De Gemeenschap. Jaargang 3

[p. 55]

Marginalia
Bij werk van Karel Mengelberg

Als Willem Pijper zoo componeerde als Karel



Mengelberg, dan zou ik ook zachtjesaan gaan gelooven dat rekenmachines verliefd kunnen worden, want wie met Bos-magneten omgaat, kan geen plantages ontginnen.

Als meneer Averkamp eens iets componeerde zooals Karel Mengelberg dan zou ik zeggen: Kijk, ik had nooit kunnen vermoeden dat hij het ook nog ooit zou leeren.

Als-wie-dan-ook zoo componeerde als Karel Mengelberg (ik wist alleen van hem dat hij bestond) dan zou ik zijn muziek bij een stapel leggen, waar je ook veel van Hindemith vindt en van Milhaud, een stapel muziek die je wel-aardig vindt, maar waar niets bij is wat je bijblijft tot je grijs bent.

Dat hoeft ook niet, denk je direct, want het is jong werk, en wat jong is behoeft alleen maar beloften te hebben. Er mogen remiscenties zijn, want wie werkt er zonder aanknoopingspunten? En Marsman is méér Bilderdijk dan Karel Mengelberg überhaupt eenige naam uit het lexicon van Riemann. Toch zijn er verzen van Marsman die ik mijn levensdag niet meer vergeten zal. Maar die verzen waren dan ook belofte-loos; ze waren de vervulling zelve.

De belofte echter is een uitgestelde vervulling en niet verdisconteerbaar.

Mengelberg debuteerde met de ‘Valse de la poupèe’¹⁾, lied met een tekst welke in een kinderprentenboek had kunnen staan. Hij schreef er muziek bij die wel leek op een gansche symphonie, zoo zwaarwichtig was ze. Het is zijn onevenwichtigste werk, en niettemin in zijn oog het beste wat hij tot nog toe publiceerde, omdat het toch met de meeste persoonlijkheid geschreven is.

Toen verscheen van hem een ‘Requiem’ voor piano,²⁾ ietwat wrang en zerp, zonder verklaardheid, zonder achterland, maar 't gevoel erin was eerlijk en fel, al ging het verscholen achter een summiere verstandelijkheid die (goddank) in onze muziek weer de architectonische klassiciteit brengt.

Architectonisch zat dat Requiem goed in elkaar, misschien te

1) Uitgave Wed. J.R. van Rossum, Utrecht.

2) In ‘De Gemeenschap’.

[p. 56]

schoolsch, te ‘doorgevoerd’ hier en daar, maar er zat allure in de bewerking, iets wat men niet al te veel vindt in Germaansch-geïnspireerde muziek.

Daarna kregen wij de ‘Seven pieces for children’,¹⁾ chronologisch jonger van datum dan het ‘First Divertissement’, dat daarna verscheen. Het is aan de kinderstukken te zien, dat zij komen na het ‘Divertissement’. Maar voor iemand die dit laatste werk componeerde is òfwel de ‘Valse de la poupée’ van de eerste maat tot de laatste een overwonnen standpunt, òf hij is op weg via Schubert, Haydn en Bach terug te gaan naar het organum van Hucbald. Maar er blijft nog een eenvoudiger mogelijkheid over: dat hij componeerde uit een ‘lust’, en niet uit een overtuiging.

Nu ontstaan de beste werken uit een lust èn overtuiging. En dat is juist het voordeel van de jeugd, dat de lust altijd samengaat met een overtuiging, of liever nog: de lust wordt aangewakkerd door de overtuiging. En die overtuiging kan zich in velerlei richting manifesteeren. Het kan de overtuiging zijn, dat er een vernieuwing wezen moet, het kan de overtuiging zijn dat het oude dient gehandhaafd, het kan de overtuiging zijn dat het intiem-persoonlijke naar voren gebracht moet worden. Doch als een werk uit werkelijk jeugdige kiemen ontstaat, zal er altijd de een of andere overtuiging mee gemoeid zijn. Het hoeft lang niet altijd een formeele te zijn, het kan een economisch motief wezen, dat nòg de schoonste resultaten oplevert, dat kunt ge overduidelijk in de brieven van Mozart lezen.

Doch de ouderdom, de geestelijke ouderdom, werkt zonder deze strijdvaardigheid, en alleen uit een lust. Dit doet Brahms in zooveel bij den strijdbaren Beethoven achterstaan, de elegische Beethoven in zooveel komen achter de supreem-zelfbewuste Bach. Maar al het laffe gemusiceer, al die leege productie komt voort uit de aanwezigheid van lust-zonder-reden, van melomanie, graphomanie, van een productiviteits-neurose, die geenerlei ideëele stimulans heeft. Een gebrek aan overtuiging dat kenmerkend is voor Europa, die oude wereld.

Maar de jeugd kent ‘lust’ alleen als de prikkeling tot strijd; zoo bestaat onder waarlijk jonge menschen ook een lust als ‘de strijd der sexen’.

Dit is dus de groote belofte van een jeugdig kunstenaar: zijn strijdbaarheid voor een overtuiging, welke deze ook zij. Die overtuiging is reden en eerste-oorzaak van zijn werk, de ‘lust’ veroorzaakt de totstandkoming. Lust geeft de bevruchting, maar de levende overtuiging is het ei.

1) Oxford University Press.

[p. 57]

Nu weet ge ook, waarom ik het Divertissement van Karel Mengelberg achterstel bij minder volkomen werk, en waarom de formeele gaafheid. zelfs de vreugdige toon ervan, mij niet vee zegt. Daarom vind ik ‘On a bicycle’ ook het beste van de zeven kinderstukken. Aan die zeven ben ik trouwens verknocht om de obstinate bassen, die een tic van me zijn.

Ik vind ‘Wohllaut’ alleen geen argument om iets te componeeren. Voor ‘Wohllaut’ verraadt men zijn overtuigingen niet, zelfs als deze dis-soneerend zijn. De overtuiging van een jeugdige 1927-er is òf vernieuwing-van-alles, òf maling-aan-de-heele-boel.

Van een jeugdig kunstenaar heeft men het recht jeugdige dingen te eischen.

Iemand die spreekt, geeft reden een overtuiging te verwachten.

Iedere waarheid is een-waarheid-als-een-koe.

LOU LICHTVELD