|
| |
| |
| |
| |
Geeritt Roosen und seine, Geschichte der Kriegsereignisse seiner Zeit.
Von Paul Piper in Altona a/E.
(Fortsetzung)
Dit verdroot en altereerden niet alleen den keyser, maer het geheele huyss van Oesterich, en meest alle rooms gesinde potentaten uyt de welcke ordinary de keysers gecoren waeren, daer deesen nieuwen coninck van Bohemen Calvinus gesint was, vreesende de Roemse, dat hy kyser wordende haer tegen ende de Calvinisen en Luyterse voorstaen soude, alsoo begoste men daer door de waepenen teegen malcander by der handt te neemen, den bohemsen coninck vielen toe den hongarisen vorst Betlem Gaber, oock die mehrise, schlesise, lousnitseren veel over oesterichse heeren, als oock den graef van Mansfelt en hertoch Christiaen van Lunenborch, soo dat hierdoor een grooten oorloch door heel duytslant ontstont, maer den keyser met de syne kreegen de overhant, en versloeg d'een partye voor en d'ander naer uyt den velde. Fredericus coning van Bohemen syn macht afneemen siende en deskeysers macht vergrooten, resolveert Bohemen te verlaeten, treckt van daer in Sleesien, entlyck weer in Duytslant en begeeft sig aldaer by den graef van Manssvelt en Hartzoch Christiaen, onder haer armaede, maer wert daer met de graeven van Manssfeldt en Hertoch Christiaen van de keyserse door den Generael don Cordua geslaegen, uyt welcke slach coning Friedericus ontweeck naer Hollandt, alwaer syn ontsette coninginne met 10 kinderen gevlucht was, hierop wert hy van den keyser en eenige coervorsten van syn courvorstenstant afgeset, en Maxemeliaen den vorst in Byeren in syn plaets tot coervorst gemaeckt. Ondertussen wass des keysers krygsheyr in Bohemen en voor de hooftstadt Praege geruckt, die haer lang defendeerde synde veel grooten en bohemise heeren daerbinnen, werden seer benouwen, maer wert entlyck geaccordeert, en viel also alles in handen des keysers, waerdoor veel beemse heeren vant haere quamen en der selver landen van den keyser aengetast werden, en wie de romse religie niet aenneemen wilden,
| |
| |
werde van syn goederen en have verstooten, soo dat Boheemen, Slesien, Meren oft Moravien daermet alle onder des keysers macht verviellen, en wert de romse religie overal ingevoert gelyck, alst noch staet, dit inneemen van Praege en reformation in Boheemen, Slesien en Mehren met harde conscientie dwanck, altereerden weer alle luyterse en calvinise stenden, vorsten en steeden des rycks, en die dat werck des boheemsen coning met en welgeweest was, vreesden, dat den keyser haer oock aentasten soude, als hy de boven vertaelde gedaen, gelyck hy vast hier en daer begon de kercken en gestelycke goederen weer te eysen, om aen de Rooms gesinde weer in te ruymen.
Hierop soo traden de meeste luyterse vorsten tesaemen, verbonden haer met malcanderen, lieten alom volckeren werven, vercoren ao 1625 coninck Christiaen de 4. van Dennemercken tot haeren veltheer, brochten in den nedersaxsen creyts een groote macht welgemonteert krychsvolck tesaemen, daer den keyser hem oock teegen rusten, en stuerden den generael Tilly en Papenheim uyt Bohemen en Oesterrich met twee stercken leegers welgeoeffent krychsvolck en crabaten af, daer coning Christiaen met een heldenmoet en courasie tegen aen trock, maer met slechte ordre en ongeoefent krychsvolck, hoe wel een ervaeren generael genaemt Focx hadde, de keyserse hadden haer aen een vordelhaften oordt oft hoogste beschanst en geset, daer se maer van een plaets conden aengetast worden en haer stucken daer heen gestelt.
Den coning vol couragie en moet houdt krychsraet, oft men de keyserse daer niet soude aentasten, den obersten Focx ontraet het, om dat den vyant op eenen berch en voordeelige plaets vast begraven lach, daer maer een toeganck toe was, maer des conings woort moste met Achabs woort gelden, en men trock in volle couragie ao 1626 in Augusto op het keysers leeger in slachordeninge aen maer wert door tgeschut soo ontfangen, dat de slachordeninge haest wert gebrooeken, veel volck op de plaets doot geschooten, alsoo dat se terug weecken, daerop de keyserse haer vervolgden en wert alsoo des conings leeger by Lutteren geslaegen, en meest alle het geschut, artolerye en bagie met veel volck verlooren en gevangen genomen, soo dat den coninck Christiaen met noid vluchten conde, de vlucht nam, syn generael Fucx met veel groote bleeven in de slacht doot, daermet weeck den coning nae de Elfcant terug, vont sich niet weer bestant, tegen de keyser aen te gaen, maer treckt over de Elve, verwoest alom het lant en neemt alle vaertuych met syn overgebleeven volck van die kant met wech, en wat hy overliet, stack hy in brant, om de keyserse het overcomen en vervolgen te beletten, houdt sich
| |
| |
daerop om te sien, oft hy het overcomen van de keyserse conde beletten, dat oock dien herfst en winter geschieden, d'keyserse kreegen entlyck hier en daer soo veel vaertuych by een, dat se ao 1627 n Augusto op verschyden plaetsen over de Elve quaemen, daermet nam Christianus met de syne de vlucht, maer stack wyt en breet alle dorpen, huysen en schueren, die mest al vol hoy en kooren lagen, [i]n brant, om den vyant niets achter te laeten, oock om dat hem niet te haestich volgen soude, en door dien dat men by menschen gedencken in deese quartieren geen oorloge gehadt hadde, waeren de menschen voor de soldaten soo verschrickt, dat se alle vant platte lant met al wat se metneemen conden, in de naeste steeden vluchten, latende de beesten meest int velt loopen, soo datter voor de keyserse niets over enbleef als theerloose vee en eenich coren, dat hier en daer opt velt wass staen blyven, waerdoor het keyserse leeger in groot, verleegenheit, noodt en gebreck quam te geraecken, den coninck vluchten alsoo voort naer Holstein in, ende de keysersen volgden al soetgens naer, de offeciers en grooten wisten haer nodtdruft hier en daer uyt de steeden te becoomen, maer voor de soldaeten was niets over oft te becomen, alss d'vruchten op de boomen, ten deel ryp, ten deel onryp, wortelen en raepen in de boeren hoven, alle moelens waeren verbrant, alle backovens ingeslagen, en soo quam dat groote en afgematte verhongerde keysers leeger ao 1627 int lest van Augusto ontrent Hamborch in Holstein, die haer liever van honger hadden sien vergaen, als haer iets te laten toecomen; maer om geen ongunste by den keyser, maer gunste te becomen, soo lieten se haer alles toe comen, en lieten een groote meenichte broot voort leeger backen, en al wast dat het backen dach en nacht voort ginck, soo wass het broot wel 14 dagen in Hamborch soo schars, dat de inwoonders haer voor de backhuysen daerom drongen en sloegen, dat se selve gebreck scheenen te
lyden, maer buyten de stadt by de soldaeten en int leger weert een broot van 2 s. om 8 s., 10 s., tot 12 s. de eerste dach, doen se by de stadt quamen, verkocht, ja een peert oft koe voor een broot van 3 oft 4 s. gereuelt, want veele hadden gelt overvloedich, en in 8 en meer daegen geen broot gesien.
Dit groote leeger onder 3 generaels als Felly, Walstein en Papenheim, meende men ontrent 40 oft 50 duysent man sterck te syn, alst in Holstein wass gegaen, maer viel door honger, bloetganck en pest in corten tyt over de helfte wech, bleeven by de weegen en tuynen leggen, sterven en vergaen, datter van swynen en honden werden gegeeten, soo dat de handts Godts meede over haer quam, evenwel de hoofden met die die gesont en leeven bleeven, trocken
| |
| |
voort Holstein in, daer se oock al niet als tlant leedich en voorts leedige dorpen en huysen vonden, maer t'wert haer al uyt Hamborch naer gevoert, en brocht groote neering hier binnen, den coninck hadde Cremp en Geluckstadt dat 2 stercke vestingen waeren, wel beset, en van alles versien trock met het ander volck naer Judtlandt en van daer over d'kleene belt oft sont op Fuenen in Dennemercken, een gedeelte der keyserlycken trocken voor de Crempe en Geluckstadt, maar alsoo de dycken door gesteecken waeren, de sluysen opengeset en 'tlant onder waeter stont, soo konden se aen die plaetsen niets doen, maer consumeerden (alsoo den herfst en winter inviel) veel volck daervoor, dandere trocken den coninck naer in Juetlandt, tot aen de kleene belt, daermet conden se niet meer doen noch verder comen, om dat se geen vaertuych hadden, maer de deense het vaertuych overvIoedich hebbende, overvieIen haer over al in de quartieren, en waer se uyt waeren om haer nodtdruft te haelen, oock selve de boeren rotteden haer hier en daer se in de boschen verscholen laegen tesaemen en sloegender veele doet, die by kleine partyen int lant door en om trocken, soo dat sich dit groote volck meest al in Holstein verloor enn omquam, dat den keyser als gedwongen wert, den coninck vreede aen te bieden oft om van vreede te trackteeren versocht 'twelck tot Lubeck aengestelt en ao 1629 geslooten wert, anders hadde den grooten romsen keyser met schemp den coning verlaeten, en Holstein quiteeren moeten, daermet trocken de keyserse met wynich overgebleeven volck uyt Holstein uyt, twelck soo wynich wass, dat men quaelyck vant uit marchiren tot Hamborch te hooren oft te sien kreech, waeruyt men dan ten eersten sien can, hoe dat Godt de heere met kleine macht groote machten klein maecken en te niet doen can, en hier te niet gedaen heeft, naer dat hy se volgens syn besluyt als een roede over Nedersachsen, Holstein en Juetlandt gebruyckt en die daermet gecastydt hadde.
Hiermeede wast in deesen hoeck wel vreede voor die tyt, maer Duytslant dat soowel als deese landen de straffe verdient hadde, most naer Godes voorsinicheyt oock daeran, want den keyser met syn adherenten, der romssgesinde, brochten weer een groot volck by een, in meyninge daermet de ander rycksvorsten, die aen den coning van Dennemarcken en verdreeven coning van Boheemen gehangen hadden, en buyten dien vreede geslooten waeren, d'een voor en d'ander naer aentetasten, en gelyck als die van Bohemen tot de gehoorsaemcheyt te brengen, eyschte van verschyden plaetsen alle kercken en geestelycke goederen weer die in en naer Luyterus opstont, by de Luyterse en Calviense, waeren overgegaen en gebleeven, dat se die weer afstaen en aen de monnicken inruymen en overgeeven souden, om also de romse religie weer overal in tevoeren, het
| |
| |
welke overal met alteratie verstaen en met sevielste termen gewygert wert, cordt daerop wert van de keyserse ondert comando van den generael Tilly de stadt Maegdeborsch (twelck voor Luyterus tyt eene groote bisdomlycke stadt geweest was, maer nu teenemael Luyters synde) beleegert, sterck en met groote forse aengetast, maer alsoo het een machtige en volckrycke stadt was, hielt se het lang teegen, entlyck quamen se Ao 1631 den 10 may door verraet en aenlydinge van een visser aen de strant van de Elve, daerin staecken aen die cant eerst eenige huysen in brant, om schrick te maecken, gelyckt oock deede, en soo stormden se doen oock van buyten op de stadt, waerdoor dat alles confues raeckten d'een stelden hem te vluchten, dander om te redden, de derde om te deffenderen, maer de keyserse kreegen de overhandt, als oock het vier, soo dat 't vier op veel plaetsen sich ontstack, daer ginckt op een vechten, moorden en plunderen, maer de meeste menschen (om dat sich elck voor de woedende soldaten socht te verbergen) quamen in en door de brant om, selve van de keyserse, die haer te verre in afgeleegen straten begaven, werden van de brant omsingelt en verbranden in de huysen, dat alsoo de heele stadt behalven de domkercke in asche raeckte, veel menschen waeren in de kelders, die daer veel verwulst en vast waeren, gevlucht, soo om de soldaten te ontgaen, als oock voor de brant, maer de huysen, neer vallende, syn daerin verstickt, en die leeven bleeven, conden niet uyt noch verlost worden, storven daerin van honger, die daer nae doodt gevonden werden, en eenige lange iaren derna haer gebeente.
Dit gaf alom weer groote verslaegenheyt by alle Luyterse en Calviense vorsten, steeden en gemeene man, soo dat veele benouwe herten, ionck en oudt, met die van Ninive crachtig tot Godt riepen, met veel bejammerens en becermens over het elende der in Magdeborch vermoorde en verbrande menschen, te gemoet siende, dat het haer oock soo te overcoomen stont, want men conde niet te gemoet sien, waer hulpe teegen de macht des en keysers papisten aenhanck van daen comen soude, want geen vorst des rycks dorfte sich roeren om hem met de wapenen teegen den keyser te setten.
Maer Godt de heere hadde een middel uytgevonden, om die glorieerende en paepsgesinde en groote macht des kysers oock te besoecken, klein te maecken, en de verdruckte en benoude te verlossen, want den coning van Schweden, Gustaphus-Adolphus, eenige iaeren in Poolen teegen de Polen in oorlog geweest synde, resolveert met den coning van Poolen een treeves van 30 iaer te maecken, verlaet daerop Polen en compt Ao 1630 met syn volck, dat teegen de macht des kysers wynich wass, uyt Pruysen te scheep in Pomeren, seer onvermogen van geit, slecht versien met Amonitie en sober gekleede soldaeten, voerende onder andere meede op peerden,
| |
| |
leederen stucken, insonderheyt soo sober van gelt asser geseit wert, dat de scheepsvracht niet conde betaelen en syn leeger naer behooren te monderen, soo dat hy aen de cooplieden in Pommeren syn tollen in Schweeden most verschryven tot onderpant om gelt daerop te becoomen, ondertussen was hy allen Luytersen en Calviensen vorsten en steeden seer wellecom, wert by allen (als ten tyden Ysraels) als een heylandt ontfangen en verwellecomt, niet alleen, maer sy presenteerden hem alle assistensie te doen, soo wel de verre afgeleegen alss naby synde vorsten, soo dat elck van die kant op 't goet succes van syn hulpe hoopten, doch voor syn comste hadden de keyserse het grootste gedeelte van Poomeren al in, oock de stadt Straelsond, Stattin en andere meer. Coning Gustovus Adolphus, coning van Sweeden dus te been coomende, wert by den keysersen en papisten, die nu meenden overal meester te syn en wel te sullen blyven, tegen haer en haere macht en naedruck niets geacht, dat se oock, groot en klein, de spodt met hem en syn kaele Vinnen en Lappen hielden, hem voor een tuynkoninck titeleerden en uytriepen, mynende, hadden se den coninck van Dennemercken met aller groote duytse vorsten hulpe en volck overmocht en verjaegt, wat doch deesen kaelen coninck van Sweeden dencken mochte, dat hy tegen dien grootmachtigen keyser en syn gealieerde romssgesinde potentaten, heyrsskracht, met sulcken hantvol kael en arm krychsvolck, doen oft oorlogen wilde, maer hy wert haer met der haest, door hulpe van duytse vorsten en Godes bestier, als het geroeste gersten broodt, dat Gidion voorbeelden, twelck der Midianieten tenten omworp, als te leesen is int boeck der Rechteren, cap. 7, want hy nam cordt daerop de stadt Straelsonde in, daer wel 8 oft 10,000 man van de keyserse voor en in doot bleeven, daerop gaf sich Stattyn oock aen hem over, want Godt de heere hadde voorgenoomen door hem de roomse gesinde en heel Duytslant te castyen, gelyck hy door den keysersen Needersachsen,
Holsteen en fuetlandt gedaen hadde, op dat de menschen in Duytslandt Goodes handt oock voelen souden gelyck se den comeet Ao 1618 gesien hadden, want de heere brochte metter tyt sulcken vreese en versaechtheyt by den keyserschen soldaeten, dat se voor de Sweeden vlooden, als se van haer comste hoorden, door dien dat Sweeden de eene plaets voor en d'ander naer in nam, en sich teegen de keyserse int veldt praesenteerden, oock verschyden schermutselen met hun deede, daerin hy de victorie hielt, entlyck met haer tot een veltslacht quam Ao 1631, daerin wel 9,000 keyserse bleven, haer uyt den velde sloech, veel geschut en amonitie van haer kreech, en soo deeden de Sweetse darnae verscheyden veltslaegen meer met de keyserse domineerden alsoo ontrent 18 jaer int roomse ryck, in welcke tyt dat se veel steeden innaemen,
| |
| |
veel schansen, vasticheeden renueerden, en 'theele romse ryck by beurten onder contrebuet setten, ruckten selfs voor des keysers residentsstadt Weenen, dat den keyser voor haer daeruyt vluchten, kreegen de voorstadt in, trocken over de Doonouw in Beyeren, dat den grooten Beiervorst en hooftpapist voor hem uyt syn hooftstadt Munchen vluchten moste, en haelden alsoo een groote buydt daeruyt, en soo domineerden hy meede in Slesien, Boheemen, Meeren, Oesterich tot aen de tiroelse en Swyterse grensen, en den heelen Rynstroom langs tot Wesser en Elfstroem toe, soo dat hy het entlyck door Godes schickinge soo verre brochte, dat hem van den kyser en alle duytse vorsten om van vreede te trackteeren, versoeck en aenbiedinge gedaen wert, daerop dan oock tot Munster en Osnabrugge (om van den vreede te trackteeren) van alle europiste potentaten (uytgenomen den Moschowiter) de gesanten te saemen quamen en wel 5 a 6 jaer getrackteert, entlyck 1648 een vreede (die men een eeuwigen vreede noemde) onder allen geslooten wert.
(Fortsetzung folgt.)
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
