Germania. Jaargang 1

[p. 363]

Geeritt Roosen und seine Geschichte der Kriegsereignisse seiner Zeit.
Von Paul Piper in Altona a/E.

Seit den Tagen der Völkerwanderung besteht ein merkwürdiger Zusammenhang zwischen den Völkern niederdeutscher Zunge. Es zeigt sich bei ihnen im Verhältnis zu den oberdeutschen Stämmen dieselbe Erscheinung wie bei Flüssigkeiten verschiedenen spezifischen Gewichtes in demselben Gefässe, die sich gesondert von einander halten, wohl durch Rütteln zu einer vorübergehenden Vermischung ihrer Teile gebracht werden können, aber immer wieder in ihren ursprünglichen Zusammenhang zurückkehren. So haben auch die niederdeutschen Völker sich nie mit den oberdeutschen vermischt: wohl lesen wir von Kriegs- und Raubzügen der sächsischen Stämme in thüringisches, hessisches und fränkisches Gebiet, aber nie von dauernden Niederlassungen daselbst, und sogar die von Karl dem Grossen gewaltsam verpflanzten Sachsen sickerten, wenn sie ihre Eigenart nicht behaupten konnten, tropfenweis in ihre Heimat zurück. Hingegen findet bei den niederdeutschen Stämmen untereinander in alten wie in neuen Zeiten ein reges Hin- und Herwandern statt, welches seinen Anlass in Kriegen, in Sturmfluten, Hungersnöten, Glaubensverfolgungen oder auch in Handelsabsichten hatte, und es bekundete sich darin das Gefühl der Verwandtschaft, die unter ihnen besteht. Es ist hier nicht der Ort, so lockend die Aufgabe ist, dies im Einzelnen zu verfolgen; man lese nur Dahn's Urgeschichte der germanischen und romanischen Völker, Ludw. Keller's Geschichte der Wiedertäufer (Münster 1880),

[p. 364]

B.C. Roosen's Geschichte der Mennoniten - Gemeinde zu Hamburg und Altona (Hamburg 1886), die Familienchronik der Familie van der Smissen (Danzig 1875), oder auch meine Geschichte der Reformierten und der Mennoniten Altonas Altona 1893), und man wird reichliche Belege für diese Thatsache finden.

Zwar die Stammesverwandtschaft fand nicht immer gleich Anerkennung, wenn sie auch im Gefühl lag, und als im 16. Jahrhundert zur Zeit der Glaubensverfolgungen die Einwanderung aus dem Westen in die Gegenden von Lübeck und Hamburg sich bewegte, da wurden die Ankömmlinge zunächst wohl von den alten Einwohnern betrachtet, wie der im Jülicher Lande nachgeborene Geerlinck Roosen von seinen Brüdern in Steinrade bei Lübeck: als Unbekannte, und es lag der Verdacht nahe, dass sie nur von den Vorteilen des Landes mitgeniessen wollten; aber in der erfolgreichen Verschmelzung bewährte sich die gleiche Abstammung.

Bekannt ist, dass seit 1567, als Alba in den Niederlanden wütete, eine starke Auswanderung von dort nach Holstein stattgefunden hat, und noch heute finden wir in Sprache und Sitte, Gewerbsthätigkeit und Familie, Religion und Volkscharakter die deutlichsten Anzeichen jener Bevölkerungsmischung. Aber auch schon früher hatten die Bewegungen, welche im Gefolge der Kirchenreformation auftraten, solche Zuzüge veranlasst, und Namen durchaus niederrheinischen und holländischen Gepräges, die sich in unseren Gegenden finden, legen Zeugnis dafür ab, so deuten

van Sinteren, van Eeck, de Buyser, Quins, Lofs, ter Locht, Koen, de Vlieger, de Voss, Wynants, Neetgens, Willems, Noe, Beerens, van der Smissen, van Gülich, Plus, Münster, Govers, Ellen, Milder, van Laer, Harmens, Amoury, Cochet, van der Heiden, Regemorter, Blanckert, de Wael, Kops, Hilgers, Stockman, Hols, de Booser, de Ruyscher, Greeven, Hingsberg, Beets, Hilgers und andere,

auf solchen Zusammenhang.

[p. 365]

Wichtig für uns ist darunter hauptsächlich die Familie Roosen. Als nach der Niederwerfung der Bauern 1525 viele Flüchtlinge in Jülich-Cleve eine Zuflucht gefunden hatten, fanden sich darunter viele Taufgesinnte. Da das Volk in grosser Zahl der wiedertäuferischen Lehre zufiel, wurde die clevesche Regierung darauf aufmerksam und ergriff Massregeln dagegen. Die Anhänger der taufgesinnten Prediger und diese selbst wurden des Landes verwiesen. Unter ihnen befand sich Coord Roosen, der Urgrossvater von Geeritt Roosen. Ueber diesen seinen Urgrossvater, sowie über seinen Grossvater Geerlinck berichtet Geeritt Roosen in seinen Familiennachrichten folgendes:

Coerdt, off Koordt Roosen is geweest myn vaeders groodtvader en myn oldervaeder gebooren int landt van Gülick tot Kassenbroeck in de kirschymen heerlyckheit Millendonck, soo ick van myn vaeder gehoert en uyt schriften bevonden hebbe, en dit tot gedachtenisse heb opgeteickent, voor de navolgende of naecoomelingen, oock die selve haer trouen aen andere geslagten hiermeede by gevoegt.
A^o 1532 is myn vaeders grootvaeder synde myn Geeritt Roosen oldervaeder, genaemt Koordt Roosen, om de reliegie uyt het landt van Gülick verdreeven en hier in Holstein by Lubeck coomen woonen, met 4 klyne kinders, genaembt Harmen, Coordt, Hans, en een dochter Neeltien van syn eerste vroue, achterlaetende syn onlangs getroude tweede vrouwe swanger, welcke ouders niet toelaeten willen, dat sy met hem uyt het land trecken soude, ongetwyffelt paeps synde, hebben beeter voor haer dochter geoordeelt, haer dochter by haer religie t' huys te houden, als met haer mann buytens lands te trecken en hem in de religie te volgen, synde myn oldervaeder Mennist gesint, die tyt noch teuffer, oft wiederteuffer genoemt, want Menno Symons naem, daeruyt Menons lieden nu Mennoniten oft Mennonisten noemt, was doen nog niet bekent, alsoo Menno Symons in dit jaer 1532 eerst uyt het pausdom is gegaen en in Duytsland syn naem doen nog onbekend, gelyck oock in verschyden cronycken gevonden word, datter langer voor Menno geweest syn, die men doen doopers en aterdoopers (om dat se den doop opt geloove aen volwassen persoonen bedeenden) genoemt heeft, aldermeest in de Neederlanden en oock in Duytslandt, van de welcke dan myn oldervaeder eene geweest is, hier in Holstein by Lubeeck coomende heeft sig daer met syn 4 kindere neer gesett, sig geneert met fyn pulver oft buskruyt in eem groote mortier oft moeser te maecken geneert, in een dorp genaemt Steenraede, 1 myle int suydwesten van der Stadt Lubeck, alwaer hy A^o 1553 gestorven is.

[p. 366]

In syn vluchten heeft hy alles moeten achter laeten, niet als syn 4 kinderen met neemende, die noch soo klyn waeren, dat hy het eene altoos moste draegen en somtyts wel twee teffens, dat ook onderweeg in een harbarge een munnich hem vraegende, waer hy doch met die 4 klyne kinderen heenen wilde, tot den selven geseit hadde in een moeglycke sin: ‘soldestu sy draegen, als ick, sy souden die nog te groot syn,’ en soo is hy te voet als een pilgrim met dat hem naer lichaem en ziele naeste was, sonder syn laetste vrou herwaerts gecoomen, waer wy dit sall laeten, en coomen tot myn grootvaeder oft myn vaeders vaeder Geerlinck Roosen, daer ick naer genoembt ben.
Deesen Coerdt Roosen, myn oldervaeders tweede vrouw by syn vluchte uyt het landt van Gulich by haer ouders achterblyvende, en swanger, koomt daernae in de craem, en baert een soone, die sy op syn Gulicks Geerlinck noembt, mi schien naer haer vaeder, daer sy doen weer by thuys gegaen was, en sy daer soo ongetrout oft hertrout blyvende tot haer doot sonder van haer mann iets hoorende.
Deesen Geerlinck Roosen myn grootvaeder groot wordende was dickwils van syn vaeders vrienden oft bekenden aen gesprooken insonderheit van een molder, wanneer hy met kooren ter meulen was gecoomen, dat hy sig wel schicken, houden en gedraegen soude, dat hy oock sulcken deegelycken vroomen man mochte worden, als syn vaeder was. Dit en wat syn moeder en andere hem van syn vaeder mochte seggen, had hem dickwils aen geprickelt gevonden om syn vaeder eens te moogen sien en te spreecken, maer syn moeders ouders hadde hem noyt willen toelaeten, en soo was hy daer gebleeven tot hy al ruym 20 jaer oudt wert, syn moeder eerst haer ouders oock doot synde, hadde hy hem terstondt op reis begeeven naer syn vaeder toe.
A^o 1554 coomt dan myn grootvaeder Geerlinck Roosen hier int land, om syn vaeder op te soecken, maar dee was 1/2 jaer te vooren tot syn groote droefheit gestorven, hy doen in syn 22 jaer coomt daer nog by syn 3 halfbroeders, Harmen, Koerds, Hans Roosen en halfsüster Neeltien.
Harmen Roosen was getrout by oft voor de Stadt Lubeck doende oock yts aent polvermaecken en seems schaepsleer beryden, maer syn myns weeten geen kinder van naer gebleeven. Neeltien, myn grootvaeders halfsüster, daervan hebbe geen seeckerheit ott getrout is geweest, voort naeste meene van jae, maer weet niet aen wien. Koerdt Roosen, myn grootvaeders halfbroeder, en oock Hans Roosen, syn byde van Lubeck naer Riga en soo naer Lyfflandt gecoomen, sonder dat weeten, wat se daer gedaen hebben, nog van haer troue noch standt ons yts bekent geworden, alleen dat men somtyts door rysigers yts van de kinderen en kintskinderen door de naem Roose wel yts gehoort heeft, oock van myn vaedersbroeder Kasten, die tot

[p. 367]

Tooren eens een daervan gesproocken heeft, synde een krygsofficier glyck men in de 30jaerigen kryg van 1618 tot 1648 oock dickwils in de novelles van overste Roosa geleesen heeft, en oock datter a^o 56 off 1657 tot Marienborg in Pruyssen eenen overste Roosa (in dienst van de croon Sweeden) om suspitie gevangen gesett en eindelyck onthooft is, die men alle van lyfflandse affcomste en van die lienie oordeelt affcomstig geweest syn, maer ons in persoon noyt hier tot Hamburg bekent geworden, soo dat die vrienden alle int woeste weereldse leeven geraeckt syn.
En dus veel van myn grootvaeders 4 halffbroeders en süster, en hy hier int lant synde heeft sig 12 a 13 jaeren geneert, als syn vaeder, met fyn polver te maecken in een mortier gestambt en soo berydt om sig te geneeren. A^o 1565 off 1566 is myn grootvaeder Geerlinck Roosen getrout met een jonge weeduwe, die 2 kinderen hadde, genaemd Elisabeth, een dogter van eenen Pieter van Sinteren, sy oudt 33 jaer, en hy oudt 34 oft 35 jaar, van haer byde kinderen volgt hiernae breeder, ick a^o 1610 by Lubeck op den jonckerenhoff Morien synde vonden jaer int jonckerenhoffboeck, dat onsen grootvaeder Geerlinck Roosen den hoff Holtkamp a^o 1566 van den joncker gehüert hadde voor 200 M. int jaer. - (folgen Nachrichten über die Familie van Sinteren.
Coomende soo weer tot myn vaeders vaeder Geerlinck Roosen en myn vaeders moeder Elisabeth, en die kinder, die sy met malkander gehadt en naer gelaten hebben als vooren verhaelt, a^o 1565 oft 1566 getrout met malkander op den Holtkamp een klyne myle van Lubeck gewoont, haer byder kinder syn geweest, die groot geworden en getrout syn, 4 soons Harmen, Koerdt, Kasten, Paul, een dochter Styntien off Christina. a^o 1611 d. July is de grootvaeder Geerlinck Roosen op den Holtkamp gestorven, oudt 79 jaer, en tot Rensvelde begraeven. a^o 1624 int soomer is myn grootmoeder Elisabeth Roosen op den Holtkamp gestorven, die ick seer wel gekent hebbe, oock tot Rensvelde begraeven en soo coome nu recht tot myn grootvaeder Roosen geslacht... (folgt die Familiengeschichte der 4 anderen Kinder von Geerlinck Roosen, und die der Schwiegerkinder; einige zogen nach Preussen).
Paul Roosen was myn vaeder en de jongste van syn vaeders huys; geboren a^o 1582 op den Holtkamp, waervan hiernaer agter aen ons vaeders huys sal vervolgen en ondertussen hier invoegen myn moeders affcomste... (folgt die Geschichte der Familien Quins, Plus, Goverts, Munster, de Jaeger, Ellen, Milder, van Laar, Harmens, van Sinteren, de Vos, Amoury, van der Heyde, van Regemorter, Noe, Hilgers, Wynants, Vols, Janssen, de Booser, Stockman, Jacobs, Ruyscher, Greeven; aus diesem Abschnitte sei nur folgendes wiederholt: Hans Amoury myn vronen vaeder geboren tot Geulen a^o 1584 en groot gemaeckt tot Uytregt, heeft tot

[p. 368]

Amsterdam het caffamaecken geleert en is vryer a^o 1610 d. 1 februarij tot Hamburg gecoomen, heeft sigh by een Gysbrecht van Daelen in dienst begeeven voor winckel en cantoorknecht en dien 1 jaer gedient en daerop 1611 syn eigen handel aengevangen met alderly craemwaeren, eerst in commissie te verkoopen, daernae meest syn eigen doende, daerin oock 8 jaeren by hem gedient heb, tot a^o 1636; 't jaer daernae liet hy dat staen, handelende met alderhande waeren, int laetste meest in gelden te disponeeren op wissel en in disposito hier in Hamburg, alwaer hy a^o 1663, d. 15. october is gestorven, oudt 79 jaer, met seer groote loff over syn vreedsaeme conditie en opregte handelong, lyt tot Altona op het gereformeerde kerckhoff in een eigen begrafnisse met syn naem op de graffsteen. A^o 1616 den 28 july troude hy Elisabeth Stockmans, dochter van den ouden Samuel Stockmans, waermet hy gehadt 6 en gemaekt heeft 4 kinderen, hy was oudt, als hy trouden, 32 jaer en sy 24 jaer, en sy gestorven a^o 1667 den 15 july, oudt 75 jaer, en intselfe begraffnis begraeven. Synde haer kinderen als volgt: 1. Mayken Amoury myn huysvrou, gebooren anno 1622. 23 September, overlydt 6 Septbr. anno 1695... Myn vrouen moeders affcomste en vrienden die alle in de tyden des vervolgs van duc de Alba, daer Emanuel van Meeteren van beschryft, van daer gevlucht en tot Hamburg gecoomen, syn hier gestorven.)
Dus veel dan gestelt hebbende van onse weersyds affcomste, geslagt en aengetroude vrienden, van my en van myn vrouen syde, soo sal nu keeren tot myn vaeders huys, haer geboorte en trouen.
Paul Roosen, myn vaeder, als vooren gedagt, de jongste in syn vaeders huys, gebooren a^o. 16 Sep. 1582, op don hoff van Holtkamp, daer hy tot syn 18 jaer en syns vaeders werck met waergenoomen als polvermaecken, ackerbouen, ploegen, sayen, mayen, dorsen, met paerden omgaen, en soo voorts, daernae gaet hy by Oldesloo (daer Menno Symons gewoont hadde, alwaer daer nog veel van onse geloofs genooten woonden, by eenen Dirck Eggeraet) het veil off elandsleer beryden leeren, en eenige jaeren gebruyckende, tot dat 28 off 29 jaer oudt werdt.
A^o 1611 ady 10 May comt hy te trouen aen myn moeder Janken Quins, als vooren gedagt, (Hans Quins was myn moeders vader, syn vrou was Risken Quins, myn moeders moeder, beyde uyt Vlaendern oft Braband van daen in de tyden des vervolgs van duc de Alba van daer gevlugt om de religie, en hier tot Hamburg gecoomen, synde hy een scheedemaeker syns handwercks, gelyck voor eenege jaeren verstaen hebbe, dat in Braband in en om Diest nog veel van de Quinsen woonen, en is deese Hans Quins (onse moeders vaeder) A^o 1597 den 3 Augustij in een groote pest in Hamburg in de rymers twiete gestorven oudt 40 jaer en op St-Catarinen kerckhoff voor de tooren deure begraeven, agter-

[p. 369]

laetende syn vrou met 4 dogters, alle nog kleene. Risken Quins, myn moeders moeder dan weeduwe synde, stelde in Hamburg een winkel aen, op de troostenbrugge, en houdt daer van alderly klynegheeden te coop, insonderheit wat coopluyden int comptoir en anders gebruycken als van goudtgewichten, wachtschaelen, stynetten, messen, kammen, etc., om haer alsoo sonder ymandts laste te geneeren, als se soo doende oock gedaen heeft, maer andere winckeliers, haer dat misgunnende, brochten op haer bürgerlyck en gildengerechtigheit soo veel by de ovricheit te weeg, dat se het mosten staen laeten; daerop treckt se uyt de stadt, set haer tot Altona en geneert sich met frensien te maecken en louden, die aan laeckenen te hangen gemaeckt en vergült werden, tot dat haer 4 oudste dogters getrout waeren, doch heeft se haer (daernae by een van haer dogters inwoonende) selve geneert en de 2 jongste oock uyt getrout, synde in haer weduwenstandt veel jaeren oock diaconisse geweest van onse gemeente, en by elck binnen als buyten de gemeente met een groot loff soo om haer weldadigheit, gedienstigheit en minlyckheit geestimeert, en soo is se A^o 1626, d. 9 February oudt 67 jaer deesen weereld overleeden en tot Altona op het gereformeerde kerckhoff begraeven, agterlaetende haer 4 dogters getrout, als Mayken, Sanken, Elisabeth, Sara.) (Paul Roosen) sett sig tot Altona op de vryheit te woonen, in Francois Noe syn behuysing op de plaets daer nu nog de vergaedering gehouden wert, en doet daer eenige jaeren het elendsleer beryden, ryst daer met in Duytsland op de messen om te vercoopen tot 10 a 12 jaeren lang, daerna sent het daer te vercoopen en laet by ander beryden en sterft alsoo A^o 1649, den 29 February oudste diaken onser gemeente oudt 67 jaeren.
A^o 1663, den 9 May sterft onse moeder nae 9 jaerige blintheit, oudt 71 jaer, byde op het gereformeerde kerckhoff in haer eigen graff begraeven hebben met malkander gehadt 12 kinderen, daervan wy met ons vieren, 3 broeders en 1 suster, groot geworden en getrout syn.
Ick Geeritt Roosen geboren Anno 1612-25 February, oude styl, in dienst gecoomen by Hans Ąmoury a^o 1628, op vastelavond uyt myn dienst gegaen en myn eigen handel begonnen a^o 1636 omtrent paessen, getrout a^o 1640, 28 Aug., tot de huyshoudinge getreeden a^o 1641 op michaely en in myn vaeders plaetse tot den diacondienst vercoren a^o 1649 cort voor paessen, tot den dienst des woords a^o 1660 d. 8 April, en a^o 1663 voort tot den vollen dienst, het ovrige van myn huys voege agter aen.
Ick Geeritt Roosen, als vooren gedagt (soone van Paul Roosen, die een soone was van Geerlinck Roosen, synde den jongsten soon van Coerd Roosen, den eersten, welcken Geerlinck a^o 1532 off 1533 eebooren is tot Millendonck int land van Gulich, en ben ick gebooren a^o 1612, den 25 February tot Altona by Hamburg tussen 5 en 6 uhren des morgens,

[p. 370]

a^o 1640, 30 Augusty in de gemeente getrout met Mayken Amoury, in de egt bevestiget door onsen godtsaeligen oudsten Hendrick Six, de bruyloft gehouden in myn vrouen vaeders Hans Amoury syn huys, in de Michaelystraet, met weer syde naeste vrienden in welck huys wy nu woonen, en meest alle kindaren uyt getrout, en de bruyloften in gehouden hebben, ick 28 1/2 jaeren oudt, en myn vrouw gebooren anno 1622, den 23 september, oudt omtrent 18 jaeren, hebbende tesaemen gehadt 10 kinderen, 4 soons en 6 dochters, waervan groot geworden syn [d]eese 7. A^o 1695 den 6 Sept. is myn lieve huysvrou overleeden (A^o 1711, d. 20 Nov. is Geeritt Roosen gestorven oudt geworden 99 jaeren 8 maenden en 11 daegen.)

(Folgen die Nachkommen von Geeritt Roosen).

Dieser Geeritt Roosen war Mennonit. Menno Simons war 1546 mit seiner kranken Frau aus dem Erzbistums Köln vor den Glaubensverfolgungen entwichen, hat in der Herrschaft Fresenburg bei Oldesloe von dem Grafen Bartholomaeus von Ahlefeld Aufnahme gefunden und in Wüstenfelde seinen Aufenthalt genommen. Von dort aus verbreitete sich seine Lehre, und besonders gehörte die Familie Roosen zu deren eifrigen Anhängern. Wie die obige Autobiographie bekundet, waren Geeritt und sein Vater Paul Diaconen und später Prediger der Gemeinde. Das oben erwähnte Haus in der Freiheit blieb bis zum Altonaer Brande 1713 im Besitz der Familie, Geeritt (d.i. Gerhard) Roosen machte für seine Kaufmannsgeschäfte weite Reisen und predigte an vielen Orten, bis nach Danzig und nach Polen hinein. Er erwarb sich dadurch eine seltene Erfahrung und Menschenkenntnis, und seine unten wiedergegebene Schrift ist nicht nur interessant durch die geschichtlichen Thatsachen, die sie berichtet, sonder viel mehr noch durch die Persönlichkeit, deren Denkweise sie darstellt. Dazu kommt noch die ungemein volkstümliche Geschichtsauffassung und das eigenartige Sprachgemenge, welches einen Begriff von der zähen Art des Festhaltens der Niederländer an ihrem Volkstume gewährt. Anmerkungen dazu zu setzen war nicht nötig, da die Erzählung sich durchaus natürlich den Ereignissen der Zeit anschliesst. Lebendig tritt uns darin die Teilnahme eines regen und doch in sich geschlossenen Characters an dem, was vor sich ging,

[p. 371]

entgegen, und der Satz, der in lutherischer Freiheit sich bewegt und dem Gedanken folgend, hierhin und dorthin die Fühler ausstreckt, sinkt dann doch immer wieder auf den sichren Felsen des Grundgedankens zurück. Alles in Allem in Sprache und Geschichtsauffassung, Diction und Weltanschauung, trägt der Aufsatz eine so innige Allianz niederländischen und niederdeutschen Wesens zur Schau, wie wir sie zum Heile beider Stämme auch für heute wünschen möchten. Er lautet, wie folgt:

Alle die dit tracktaetgen te vooren compt, dienen te weeten, wat my hiertoe bewoogen heeft het selve soo optestellen, dat ick daermet niet voor hebbe een historische beschryvinge te doen vant verloep des oorlogs, maer om daermet te toenen, dat alle die voorvallen des oorlocks, niet by gevalle, oft als 't gross der menschen daervan spreecken, geschiet syn, die het altyt deesen oft dien potentaet te laste leggen en toeschryven, het op der selver boossheyt, ongerechticheyt, archlisticheyt, wyssheit, macht, en soo het heele werck op den vleesslycken arm fondeeren, maer dat wy het hooftsaeckelyck en eygentlyck op de machtige hant godes en des selfs rechtveerdige voorsinige straffe moeten grondeeren, dien selven alleen de macht toeschryven en de eere daervan geeven, synde den wech waerdoor het ons menschen te beeter en eerder tot de boetverdicheyt des leevens brengen can, gelyck Godt de heere ons menschen daerom besoeckt, soo dat wanneer wy het werck des oorlocks soo insien, het ons niet alleen tot beeteringe sal dienen, maer oock om in gelatenheyt onder syne castydinge te buygen, hem in de roede te vallen, en tot dien wenschelycken stant te comen, dat wy voor Hem stille syn, Hem stille houden, volgens syn woort Esaia v. 15 a. 18. G.R.
Het is voor ons menschen billick en behoorlyck, dat wy in alle voorvallen ons voegen en buygen onder de handt des almachtigen Godts na dien wy in veel voorvallen, als se verby syn, claerlyck sien, dat het de hant des heeren is, die over ons uytgestreckt is geweest, daer wy (daerin synde) het op de boessaerdicheyt der menschen leyden, en ons daerdoor te quaelycke daerin schicken konden, met moeylyckheyt onsen last (die wy doch om dat het des heeren hant wass niet ontgaen conden) maer te meer te beswaeren, waerom het voor ons wol nudtst en noodich was, in alle voorvallen te gedencken aen de woorden Godts by Esaiam, Esaia, 55. v. 8. 9. ‘Myne gedachten syn niet uwe gedachten en dyne weegen en syn niet uwe weegen, maer soo veel den heemel hooger is dan de aerde, soo syn oock myne weegen hooger dan uwe weegen, en myne gedachten hooger dan uwe gedachten.

[p. 372]

Want oft men by geleegenheyt de menschen eens hoort seggen, alse onder den last des oorlogsswaer gedruckt worden, dat het der sonden schult, en een straffe Godes is (gelyck men int vyfde boeck Moyse op duteronomio cap. 28 lest, hoe dat Godt de heere vremde volckeren over haer senden en haer beorlogen wilde laten, wanneer se syne gebooden vaeren lieten en haer swaerlyck besondigden) maer al ist dat dit somtyts van ons in bedaerde sinnen geheyt wort, soo hoort men ondertussen de meeste menschen van dit groote werck en hant des heeren by geleegenheyt soo menschelyck en onbedacht spreecken, alss oft het alles aen menschelycke wille, wyssheyt en macht hinck, daer Godt geheel geen doen oft bestier met oft aen hadde, hangende en vertrouwende soo vast op en aen den vleeslycken arm, macht en beleyt der gener, die als hoofden, beschickers en aenstelders van de volckeren en waepenen syn, dat sy alles soo alst uytgevoert wort en compt uyt te vallen, de groote macht der pootentaten, kloeck beleyt der offecieren en moedicheit der soldaten toeschryven en daer by geleegenheyt hooch van roemen. Daer ons de veelvaldige voorvallen en exempelen by onsen tyt, beneffens Godes woordt claerlyck betuygt en aengeweesen hebben, dat het de hant des heeren is, en dat het de heere tot straffe en castydinge oeffent, om de ongehoorsamheyt, grouwelen godloossheeden en boosheeden der menschen te besoecken, als te sien is Hosea 4, want de heere heeft oorsaecke te schelden met de inwoonderen des lants, want daer is geen trouwe, geen liefde, geen woort Godts in den lande, maer godts lasteringe, liegen, moorden, steelen en overspel doen, heeft de overhant genomen, ende eene bloetschult volgt de ander, daerom sal het lant iammerlyck staen, en het sal alle inwoonderen qualyck gaen, en daerom wort dan van Godt dess eenen potentaets oft hooge offeciers harte met Pharo verhardt, dan een anders harte met Sauel vorzaegt maeckt, soo dat het met den oorlog noch heeden ten daege is, als Jonatan eens tot synen waependraeger seyde, het enleydt daer den heere niet aen cost het en is den heere niet swaer, te helpen door wynich oft door veele, 1. Samuel 14 v. 6, want den strydt is des heeren seyde Davied tot den reuse Goliadt, 1 Samuel 17, v. 47, gelyck het claer te sien en gebleecken is tussen die byden, als meede deen Gidion met 300 man het groote heyr der Midionieten overviel en 4 coningen gevangen nam en doodede, Rechteren cap. 7, oock aen Abraham, die met 318 man uyt synen huyse seven coningen met haer heyrleegers versloech, Genesis cap. 14, soo dat wy het vast stellen mogen dat den oorloch de handt des heeren is, en dat het de heere onse Godt is, die de oorloge stuert en vreede geeft, naer dat haer de menschen voor hem houden en draegen, Psalm 46, V. 9-10, Psalm 68, v. 31.
Gelyck wy sulcx oock in alle claerheyt door en by verschyden voorvallen en exempelen in oorlogs tyden hebben conen en mogen sien, oft immers

[p. 373]

hadden behooren te sien, soo wyt wel ingesien hadden, dat het meest tyt soo gegaen heeft en noch gaet, wanneer Godt de heere voor heeft oorloge te stueren, te weeten, hoe dat Godt de heere sulcx, alst over veelen gaen en comen sal, het selve met voorgaende tyckens aen het firmament des heemels vooraf bekent maeckt, en syn roede sien laet, op dat de menschen ia souden sien en mochten bekennen alst comt, dat het de castydende hant Godes en geen menschen werck is.
Want int begin van mynen tyt voor A^o 1618, was geheel Duytslandt in vreede, in fleur en welstant en enwas by oude lieden gedencken geen oorlog in Duytslant geweest, als alleen eenige tyt devooren in de Neerlanden, tussen de Hollanders en coninck van Spannien, maer a^o 1618 in de maent Novemb., effen met het begin der beroerte in Bohemen, sach men aen het firmament der heemels een seer vierige eft bloedige comeetsterre, cort naer middernacht opgaende, en liet hem, alst claer wass, tot den dach aenbrack sien, soo men seyde een maent oft 30 daegen lanck, als oft Godt de heere ons (gelyck men de kinderen, als se quaet voor hebben oft doen) de roede wyst, dat men se daermet straffen wil, soo se het niet laeten, daermet syn drygende handt toonde, en waerschoude, dat hy voorgenomen hadde ons te straffen, gelyck oock cort daerop geschieden, als wy noch sullen toonen oft stellen.
Ten 2, soo comen oft behoorden wy, uyt het geene by onsen tyt in den oorloch voorgevallen is, te sien en te bekennen, dat het Godes handt en werck is, wanneer Godt de heere de groote krychsmanten, als die over landen, steeden en volckeren comen, lang genoch gedomineert en gewoet hebben, en dat hy syn voorgenomen straffe oft castydinge daermet uytgevoert oft voleynt heeft, daermet handelt, als men doet met een ofgebeesigden beesen oft roede, die dan van een minder int vier geworpen en verbrant wort, dat Godt de heere oock alsoo doet met de groote krychsheyren en machten, dat hy die dan door kleine macht weete niet te doen, en haer weeder besoeckt oft straft, gelyck eens een saldaet tot synen waert seyde, maer dat een oorlog tot vreede gecomen was, en hy van den waert scheyden soude, om thuyss te keeren en den waert vraegde: ‘wanneer sult ghy my oft ons eens comen besoecken?’ tot antwoorde kreech: ‘Wanneer uwe sonden meerder syn sullen als de onse,’ accordeerende met de voorsegginge Esaias. Cap. 33, V.I.: ‘gy verdestrueerder, mynt gy, dat gy oock niet weer verdestrueert sult worden, en gy verachter, mynt gy, dat gy oock niet weer veracht sult worden? wanneer gy dat verdestrueeren voleynt hebt, soo sult gy weeder verdestrueert worden, als gy des verachtens een eynde gemaeckt hebt, soo sult gy weeder veracht worden,’ hoe dat wy nu sulcx in onsen tyt van 60 iaeren meenich mael gesien en gehoort hebben, dat hoopen wy met dit volgende te toonen.

[p. 374]

Maer al ist dat het soo een bestier en werck van Godt is, soo schynt my doch uyt alle omstandicheyt toe, dat Godt de heere naer ons menschen aensien, noch menschelycke ocrsaecken daertoe verwerkt, als oft daeruyt den oorlog ontstaen moet, gelyck men leest I. Coning 22 van den coning Achab: ‘wie wil Achab verwerken, dat hy op trecke nae Ramatin Giliadt’, en hy heenen treckende daer verslaegen is geworden. Gelyck als Fridericus coervorst aen den Ryn en palssgraef synde hem tot syn en syns huys ongeluck tot coning van Bohemen liet maken, het welcke de oorsaecke van den duytsen oorlog scheen te syn, want als Ferdinandus de tweede a^o 1619,28. augusto, naer keyser Mattheus doot tot Franckfort van de coervorsten tot keyser vercoren wass, soo wert hy oock by de selve tot koning van Bohemen verklaert, gelyck hem de Bohemers al a^o 1617 daertoe selve verkooren en gecroont hadden, soo verwierpen sy hem doch weer, en vercooren a 1619 den 14 Novemb. Friedericus palsgraef aen den Ryn over haer tot coninck, teegen wil en danck van den keyser en het geheele huyss van Oesteryck, daer hy hem gewillich toe vinden liet, trock met syn vrouw en geheele hoft daer heenen en wert alsoo in Praeg tot coning van Boheemen gecroont, in afsien en hoope, dat hy by afsterven des keysers Roms keyser soude gestelt worden.

(Fortsetzung folgt.)