|
| |
| |
| |
| |
Geeritt Roosen und seine Geschichte der Kriegsereignisse seiner Zeit.
Von Paul Piper in Altona a/E.
(Fortsetzung)
Daer werde de cron Sweeden noch boven allen roof en schattingen, die se uyt Duytslandt gehaelt en gelicht hadden, 2 vorstendommen vant ryck, als Pommeren ent sticht Breemen, toegegeven, en daerin als een vorst en gelit des romsen rycks erkent, dat alsoo deesen oorlog 30 jaer in Duytslandt geduert heeft, gelyck den comeet 30 jaer met het vertonen van 30 daegen (dat hy hem had sien laeten) had vorseyt oft aengeweesen, waeruyt wy dan te meer behorden te sien, dat het godes hant en niet alleen der menschen werck, wille en macht is, maer den coning Gustavus Adolphus beleefden het eynde deeses oorlochs noch gewenschte vreede maecken niet, want door dat hy in persoon by alle hooftactien sich vinden liet, wert hy int reconiseeren effen voor een veltslach tegen de keyserse Ao 1632 den 6 november geschoten, en is daervan gestorven, achterlatende een dochter Christina van wynich jaeren, voor de welcke de croon Sweeden den oorloch tot Ao 1648 voort sette, eerst onder den generael Johan Banier, daernaer door den generael veltmar schalck Tortsen Soon, die oock Ao 1643 in december teegen Dennemarcken den oorlog ondernam, en onversiens in Holstein viel, tselve wel 3 a 4 jaer inhad en onder contributie hielt, oock Dennemercken het sticht Bremen afnam. Naer Tortsenson quam de generael Wrangel en graef Coningssmarck over de sweetse armaeden, en laetst door haeren neeve Carel Gustaef Ryngraef generalissimus haerder armaede, tot dat den Münstersen vreede, als geseyt, geslooten wert, waermet dat de croon Sweeden also met grooten roem en eere en achtbaerheyt voor de menschen uyt deesen oorloch geraeckte, en met vreede na Sweeden keerde.
Deese coning Gustavus Adolphus dochter Christina onder deesen oorloch groot wordende, wert ao 1650 tot coninginne alss de eenichste erve van de croon Sweeden, gecroont, resolveerde niet te trouwen, schynende een Sonderling vreemt humeurlicht hoofdich, en nieuwschirich vrouwmensch te syn, en soo veel men uyt alle haer actien, weesen en bedryf sien
| |
| |
oft mercken konde, sonder geloove oft relisie, sy dan onder deesen oorlog en naer den gemaeckten vreede gedurich met grooter potentaeten gesanten besocht, gecongratuleert en geflatteert wordende, haer selven groote gloorien, achtbaerheyt en mogentheyt inbeeldende, hoorde veel van de groote ambassadeurs, de geleegenheyt en heerlyckheyt van derselver hooven en landouwen, soo scheenen haer de koude, kaele, onvruchtbaere klippen in Sweeten teegen en het coningryck Sweeden te slecht, te klein en te enge te worden. Soo resolveert se aen haeren neeve Carolus Gustavus Palssgraef ao 1654 het coninckryck en croon Sweeden optedraegen, mits voor haer alle jaer soodanige somma gelt daervoer te bedingen, daer sy conincklyck van leeven conde, 'twelck haeren neeve Carolus en alle rycxstenden haer toestonden in myninge dat sy dat in Sweeden verteeren en haer daer souden blyven ophouden, want sy niemant bekent gemaeckt had, wat sy voor hadde, sy daervan nu genoechsame verseeckeringe, verschryvinge en verseegelinge becoomen hebbende, maeckte sy haer stil onvermerckt als een gemeenen rysiger, soo men seyde, in mans habyt, met 3 a 4 persoonen op en treckt soo onbekent als een gemeen passagier te post uyt Sweeden, door Dennemercken, Zuetlandt en Holstein, tot Hamborch toe, alwaer se haer eerst bekent maeckte, koopt daer haeren factor Texcera (een joode synde) syn huys af en hielt sich daer eerst maer een corten tyt op, ryst doen van daer over Brabant naer Vranckryck en soo naer Italien tot Venetien en Romen toe, alwaer se haer paeps verklaert en daer extra op onthaelt wert, koomt van daer weer tot Hamborch in haer huyss en verbleef daer ontrent 2 jaer, doch, soo haest sy weer van Romen quam, verclaert sy sich openbaer papist, stelt priesters toe en laet openbaer miss in haer huyss doen, tot spodt en smaet van elck over haer selven en tot kleinachtinge van haer vader, die als een helt voor de Luyterse leere gestreeden hadde. Als nu den paus Clement de
9. vercoren ent tot paus ingeset wass, wilde sy dien ter eeren een feest houden, liet voor haer huyss tiateres oprechten, liet tweederly wyn loopen en kunstich des paus naem boven aent huyss met geluckwenschinge vertoonen, waerover het gepeupel gaende wert, ruckten alles wat voor het huyss stont; om eer, smeeten met steenen naer des paus vertoonden naem, entlyck oock in de glaesen, soo dat, die by haer in huyss te gast waeren, met haer dienaeren sich teegen dat volck te weer stelden. Daermet wert het gepeupel verbittert, vielen met excen, bylen, bomen en steenen werpen opt huyss en bestormden het soodanich, dat sy met alle, die daerin waeren, achter uyt over hagen en plancken vluchten mosten en sien haer te verkruypen, waer se best conden, en ten waere dat den comandant eenige soldaeten daergestuert en 't volck van thuyss gedreeven hadden, soo soudet gespolieert en wel heel onder voet geraeckt hebben. Hiernaer liet se haer niet veel meer op straet sien, en bleef oock niet lang meer tot Hamborch, maer
| |
| |
maeckten haer van daer, trock door Duytslandt naer Roomen en bleef daer, gelyck sy haer daer noch ophoudt, doch naer haer standt daer niet veel geacht, echter tot schade en nadeel van de croon Sweeden, dat alle jaer sulcken somma moet opgebrocht worden, die hun nergens in te goede compt, maer alle buyten lants geconsumeert wort.
Den van coninginne Christina ingesetten coning Carolus de tiende, dus tot coning in Sweeden gemaeckt, wass in oft by den oorloch groot gemaeckt oft geworden en daerin wel geoeffent, conde, soo 't scheen, niet in vreede sitten, oft rusten, laet hern duncken, dat Sweeden nu by elck gevreest tot sulcken ontsachlyckheyt oock meerder macht gecomen wass, alss Gustavus Adolphus en alle syn voorsaeten, soo wert hy dencken aen de pretensie, die de croon Sweeden aen Poolen hadde, daerom dat Gustavus Adolphus eens den oorlog teegen Poolen aengevangen en een treevis van 30 jaer op had gemaeckt, resolveert (niet teegenstaende, dat den treeves noch in 5 a 6 jaer niet om wass) Polen daerop weer aentetasten, in hoope meester daervan te worden, oft een gedeelte van Pruyssen om te meer voets aen de oostsee te becomen, daervan te bedingen, gelyck als de coninginne Christina voor Sweeden vant romse ryck by den vreede bedongen had, daertoe hem te meer apparentie scheen, om dat Poolen door de Moscowieten ende Cosacken schier onmachtig was gemaeckt, ende alss ten einde asems om langer oorlog te voeren wass gebrocht, soo wast voor Sweeden, docht hem, nu den rechten tyt, om Poolen aen te tasten, laet daerop alom volck werven en kreech veel toeloops, van soldaten en offeciers, die in den duytsen orlog lang gedient hadden, en dess oorlog wel ervaeren en geexerceert waeren. Veele der selve mynden, het soude weer in Duytslandt aengaen, en hun nieuwe neering en buyte als te vooren geeven, want niemant conde bedencken, wat Carolus de Sweede voor hadde, mits dat soo onlangst den soo gemeenden eeuwigen vreede te Munster gemaeckt was.
Alle naburige vorsten van den Needersaxsen kreis quamen in armes en vreesden oft hy door gemaeckente pretensien deen oft ander opt lyf vallen en beoorlogen soude; alss hy nu int sticht Breemen en Pommeren veel volck te samen gebracht had, voerden hy dat uyt het sticht Breemen de Elve op door Meceelenborg na Pommeren en oock uyt Sweeden veel volck daernae toe, met alderhant kryeks amonitie, formeert daer syn armaede, versien met veel oude, ervaerne generaels persoonen en oversten, soodanich als oyt een armade versien was geweest want door dien den grooten duytsen oorloch ao 1648 tot vreede was gecomen, soo liepen hem sonder onderscheyt, oft se onder de kyser, onder Hollant, Spannien, Vranckryck oft Sweeden gedient hadden, de offeciers toe, maer wel door Godes schickinge om daer haer loon te krygen, dat se in den Duytslant met roven en plunderen verdient hadden.
| |
| |
Hy dus naer syn myning in postuer synde breeck daermet ao 1655 uyt Pomeren op, door Hinderpomeren naer Poolen in, soo dat men doen eerst sach, wat hy voor hadde, en hy selve in persoon alst hooft der Armade daerby.
Den coning van Poolen hiervan geen kennisse hebbende, oock op geen oorlog bedacht, wyniger in postuer, oft met krygsvolck versien synde, en also min van gelt, conde heel geen tegenstant doen; alwaer Carolus quam, gaf men hem de plaetsen, alsoo se niet seer vast noch met volck beset waeren, over, veel steeden brochten hem de sleutlen en sonden hem afgesanten teegen behalven Dantsick en Tooren, veel grooten van Poolen vielen hem toe, elck vreesden voor de macht en groote naem, die de Sweeden in Duytslandt door den langdurigen oorloch verkreegen had, ende de macht, die hy nu noch met brochte, want men schatte syn leeger over 40 duysen man uytgeleesen krychsvolck sterek te syn, alles ginck daervoor de wint, en naer Carolus synen wensch, gelyck hy meende en hem voorheenen voorbeelt had, door dat Poolen soo afgemadt en machteloos gemaeckt was, mynende het was haer wyssheyts beleyt en machts werck en soo trock Carolus hooch in Poolen tot Warsouw en Kraeckouw toe, sonder eenige teegenstant.
Den coninck van Polen met den vornaemsten adel en grooten, weecken naer Slesien en veele tot achter in Poolen, en tliet hem aensien, als oft Carolus het coninckryck Poolen al vermeestert en onder sync macht gebrocht hadde, soo dat men al aen de croning begon te dencken en van te spreecken, ja, de spraecke ginck, dat in Hamborch al veel dingen totd croning bestelt was, maer endelyck begon het bladt te keeren, want Poolen was geen Duytslandt, daer alles volop was, en van alle kanten toevoer conde gedaen worden, noch oock de landen alom onder contributie te setten, daer de Armade door onderhouden conde worden, oock te verre van huyss, om toevoer te doen, soo dat men van alles begon gebreck te kryghen, daertoe begonnen de Poolen met haer vluggespaerden in partyen vor den dach te coomen, en hier en daer in de quartieren te vallen, dat de Sweeden haer wat corter by een mosten trecken waerdoor het gebreck van voeragie vor de paerden en nodruft voor de menschen te scharser wert en qualycker te becoomen wass, soo dat se het noodige met stercke confoy van verre moste haelen, echter werden se dickwils van poolse partyen overvallen en eenich volck verslaegen, waerdoor de vreese by de Sweeden voor de Poolen begon te comen en niet min van alles gebreck, oock waeren de Duytse en Sweeden het water, dat men seyt op sommige plaetsen in Poolen brack en salpeterich is, niet gewent, daerder veel van storven, alss meede van groote coude (gelyck de selve daer veel felder als in Duytslandt is) en oock ongemac door dat se wynich redelyckheyt van
| |
| |
verversinge hadden, waerdoor het sweetse leeger van dach tot dach afnam, daerteegen begonnen de Poolen moet te kryghen en te vermeerden oock hielden sy de Sweeden somtyts soo beset, datter geen tyding van comen conde, en te met in eenige maenden niet van haer gehoort wert, oft se noch in weesen waeren, en oft den coning Carolus noch int leeven wass, gelyck verschyden maelen tot Hamburg 't geruchte quam, dat hy doot gesien en 't heele sweetse leeger te niet was, het welcke oock in der daet soo min en klein wert, doort gestadich overvallen der Poolen en door koude, ongemack, honger en sterven van leegers kranckheeden, dat het geen armade meer mochte beeten, het welcke oock gebleecken is, doen se uytquamen, dat het min genoch wass, datter van dat groote heyr Sweetse in Poolen was overgebleeven, seer wel tot onse saecke (daerom dit opstel geschiet) dienende, te weeten, dat het met den oorloch niet altoos gaet, alss de menschen veeltyts op de groote macht, wyssheyt, kloeck beleyt, oft heldenmoet sien, en den oorloch op fondeeren, maer dat Godt de heere door groote machten wel landen, volckeren castyt en straft, en dat uytgevoert hebbende, die groote machte door kleine macht, al ist dat se by veel menschen niet geacht wort, te niete maeckt en soo oock de ydele gloorie der menschen, gelyck dan hierdoor oock der Sweeden, ontsachlyckheyt, reputatie, eere en vreese (die te vooren soo groot by de meeste menschen was en by veelen ontsien en gevreest wert) maer als wy noch hooren sullen, daernaer heel tot niet geworden is.
Deesen val ott onderganck der Sweeden in Poolen klonck den deensen menisters en geheele deense hoft soet in de ooren, dar aenders den coninck Fredericus den 3 (volgens synen naemen) een vreedsaem potentaet wass, soo liet hy hem doch door syne menisters aenmoedigen, om revensie aen Schweeden te neemen, over tegeene wat syn vader Christianus alss oock hem selven doort afneemen vant stift Breemen ao 1644 en 1645 aengedaen wass, soo dat het den Deenen hier ginck eeven alss Carolus in Sweeden dachte datter canss voor hem wass, Poolen te overwinnen, doent van Casacken en Russen onmachtig gemaeckt was, soo dochten oock de deense menisters, daer se tevooren Sweeden (door haer macht in Duytslandt betoont, en door den munstersen vreede verkreegen) altoos seer gevreest, gelyck se die ook selve gesmaeckt hadden, gelyck se daer door Schoonen ent sticht Breemen hadden moeten afstaen, dat se nu den Sweede niet meer te vreesen hadden, want die wass, soo se meenden, in Polen soo vast en soo beset, dat daer niet uyt en tot haer comen conde, en wass cans om nu niet alleen 'tstcht Bremen en Schoonen weer aen de croon Dennemarcken te brengen, maer lichtlyck de heele croon en ryck van Sweeden, en oft den coninck van Sweeden al uyt quam, so wass hy, soo se mynden, nu soo onmachtig en ongearmeert, dat hy haer niet
| |
| |
doen conde, maer dit wass van den heere, die het soo schickten, op dat oock eygentlyc het ryck van Dennemercken, die de straffe, so wel als Duytslandt verdient, noch niet gesmaeckt hadde, oock hebben en smaecken moste des conings van Sweeden stant in Polen nu soo slecht staende, en by die van Dennemercken onmachtig geordeelt wordende, socht men by Dennemercken alderly pretensien op, die men maer bedencken conde, en men stelden sich soo men meende in postuer, beraemden middelen tot gelt opbrengen, men liet de trommel slaen en volck werven, rechten verscheyden regimenten op, en verseeckerden sich, eeven alss Carolus, doen hy na Poolen trock, als oft men het al gewonnen sach.
Doen men nu by Dennemarcken begon volck te krygen, resolveerde men een mannifest in druck te laeten uytgaen, om voor de menschen te toonen, dat men rechtferdige oorsaecke hadde, door dien men van Sweeden soo verongelyckt wass, dat men sich met en door de waepenen van de procedueren van Sweeden bevryen moste, maer soo als het de deense menisters meende, soo bequam het Dennemercken, men kreech metter haest eenige companien en halve regementen tesaemen, die in Holstein verleyt werden, elcke ruyter scheen van mondeering wel een offeciers te syn, en elcke offecier, wel een eedelman, om met groote couragie teegen de Sweeden sich presenterende, alsse maer mochten comen.
Den coning Carolus hiervan in Poolen te weete crygende, was het hem een blyde tydinge te hooren (te meer om dat hy ontrent de selve tyt tydinge kreech, datter een sterck secoers van den keyser den koning van Polen te hulp in aentoch was) op dat soo met reputatie uyt Poolen comen mochte, daer hy doch gerne van daen wilde, daer dit werck der Deenschem nu als een noodsaeckelycke oorsaecke toe most syn, op dat hy den (by hem klein geachten) Deen als een cavalier (tot den strydt gevordert) bycoomen mochte, bedachte hem alsoo niet lang, maer maeckte hem terstont met syn noch oovergebleeven volck (dat wel niet boven de 6 a 7000 man wass) uyt Poolen op en coompt als te post in Pomeren, Kraeckou, laet se alleen in Poolen door den veltmaerschalck wurts beset en wynich volck in Elbing en die hem in Poolen comende gewillich hadden ingelaten en 't gamesoen aengenomen, hy dus uyt Poolen comende, mynden elck een, hy soude in Pomeren eerst wat uytrusten en wat volck by een sien te brengen, om sich in postuer te stellen en soo met en sufficant leeger teegen Dennemarcken te comen, maer hy setten het met aller spoet door Pomeren voort en quam eer men dacht (ao 1657 in augusty) met al syn volck, met dat hy in Pomeren uyt de vestingen daerby gelicht had, in Holstein (soo men seyde qualyck 6 oft 7000 mann sterck, het meest ruyterye), maer soo slecht en elendich gearmeert en gehabiteert, dat het verwonderlyck wass te syn, want daer wass niet als van alles gebreck.
| |
| |
De Deense, die hier en daer in Holstein laegen, werden soo veel doenlyck, by een gebracht, maer daer wass geen hooft of generael gecooren en alsoo noch heel geen ordre elcke overste moste resolveeren, wat hem dochte, de eene retireerden met syn volck, soo hy best conde, d'ander ginck de Sweeden teegen, raeckten oock met de sweetse voortroepen by Hamborch in actie, maer waren niet bestant, namen de vlucht, en weecken terug naer Jzeho, daer een leegerplaets geordineert wass, en soo quam Carolus met syn legercken by Hamborch tot Ottensen, daer hy hem setten, elck wass verwondert, die int leeger quam, en wist niet genoch te seggen, hoe elendich dat het met 't geweer, met peerden en waegens gestelt wass, maer hy kreech uyt Hamborch haest van alles wat tot mondeeringe en anders noodich wass, dat het alss nieuw geworven volck scheen te syn, daertoe veel toeloop van volck, selve van de deense, die overliepen, elck wilde gerne Sweeden dienen, alss hy nu ontrent 8 dagen by Hamborch geleegen hadde, soo brack hy op en trock voort naer Jzeho, en soo verder naer Holstein in, eenige der Deense trocken in de Kremp, in Geluckstadt, andere in Rensborch en andere plaetsen en gaven het lant ten besten; maer Carolus liet deese al ongemolesteert, trock gestadich voort en stelden 't heele lant Holstein onder contributie, daermet kreech hy gelt genoch, en wert daegelycks meer volck voor hem geworven, tot dat bestant wert, om Holstein en Judtlandt te besetten, en sich te defendeeren, daer stoenden doen de Deense menisters, die den coning hiertoe geraden (als man seyt) met de handen in 't hair, daer had men den vyant in 't lant, die man mynde noch in geen jaer by haer conde comen, en nu sat men al in de handen des vyants, daer men wei in vreeden had conen sitten, geheel Dennemarcken wass in roer en verleegen, deen hoveling beschuldigden den anderen, dat hy oorsaecke wass van dit onheyl, maer 't wass van den heere over haer beschickt, die Dennemarcken met die selve roede, daer hy
Duytslandt met gecastydt hadde, haer op 't leste oock noch met wilde castyen, want dat het niet noch by de Deense noch by de Sweetse uyt menschelycke wille en macht voortgecomen wass, noch voort geset conde worden, maer dat het de hant en een straffe van Godt den oppersten coning was dat is gebleecken den eerst volgenden winter in january ao 1658 doen vroor het soo sterck en lang, dat de kleine belt en groote belt met een gedeelte van de oostsee tussen Holstein en Fuenen toevroor, Carolus resolveerde in january met syn armade met canon en artolery daerover te trecken, gelyck hy oock deede, en quam soo eerst op Fuenen, daer wynich oft geen teegenstant wass, soo dat dit een wonder over wonder te hooren wass, want geen menschen wisten oft heugdent dat het in meer dan 100 jaer soo hart gevrooren, ende de see soo vast gestaen hadde, en wass men in Dennemercken niet verleegen geweest, soo wert men verleegen, want noyt had men daer
| |
| |
van buyten een vyant in gehadt, en niets wass men daer minder verwachten, als de Sweeden, maer 't bleef daer niet by, Godt de heere haddet verder beschickt, de groote belt oock alss een brugge geleyt hebbende, om van Fuenen over yss op Seelant int harte van Dennemarcken te coomen, soo treckt Carolus met alle syn macht en geheele leeger alss ott opt landt wass daerover, en compt soo op Seelandt, stelden alsoo tgeheele ryck Dennemarcken meede onder contrebutie, daer sloch (alss men seyt) by den deensen adel de trom alarm, want noyt waren se beorlocht en had men niet verleegen geweest, soo wert men verleegen, beklaegende, dat men in vreede hadde conen sitten, en wass nu soo onder de macht der Sweeden geraeckt; niets wass er in Dennemarcken vry als de residents stadt Copenhagen, Helsingneur en Cronenborch op Zeelant, soo dat den coninck van Sweeden naer syn believen de meester speelde en de onderdanen schatte, alle syn over en onder offeciers tot de gemeene soldaeten toe werden vett en gladt, en de coning van Dennemarcken hadde buyten Copenhagen wynich meer incomen, alss van Norweegen, en den tol in de sondt, en in alsoo slechten stant, als de coning van Poalen voor wynich tyt gestaen had, by 't overvallen der Sweeden in Poolen.
Doen traden ander potentaten toe, in sonderheyt de Hollanders, d'coervorst van Brandenborch, en keyser, die niet gerne saegen, dat Dennemarcken heel daronder raeckte, oft dat de sont aen de Sweeden soude coomen, en de dedeense croon op des Sweeden hooft, soo assisteerden sy Dennemercken int voorjaer terstont met scheepen, volck en geit, en arbeyden ondertussen tot vreede, die entlyck noch ao 1658 weer gemaeckt wert, maer slecht genoch voor Dennemercken en Holstein, want hy most van syn coninckryck Norweegen het heele ambt Drontheim ende de stecke onwinbaere vesting Bahues by Gottenborch aftreeden, oock de provincien Hallant en Bleecken met 4000 mann te voet en te peerde in volle rustinge, en als dit van Dennemarcken voldaen soude syn, dan souden de Sweeden alle plaetsen, die se in Juetlandt, Dennemercken en Holstein inhadden, weer over geeven, en het lant ruymen.
Onder deese gemaeckte vreede leefden de Sweeden wel int lant en namen de contrebutie naer als vooren, Dennemarcken om deese weeldrige gasten loss te worden, maeckte tot haer leetweesen soo veel spoet, als se conden, om het bedongen aen de Sweeden interuymen, daer echter meer tyt met verliep, als sy gemeent hadden; als dat nu tot der Sweeden genoegen gedaen was, quam het tot het overleeveren der 4000 man, daer ginckt op een uytmonsteren: hier wast paert te groot, daer te klein oft te oudt, hier de mann te oudt oft te jonck, dan aen 't geweer dan elders, waermet veel tyt verliep, ende de deense comisarisen en offeciers van moylickheyt en spyt barsten mochten, dit oock dan tot haer wil voldaen synde, begon men
| |
| |
aen de deense syde van opbreecken te spreecken en aen te vorderen, en meende men, sy souden nu met danck en als vrinden ruymen, maer de harbarge geviel haer soo wel, dat se die niet conden verlaeten, dan schorten het haer hieraen, dan daeraen, dan aent weer, dan aen de wint, dan aen scheepen, men begon van de deense syde wat hardt aen te porren, maer sy kreegen geen vrindelyck antwoort, men wist niet, hoe ment met Sweeden had, dat se soo kittelorich waeren, maer 'tscheen, Sweeden sach, dat se (behalven de stadt Copenhagen) geheel Dennemarcken en Holsteen als oock Judtlandt in hun besit hadden, beneffens die ingeruymde landen en Bahues daertoe met 4000 mann versterckt en Dennemarcken verswackt; doen begonnen de Sweeden weer anders als vrinden te spreecken, ondertussen viel den winter weer in, men begon van de deense syde wat eernstich te spreecken en van de sweetse syde weer alss vyanden, soo dat men sach, dat het op de stadt Copenhagen gemunt wass, die tevooren open maer onder de tyt, dat Sweeden in Dennemercken was geweest, wat in defensie gebrocht, maer niet volcoomen in standt, daer arbyde men doen sterck aen en brocht se in bequame defensie. dit doen der Sweeden was allen potentaten verdrietelyck en opspraeckelyck by alle reedelycke lieden.
Maer 'twass myns ordeels Godes wille om Sweeden in haer hoochmoedige inbeeldinge te verneederen en haer te laten sien, dat menschen wyssheyt, macht en belydt niets is, alst niet synen wille is, en dat landen en steeden gestraeft sullen worden, entlyck sach ment claer dat se maer op een harde vrost wachten, om dat se alle aenstalt van stormleeren en boschbruggen maeckten, want men sloech het leeger om de stadt Copenhagen, en deeden op een nacht in witte hemden (om de sneeuw) een aenval, maer met verliets entlyck in alle quartieren ordre, waer en hoe se op seecker tycken aenvallen souden, 'twelck die van binnen genoch merckten, haer daerom oock van alles versaegen, borgers en soldaten, alle nachten te wal synde, soo vielen de Sweetsen ao 1659 den 11 february de stadt op 5 plaetsen gelyck aen, die van binnen stonden manhaftich teegen, aen een hoeck quamen de Sweeden tot op de wall, an d'ander plaetsen alle werden se afgeslagen, die op de wal waeren, worden oock weer afgedreeven? soo datter een groot volck doot geschooten wert, en int afwycken in de gracht verdronck, met seer veel hooge offeciers, daermet lach by den Sweeden de courasie, ende by de Deenen kreech men moet, om teegen de Sweeden uyt te vallen, en soo verloor Carolus voor syn persoon als in Poolen syn eere en roem, oock aen het by hem kleingeachte Dennemercken, en moste alsoo Seelant voort meeren deel quiteeren, trock met het meeste volck over op Funen en maeckte hem daer vast, en meenden het daer en in Judtlandt en Holstein noch wadt te houden, ondertussen kreech Dennemarcken weer assistencie van Hollandt te water, van de kyser, Poolen en
| |
| |
Brandenborch te lande, elck was doen om het vreede breecken op Sweeden verbittert.
Maer was Holstein niet bedorven, soo wert het doen eerst van die hulpers bedorven, en als tot de gront toe uytgepudt, als deese gealieerde volckeren in Holstein quamen, weecken de Sweeden (dieder noch in waeren) voor naer Juetlandt en met die in Juetlandt op Fuenen, soo dat se daer al te saemen als de vissen int feuck beslooten werden, maer den coning Carolus was van te vooren (doen hy sach, dat sonder gevaer voor syn persoon daer niet blyven conde) van daer overgevaeren naer Schoonen.
Het secoers voor Dennemerck gecomen wert ten deel uyt Holstein geinborteert, ende de Hollanders uyt Seelant met het deense krychsvolck, en quaemen daermet onder Fuenen, om te landen, dat de Sweetse se eenige daegen beletten, maer doch entlyck ondert canon von de scheepen geschieden, daer meenden doen de Sweeden eere te behaelen, en haer heldenmoet in Duytslant te betonen, presenteerden haer in een corpus int velt.
Maer haeren tyt wass uyt en sy waeren ryp voor Godt, om gepluckt en haer vyanden ten buyte en een deel den wormen tot spyse gegeven te worden, om alsoo voor de menschen te toonen, dat syn hant alleen alles vermag of wreeckt, en als hy helpen wil, dat het niet leyt aen groote macht, kloek beleyt noch heldenmoet, maer der grooten heldenmoet can versaecht maeken, als hy verderven wil ende der blooden harten moet geeven, als hy uythelpen wil, alsoo werden oock de Sweeden hier (van die, die se tevooren alder minst, ia voor niets achten) totaliter geslaegen, datter veel volck meest van dhaere op de plaets bleef, de overige vluchten in het stedeken Neyborch en mosten haer alle, hooch en laech, op genade en ongenadeaen den voor haer ongeachte Deenen overgeeven, soo datter maer 2, als den vorst van Sultzbach en veltmaerschalck Steenbock, in de nacht (naert gevecht voort overgeeven) met een vissersboot daervan quamen, om als Jobsbooden aen den coninck Carolus de tydinge te brengen van syn volx onderganck.
Daer viel aller sweetsen offecieren buyte, die se noch by haer hadden, in haer partyen handen, alle het geschut, alle artelerye, amonitie en geweer en eenige duysent man gevangen, in handen van Dennemarcken en soo wert int lest van ao 1659 in 2 daegen de ontsachlycke macht der Sweeden te niet, waeruyt wy wederom behooren te leeren, dat men op den vleeslycken arm soo veel niet moet vertrouwen, als wy menschen soo lichtlyck doen, want hoe licht dat Godt de heere, die int ongelyck oft in noodt is, uythelpen can, al ist datter voor ons geen uyteomste schynt te syn, is hieraen te sien. Carolus den coning van Sweeden, deese tyding krygende, dat hy syn heele armade met alle oorlochs saken tot vergeldinge oft straffe van syn vreedebreecken en dartoe syn eere by oft aen Dennemercken moste verliesen en al wast dat hy met Dennemercken doen vreede maeckte, ginck
| |
| |
het hem soo ter harten, dat hy cort daerna quam te sterven, en liet de coninginne met een kleine prinss naer, oock Carolus genaemt, maer de onderdanen van Dennemarcken en deensen adel sullen deesen oorloch wel tot op kints kinderen gedencken, alleen het conincklyck huyss is daerdoor tot erfconing ende de souveryniteyt van Dennemercken gecomen, door dat Copenhagen tot een vesting geworden, en alle deensen adel daerin, soo werden se nae der Sweeden neederlage door de melitie gedwongen, het coninglycke huyss daervoor te verclaeren en voor aen te neemen, maer om dat sulx door macht vann melitie most gemeinteneert worden, op dat den adel niet weer opstaen conde, heeft et het heele ryck van Dennemercken, Judtlandt en Holstein, tot groote belastinge tot deeser uren toe gestreckt, dat se wel noyt weer daervan ontlast staen te worden, waermeede wy dan den duytsen oorlog zullen besluyten.
(Wordt voortgezet).
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
