De Gemeenschap. Jaargang 3

[p. 277]

Bedenkingen tegen de syncope

Er is een zekere school in Nederland, die hevig lijdt aan conclusiedrang; uit deze school schijnt het artikel: ‘De moderne dans .... und kein Ende’, in 't eerste hoofdstuk handelende over ‘De Syncope’, voort te komen. Het werd geschreven door J. Pollman, en verscheen in het September-nummer van Roeping.

Naast enkele leuke en handige opmerkingen staan er zooveel domheden en ondoordachtheden in dat artikel, dat er geen beginnen aan is ze allemaal recht te zetten. Ik wil dus volstaan met enkele hoofdpunten aan te roeren, om te bewijzen, dat niet slechts de conclusiedrang van den heer Pollman hem op dwaalwegen heeft gevoerd, maar dat reeds zijn praemissen foutief waren. Een verdediger van de moderne dansen of van ‘syncopated music’ wil ik hiermee niet zijn (hoewel ik zeer veel ter verdediging zou weten aan te voeren), maar wel verdedig ik de wetenschappelijk-juiste voorlichting, zelfs waar het een zoo onwetenschappelijk iets als de dans geldt.

De syncope - als ik eens even mag spreken van ‘de syncope’, en ermee bedoel die bepaalde rhythmiek waarvan de heer Pollman voorbeelden gaf - deze syncope is zoo oud als de wereld. Ze heeft met maatstrepen niets uit te staan, maar is eenvoudig: een regelmatige storing van de regelmaat. Een nieuwe regelmaat dus. Men kan ‘de syncope’ het best vergelijken met het ‘overslaan’ van een motor, die een stoot geeft, daar waar onze tellende waarneming er geen verwachtte, of die een stoot nalaat, daar waar wij tellend (met regelmaat dus) er wèl een verwachtten. Er ontstaat daardoor een ‘verschuiving’ van de regelmaat, en deze verschuiving noemen wij syncope.

Dat ze zoo oud als de wereld is, bewijzen de dansen en liederen van alle primitieve volkeren. Voor de bewijzen behoeft men maar de publicaties van het Berlijnsche Phonogramm-archiv, de Sammelbände für Vergleichende Musikwissenschaft, Stumpf's ‘Anfänge der Musik’, of om bij een heel recente uitgaaf te blijven: d'Harcourt's ‘Musique des Incas’ even na te slaan.

Maar nog meer: het Gregoriaansch - onverdacht als de edelste muziek, nietwaar - kent de syncope als een hoofdbestanddeel van haar rhythme. 't Is zoo iets gewoons, dat deze neumen-combinatie een aparte naam heeft, namelijk ‘pressus’ - (hoe duidelijk is deze naam voor de uitwerking), en Dom Mocquereau heeft er een apart geschriftje aan gewijd, klein maar leerzaam. In ruimeren zin is de pressus een apostropha, en Mocquereau zegt er in zijn ‘Nombre Musical’ I-300 duidelijk van: ‘L'apostropha, nota appositionis,

[p. 278]

's appose à une note seule ou à une note fin de groupe 1^o en se fusionnant avec cette note pour ne former avec elle qu'un seul son double en longueur’. In Alleluja's en offertoria wemelt het van zulke syncopen.

En de middeleeuwsche wereldlijke muziek, van lang vóór de maatstrepen, kent de syncope ook. Niet wanneer men de uitgaven ziet van bevooroordeelde mensuralisten (ook van Duyse behoorde met zijn prachtig baanbrekend werk dikwijls daartoe), maar goede edities van jongere musicologen doorkijkt. (Zie bijv. Moser, Geschichte der Deutschen Musik I, 197 en vlgg.) Trouwens wie zou durven ontkennen dat ook ons middelnederlandsche vers geen syncopen bezat? En het rhythme der zangmuziek is uiteraard ook het rhythme der verzen.

Ook de meesters van lateren tijd, van de maatstrepentijd, gebruikten de syncopen onophoudelijk. De partituren van Bach staan er bijvoorbeeld vol van, en hij leerde het weer van de Italianen, die eeuwenlang de slotcadens bijna altijd syncopisch schreven 51. 7/1 .. 0//.

Het bewust of onbewust tellen waardoor de syncope z'n werkelijk ontstaan heeft, geschiedde vóór de maatstrepen-periode evengoed als daarna, en op slot van zaken is de maatstreep nooit een rhythmisch accenten-teeken geweest, al hebben historische stommerikken zich weleens gedragen alsof; maar ze was een zuiver grafisch teeken voor regelmatige verdeeling en overzichtelijkheid. Volgens Johannes Wolf, den specialist der ‘Notationskunde’, ontstonden de maatstrepen door de vereeniging van gelijktijdige rustpunten in een compositie. Later werden ze muzikale scansie-teekens.

Toch kan de moderne dans er inderdaad prat op gaan de syncope opnieuw ingevoerd te hebben, want in de dansen der vorige eeuw, deze salon-schablone's van vormelijke hoffelijkheid, werd ze wel zorgvuldig gemeden, en hoogstens heel vluchtig in een enkele dans geduld. De moderne dans heeft de syncope van de Amerikaansche negermuziek, die weer teruggaat op de Afrikaansche, wat werkelijk uitstekend klopt met de overdadige syncopeering èn van de primitieve muziek der West-Centraal-Afrikanen (zie Tiersot: ‘La musique chez les nègres d'Afrique.’ in Lavignac V, p. 3197-3227) èn met de verchristelijkte negermuziek der Noord-Amerikaansche ‘Spirituals’. In Zuid-Amerika, de geboortegrond van de Tango is de syncopeeringsdrang nog sterker, en daar is deze zoo goed als zeker een nalatenschap der autochtone bevolking.

De heer Pollman heeft 't ook over de ‘objectieve waarde’ van de syncope. Wel, 't is mogelijk dat ze een krachtmiddel was voor de West-Europeesche componisten tusschen de jaren 1600 en 1900, maar

[p. 279]

in de niet-Europeesche muziek is de syncope evenals vroeger in 't Gregoriaansch bijvoorbeeld, iets doodgewoons. Een nieuwe regelmaat over het starre tellen heen. Toen de uitdrukkingskracht van de starre metriek voor de verfijnde Europeanen verloren ging, toen haar beteekenis verzwakte en ging vervelen, grepen ze naar het rhythme van de negermuziek dat voor hen - ongetwijfeld door het ongewone: in casu de syncope! - een eigenaardige opzweepende kracht had. En dan .... de syncope in de dans is het rhythmische, en daardoor ook physieke botsingspunt geworden. Het muzikale accent over 't gewone accent héén, werd in de dans het moment van de plotselinge élan, en op het sexueele achterland van de dans werd het dus een telkens herhaald en telkens meer uitgebuit ‘moment suprême’. 't Is grof gezegd, maar zoo is de waarheid.

Dit is niet de objectieve waarde van de syncope, maar de toevallige waarde die ze in Europa gekregen heeft. Naast de voorbeelden als conflicten, die de heer Pollman aanhaalde, kan ik natuurlijk gemakkelijk de syncopen plaatsen uit de kalme kabbellijn van het Gregoriaansch of uit stille Préludes van Bach, of bij Erik Satie, of Debussy.

Maar is het ook niet merkwaardig dat de neger-invloed op de West-Europeesche rhythmiek precies samen is gegaan met de wederopleving van het Gregoriaansch, en met haar universeele beïnvloeding van de moderne muziek juist in de latijnsche landen, waar ook de negertendenzen het gemakkelijkst geadapteerd werden? In Satie is dit samenvallen zelfs gepersonifieerd.

Dat in de West-Europeesche muziek de syncope het geklutste eitje voor den impotenten bonviveur geworden is, niemand zal het durven ontkennen. Het haastige en gewilde import is een bewijs dat men met een onnatuurlijk genotmiddel te doen heeft. Maar daarnaast bestaat de syncope óók als een natuurlijk muzikaal middel, als een rhythme dat velerlei gewaarwordingen teweeg kan brengen, zooals een kwint of een kwart ook intervallen zijn die alles kunnen uitdrukken. Het meeste hangt af van de buitenmuzikale omstandigheden.

En nu kom ik aan het slot: de dans is werkelijk een buiten-muzikaal iets. Men moet niet zeggen: de Charleston is slecht, want zie, haar muziek bestaat uit een opeenhooping van syncopen. Maar 't is juist andersom: de syncopen in de charleston zijn funest omdat deze dànsen funest zijn. Ik weet mij gesyncopeerde muziek te denken - en ik kèn ook zulke muziek - die even zuiver en rein is als welke andere ook.

De negermuziek met al haar syncopen, met haar schijnbare grilligheid, die toch ook aan heel scherpe muzikale wetten gehoorzaamt, is bijna nooit opgewekt. Ze is loom en moe en traag van vele verlangens.

[p. 280]

Zoo is Europa ook, en daarom heeft ze in de negermuziek zichzelve gevonden, en daarom blijft die dansmuziek altijd droefgeestig .... ondanks de prikkels. Haar rhythme is onkuisch omdat àl haar gedachten onkuisch zijn. Maar zal uit deze zelfde grauwe troosteloosheid een zuiver kunstenaar niet het materiaal weten te scheppen voor het waarlijk schoone?

Niets in de muziek, niets in de kunst is omzichzelf goed of slecht. Ook de syncope is even onschuldig en even zuiver als elk ander rhythme. Een later tijd, een beter mensch dan nu leeft, zal het bewijzen. Zooals de meesters van het Gregoriaansch het bewezen, die fluisterend in onderaardsche holen hemelsche gezangen begonnen, terwijl Nero's dansmeisjes nog onder de myrtekransen hun heebiejeebies trappelden.

LOU LICHTVELD