle den oorlog met syn wapenen verkreegen hadde, en soo blyft dato a^o 1681, noch doende soo haest als hy het eene heeft, soo hoorter het naest gelegene (naer syn oordeel) van oudts daer noch toe, en soo doende blyven alle pootentaten uyt vreese voor hem in wapenen, soo dat den coninck van Vranckryck nu recht naer syn sin op den troon van glorie en eere geseeten is en meent, mischien, dat hy hem selven door syn groote wyssneit en macht soo vast

[p. 732]

geset heeft, omdat hy siet, dat hy al doet, wat hy wil, en dat alle potentaten hem ontsien en vreesen. Maer de heere weet, hoe lang het radt van avontueren hem dienen sal, t' conde eens keeren, want die coningen inset en coningen afset, heeft oock macht over hem; die geeve ons vreede in onse daegen, gelyck hy ons tot Hamborch tot hiertoe behoet en bewaert heeft; hem sy eere en ryck van nu aen tot in eeuwicheit. Amen.

Appendix. Maer het staet te vreesen, dat het ons oock gaen sal, als Christus seyt: als sy sullen seggen, het is vreede en sonder sorge, dan sal het verderven snellyck over haer coomen etc.

Want na dien ons de ervarenheyt geleert heeft, als hier vooren oock aengewesen, dat, wanneer Godt de heere ons comeeten aen synen heemel heeft sien laeten, datter altoos swaere oorlogen, plaegen en straffen op gevolgt syn, daerom soo hebben wy ons uyt deese soo verdeelden gemaecten vreede noch van geen bestandigen vreede te troosten, maer, myns oordeels, noch swaerder orlogen en meerder straffen te vreesen, om dat ons Godt almachtig het gepasseerde jaar a^o 1680, den 12. 16. en volgende daegen November weer een comeet eerst in de morgenstonde int oosten van 3 tot 6 uhren heeft laeten sien, daernaer den selven weer savons den 12. december in Hollant en den 16. december hier eerst gesien tot in january 1681 toe, met een overgroote, verschrickelycke, lange en breede straele, van den horizont af tot aent middel der firmament boven onse hooft streckende, welcke comeet over gans Europa in Moschovien selfs tot Constantinopelen en in Africa by de Turcken seer verschricklyck van elck gesien is, soo haer de straffen en plaegen oock soo verre uytbreyden willen, en soo groot en swaer wilen oft sullen coomen, als hy groot, breet en lanck geweest is, soo mocht den tyt nu wel vorhanden syn, daer dheere Christus van seyt, dot het eene volk teegen het ander, het eene coninckryck teegen het ander sal opstaen, ende dat den menschen sal bange worden op aerden, van verwachtinge der dingen, die geschieden sullen, de heere woone alle vroome harten met synen h. geest in genaden en met synen troost by, verstercke die kleinmoedige met gelatenheyt en gedult, opdat se vast aen hem mogen blyven in alle droeffenissen en eenen goeden stryt des geloofs moogen doorstryden in alle verdruckingen, op dat se het eynde haeres christelycken geloofs mogen daervan brengen, synde haere sielen salicheyt, amen.

Waerby wy dan noch sullen voegen, wat aenmerckelyck is, te weeten, dat wanneer Godt de heere syne straffen des oorlogs, daermede hy de sonden strafft ende de menschen met besoeckt, is oeffende, of voorneemt uyt te voeren, dat hy dan daertoe niet neemt oft gebruyckt de vroome Godvreesende, die hy voor syne kinderen en bondgenoten houdt, en die hem eeren, dienen en vreesen, maer de ervarenheyt leert, dat het gemeenlyck is het

[p. 733]

afschuymsel der menschen, te weeten de quaede, ongehoorsaeme, dartele, weelderige, moetwillige, godloose, en ondeugende menschen, want die siet men dat die haer selven daertoe begeeven, maer die daertoe (als men somtyts siet) gedwongen, en met gewelt wech genomen worden, dat se teegen wil en danck dienen moeten, die willen wy daermet niet gemeynt hebben, maer die als men seyt, vader en moeder niet hooren willen, die moeten het kalfvel hooren, synde veeltyts, loyerts, lichtveerdige, domminateurs, suypers, brassers, dobbelaers en speelder die liever de handen in ander lieden boersen willen steecken, als haer eygen sweet decken, en soo meest tyts de haere en andere tot last verdriet en hartseer syn, sulcke, daer schynt, wil Godt de heere, omdat se onrechtverdich, sonder meedelyden en selve straffens waerdich syn, syn straffen des oorlochs door oeffenen, op dat se in het werck synder straffe selven meede gestrafft worden.

Want siet ment niet, hoe se van en onder haere oversten dickwils soo onmenselyck gehandelt worden, alss honden en beesten, en dickwils door koude, ongemack, honger en kommer omkomen, en eenige meer oft alsoo veel lyden, als die sy overcomen van haer lyden moeten, behalven dat se voor de vyant comende, niet alleen als leuwen en beyren, luypaerts en tiegers, malcander aengrypen en vernielen, en die niet terstont om coomen half doot een wyle onder de voeten der paerden en menschen worden vertreeden, leggende te queelen, coonen leeven noch sterven, sonder laeftenisse, hulpe oft troost, oft sy comen oock lam, kreupel en verminckt weer te huyss, dat se soo al haer leeven dien last draegen moeten, en soo wordt haer van Godt weer vergouden, als syt verdient hebben, krygende tloon naer haere wercken, waeraen wy conen sien de rechtveerdige handt des grooten Godts, en dat hy een rechtverdig rechter is als den coninck Daviet daervan getuygt in den 7 psalm; en soo gaet het oock met sommige menschen, buyten den oorloch, te weeten dat particuliere (al ist somtyts voer geringe saecken oft woorden) soo in onlust geraecken dat de gemoederen soo vreedt en fel teegen malcander ontsteecken, aen kanten, en malcander en hartent soo leet soecken te doen, als se maer keunen, ja soo bitter en fel als de vyanden in den oorloch met de waepenen doen meugen, en het somtyts wel expres daerop toeleggen, dat se deess oft die maer hertseer, leet en verdriet willen aendoen, en neemen daerin dan noch wel haer lust en vermaeck, om van te roemen, maer soo alss sy andere doen, soo siet men oock, hoe dat Godt de heere haer tot synder tyt weer weet te vinden, en haer by naer, met sulcke en diergelycken last weer aentast, als sy andere gedaen hebben, maer dat doet Godt de heere dan oock niet door de vroome godvreesende menschen, maer weet het weer door sulcke, als sy syn, oft die noch ondeugender, onbeschaemder, godlooser en booser syn.

[p. 734]

aen haer te vergelden, op dat se oock proven gevoelen moogen, hoe het smaeckt, verongelyckt te worden en te lyden, en dat se over haer moeten gaen laeten en verdraegen.

Behalven dat Godt de heere somtyts noch wat naeder treed en de handt selven aen haer leydt, haer met sware accidenten en pynlyckheyt en ander teegenspoeden besoeckt, oft door andere aen de haeren het selve lyden laet aendoen, dat se andere aengedaen hebben, om haer soo eenich sins naer haere verdiensten te vergelden, aen welck alle ons de rechtfaerdicheyt Godts over de ongerechticheyt der menschen getoont wort, en voor ons openbaert, niet dat wy seggen willen, dat het de heere eygentlyck oft alsoos aen soodanige doet, in synen toorn tot straffe en verderven maer wel meede naer syn rechtverdicheyt en liefde om haer tot haerder beeteringe, tot beeter erkantenisse te brengen, oft se oock den heere gevoelen en vinden mochten, gelyck wy daer van in de H. schriftuure overvloedige getuychenissen en veel claere exempelen hebben, en meede in onsen tyt hebben gesien, daerom soo hebbe ick dit dan meede tot opmerckinge willen opstellen, om te toonen, dat het niet altoos oft altoos der menschen opset en wille alleen is, dat menschen aen menschen voorneemen en doen, maer dat het veeltyts de vorsinicheyt, schickinge en toelatinge Godts is, daerdoor het geschiet oft uy voort coompt, op dat Godt in allen de eere mocht geveeven worden, wat in heemel en aerde geschiet, hem sy dan pryss, eere en heerlyckheyt in alle eeuwicheyt. Amen.

Opgestelt int jaer 1680 en volvoert int jaer 1681, den 25 Juny in Hamborg door G.R.

Altona, den 30. März 1899.

P. Piper.