Forum der Letteren. Jaargang 1972

[p. 129]

Propp kan niet en waarom
J.P. Guépin

Samenvatting. - Met verwijzing naar P.W.M. de Meijer's ‘Eenvoudige vertelstructuren: Propp en Lévi-Strauss’ (Forum der Letteren 1970, 145-159) plaatst de auteur in dit eerste van twee artikelen Propp waar hij hoort: in de wetenschap van de folklore. Het blijkt dan, dat Propp al in zijn Morphologie (1928) naar de conclusie had toegewerkt, dat zijn schema van 31 constante functies afgeleid zou zijn, via transformaties, van een ‘oersprookje’ dat als thema heeft de bevrijding door de held van een door de draak geroofde prinses. In De historische wortels van het Wondersprookje (1946) heeft Propp deze gedachte verder uitgewerkt: motieven als het Overhandigen van het Tovermiddel blijken survivals te zijn van initiatie-rituelen uit een pre-feodale, matriarchale periode. Nu is de bewijskracht van een dergelijke ‘survival’-theorie op zichzelf al gering, maar de gedachte dat van alles wat veranderen kon alleen het abstracte skelet van de volgorde hetzelfde bleef is al uitermate onwaarschijnlijk. Bovendien negeert een dergelijke opvatting de resultaten van de traditionele wetenschap. In het tweede artikel zal uiteengezet worden dat Propp in de juistheid van zijn theorie kon geloven omdat hij hem onfalsificeerbaar had gemaakt. Deze weerlegging van Propp heeft zin, omdat nu beter duidelijk gemaakt kan worden in hoeverre de moderne narratieve analyse op een misverstand berust, en ook hoever de gevolgen van dit misverstand zich uitstrekken. (Schr./Red.)

Aantekening. - Deel II zal verschijnen in het maart-nummer van de veertiende jaargang. (Red.)

Dit artikel sluit aan bij het artikel van De Meijer in Forum 1970. Vandaar dat het voor kenners is geschreven, en wie snel Proppiaan wil worden leze dus eerst het artikel van De Meijer.¹ De bedoeling van dit artikel is allereerst een misverstand op te helderen dat tot verwarring bij de Proppianen geleid heeft: Propp wil geen universele verhaalstruktuur bieden, zijn belangstelling ligt heel anders. Hij is folklorist, en folkloristen zijn mensen die sprookjes verzamelen, ze klassificeren om zo de oorsprong van een type vast te stellen. Dat wil Propp ook, met dit verschil dat hij niet de oorsprong van verschillende motieven afzonderlijk wil traceren. Eerst komt voor hem, naar strukturalistische aard, het synchronisch systeem, ‘Linnaeus’, dan pas de diachronie, de oorsprong: ‘Darwin’.² De klassifikatie zelf echter neemt Propp voorshands als gegeven over: hij bestudeert de russische ‘Wondersprookjes’ van het type Aarne-Thompson 300-749, zoals die in de russische verzameling van Afanashev bij elkaar staan.³ Voor het vinden van de struktuur van dit genus had Propp, dacht hij, genoeg aan de eerste honderd: 50-151 in de oude nummering van

1 P.W.M. de Meijer, ‘Eenvoudige vertelstructuren: Propp en Lévi-Strauss’, Forum der Letteren, 1970, 3-4, blz. 145 e.v. De daar al vermelde twee franse vertalingen zijn: Morphologie du Conte, vert. Cl. Ligny, Gallimard 1970. Deze vertaling geeft alleen de tekst, zij het naar de tweede russische editie van 1969 terwijl rekening gehouden is met verbeteringen die in de italiaanse editie waren aangebracht. Op zich zelf biedt deze vertaling dus geen nieuws, wat de andere franse vertaling verkieselijker maakt: Morphologie du Conte, Seuil 1970. Deze geeft namelijk ook nog de vertaling door T. Todorov van het eveneens in 1928 oorspronkelijk verschenen ‘Les Transformations des Contes fantastiques’, eerder in T. Todorov, Théorie de la Littérature. Textes des formalistes russes'. Parijs 1965. En daarnaast nog een vertaling van E. Méletinski, ‘L'Étude structurale et typologie du Conte’, een opstel dat eerder verschenen was in de tweede russische editie van 1969. De italiaanse vertaling die De Meijer bij de diskussie heeft betrokken blijft belangrijk, omdat nog steeds alleen daar Propp's antwoord op de kritiek van Lévi-Strauss is afgedrukt: ‘Struttura e Storia nello Studio della Favola’; vandaar dat zowel Lévi-Strauss als Propp's antwoord naar deze vertaling, aangeduid door it.ed, worden geciteerd. Overigens schijnt er ook een duitse vertaling verschenen te zijn, die ik niet gezien heb. Voor de rest wordt verwezen naar de bibliografische verwijzingen in het artikel van De Meijer. Men vindt daar op bLz. 149-50 de lijst van funkties volgens de italiaanse vertaling. Ik heb evenwel niet de daar gebruikte letters overgenomen, en wel omdat het mij ging om de volgorde. Deze blijkt nog steeds het duidelijkst uit de amerikaanse editie, die als enige een alfabetische wijze van lettergeving bezit. Evenwel, het was mij door plaatsgebrek niet mogelijk deze lijst van de amerikaanse uitgave op te nemen. Vandaar dat ik mijn toevlucht heb genomen tot de romeinse cijfers, die voor alle edities gelukkig dezelfde zijn gebleven. Ook wie de franse of amerikaanse editie bij de hand heeft, kan dus op die manier de funkties terugvinden. Aangezien ik zelf echter vanouds de amerikaanse editie het beste ken, heb ik de citaten uit de Morphologie uit de tweede druk daarvan genomen: Morphology of the Folktale, second edition, revised and edited with a preface by Louis Wagner, New introduction by Allan Dundes, Am. Folk. Soc. Vol. 9 and Indiana Un. Research Centre for the Lang. Sc., Publ. 10, Un. Texas Press, Austin & Londen, 1968.
In het tweede gedeelte van mijn artikel, dat in 1973 in Forum zal verschijnen, zal ik laten zien waarom Propp dacht dat zijn schema voor alle Wondersprookjes opging. Dit alles is helaas nodig, omdat dan blijken zal dat er een principieel verschil bestaat tussen een formalisme, dat zich kan baseren op de volgorde van de sujet, en dat in zijn zuivere vorm eigenlijk alleen door Aristoteles wordt vertegenwoordigd (Poet. 1450b 20 e.v.) en een min of meer semantisch geladen strukturalisme, dat uitkomt op de fabel. Pas nadat ik heb uiteengezet hoe Propp in werkelijkheid in elkaar zit, kan ik duidelijk maken welke fundamentele verwarring is ontstaan nadat, in het voetspoor van Lévi-Strauss, Greimas en anderen willekeurige gedeelten van Propp voor hun eigen doeleinden zijn gaan gebruiken. Het sloperswerk moet gedaan, wil er van de narratieve analyse ooit nog iets terecht komen.

2 Verg. Propp zelf als Linnaeus in Morphology, blz. 11, en als Darwin in ‘Les Transformations’. Zie De Meijer blz. 147, en Cl. Bremond, ‘Le Message Narratif’, Communications 4, 1964, blz. 4-32, in duitse vertaling: ‘Die Erzähinachricht’, in J. Ihwe ed., Literaturwissenschaft und Linguistik, III, blz. 178 e.v. Propp beroept zich vooral op de ‘Morphologie’ van Goethe; hij is op zoek naar een algemeen type dat zich in verschillende metamorphosen manifesteert. Hij denkt dan aan de wetten van organische groei (zie zijn boze opmerkingen over het weglaten van aan Goethe ontleende mottos in de amerikaanse editie, in ital. ed. blz. 205). Dat is uiteraard een romantische gedachte over het ontstaan van kunstwerken (zie M.H. Abrams, The mirror and the Lamp, 1953, blz. 205-206 etc.). Net als Propp op blz. 15, gebruikt de moderne verhaalanalyse de linguïstiek als analogon: men is op zoek naar regels die degene die een verhaal vertelt of schrijft zou hanteren zonder het zelf te weten, zoals men aan de regels van de grammatika of aan klankwetten is onderworpen. Deze regels hoeven de gebruikers niet bewust te zijn, maar men moet er wel aan gehoorzamen. Het bewuste proces van selektie van kunstgrepen wordt in deze opvatting verwaarloosd, i.c. de door een schrijver of ‘maker’ van sprookjes aangebrachte variatie in de volgorde van overigens traditionele motieven en komplexen van motieven. Propp meent dat degeen die een sprookje maakt zich niet aan de vaste volgorde van zijn schema, kan onttrekken. Dat is inderdaad een verrassende konklusie.

3 Propp zegt dat met zoveel woorden, Morphology, blz. 19: ‘Let us first of all attempt to formulate our task. As already stated in the foreword, this work is dedicated to the study of fairy tales. The existence of fairy tales as a special class is assumed as an essential working hypothesis. By ‘fairy tales’ are meant at present those tales classified by Aarne under numbers 300-749'. Onbegrijpelijk dat er na deze duidelijke woorden nog misverstand kon ontstaan. De onduidelijke terminologie in de eerste druk van de amerikaanse vertaling kan niet als excuus gelden, want een titel als Morphology of the Folktale kan alleen mensen in verwarring brengen die het boek niet hebben gelezen. Zie ‘Preface to the Second Edition’ voor de verwarring tussen ‘folktale’ en ‘fairytale’ in de terminologie van de ook in andere opzichten obskure eerste druk van de amerikaanse vertaling uit 1958. Lévi-Strauss die deze uitgave in 1960 besproken heeft mag dan ook als de ware ontdekker van Propp gelden, d.w.z. als de uitvinder van het misverstand, want hij heeft Propp in deze bespreking voor zijn eigen universalistische doeleinden vervalst, zie hierover de opmerkingen van Propp, it. ed. blz. 208.

[p. 130]

Aranashev, 93-270 in de nieuwe editie.⁴ Dat er nog vele andere soorten verhalen, geheel andere sprookjes bestaan, waarvan de struktuur niet overeenkomt met wat Propp gevonden heeft, is voor Propp zelf geen probleem. Hij zegt uitdrukkelijk dat zijn struktuur al heel wat minder goed opgaat voor sprookjes van hetzelfde type in de verzameling van de gebroeders Grimm, en geheel niet voor kunstsprookjes als die van Andersen, Novalis en Goethe.⁵ Lévi-Strauss, en in zijn voetspoor b.v. Greimas, zijn dus een wel heel andere kant opgegaan als zij het schema van Propp in meer universalistische zin willen bijsnijden!

Ik wil een nieuw element in de diskussie betrekken, door er een boek bij te halen dat slavisten misschien bekend zal zijn, maar voor de overigen alleen bereikbaar is in een italiaanse vertaling uit 1949, die niet in nederlandse bibliotheken te vinden is: ‘De historische wortels van het Wondersprookje’, het boek waarin Propp Darwin is geweest na Linnaeus.⁶ Inderdaad, in dit boek geeft hij de afstamming: de door hem gevonden struktuur is een survival van mythen uit een pre-feodale periode, die weer stoelen op initiatie-rituelen. Ook Propp is dus op zoek naar een oersprookje, en dat maakt hem, misschien juist dank zij de nu door hem beleden marxistisch-leninistische methode, een volgeling van de historische school. De vraag is hoe deze methode te rijmen valt met het synchronisch schema, of niet de leus: eerst de synchronische beschrijving, dan de diachronische verklaring, tot een aporie heeft geleid. Het schema van Propp met zijn 31 funkties zou dan te groot zijn om in zijn geheel via survivals uit de oertijd overgeleverd te kunnen zijn. Inderdaad blijkt het schema in het historische werk als zodanig opgegeven te zijn: wat overblijft zijn als steeds bij dergelijke werken de losse motieven die apart worden getraceerd. Het Overtreden van het Gebod, het Overhandigen van de Tovermiddelen worden onafhankelijk van elkaar op initiatie-rituelen teruggevoerd. De voor Propp ook zo sensationele konklusie van zijn Morphologie: dat de inhoud van de funkties niet telt, maar alleen de volgorde, de plaats in het verhaal, wordt in dit latere boek niet meer genoemd. Hoe kan het ook anders, want hoe kan alleen dat ene aspekt, onafhankelijk van enige semantische inhoud, onveranderd overleven, de volgorde? Het gaat nu dus weer gewoon om de inhouden: de opgesloten prinses, de reis naar de andere wereld, de strijd met de draak.

Als alles wat een sensationele indruk maakt, Freud, Marx,⁷ heeft Propp's Morphologie twee kanten; de ene tamelijk vaag, maar acceptabel: er zijn vele verhalen die op dezelfde manier in elkaar zitten; het andere aspekt is uitermate onwaarschijnlijk: er zijn maar liefst 31 ‘incidenten’, die in zo'n hechte volgorde voorkomen, dat het doorlopen van het verhaal op het spelen van Ganzebord lijkt: niet alleen staat de volgorde vast, maar er kunnen willekeurig hokjes worden overgeslagen, terwijl men tot wel drie of vier keer overnieuw mag beginnen (de ‘chody’, ‘moves’, ‘partijen’).⁸

4 Zie Morphology, blz. 23-4. Propp is net zolang doorgegaan tot hij niets nieuws meer vond, dat kon omdat de herhaling van steeds dezelfde elementen alle verwachtingen overtrof. Deze methode is alleen mogelijk bij een gegeven, i.c. door Afanashev geselecteerd, materiaal. Propp bewijst dus en passant de juistheid van de groepering van Afanashev. Hij zal niet gauw toegeven dat een sprookje niet in deze afdeling thuis hoort, want als een sprookje niet met zijn schema overeenkomt, dan moet hij in de eerste plaats zijn nog te bewijzen schema de schuld geven; hij zal dus zo lang mogelijk volhouden dat alle Wondersprookjes volgens zijn schema in elkaar zitten. Wel kan hij natuurlijk triomfantelijk konstateren dat sommige diersprookjes ten onrechte van de Wondersprookjes werden uitgesloten omdat hun struktuur, ondanks hun inhoud, toch klopt met het schema, Morphology blz. 5 en 8 e.v.

5 Propp in Morphology blz. 100: ‘Complications begin as soon as we leave the boundary of the absolutely authentic tale. In this relation, the Afanáshev collection is surprisingly gratifying material. But the tales of the Brothers Grimm, presenting the same scheme in general, display a less pure and stable form of it’, cf. blz. 88, en zie ook op blz. 99 zijn definitie van ‘het’ (?) Wondersprookje: ‘The stability of construction of fairy tales pennits a hypothetical definition of them which may be stated in the following way: a fairy tale is a story built upon the proper altemations of the above-cited functions in various tonus, with some of them absent from each story and with others repeated. By such a definition the term ‘fairy’ (υοlšébnyj) loses its sense, since it is a simple matter for one to imagine a wonderful, fantastic fairy tale constructed in a totally different way. (Compare certain of Andersen's and Brentano's tales, or Goethe's tale of the dragon and the lily, etc.), cf. blz. 65. Propp reageert dus als de psycholoog die intelligentie definieert als datgene wat door de intelligentietest wordt gemeten, of als de linguïst die grammatikaliteit definieert als datgene wat door zijn grammatika wordt gegenereerd. Lévi-Strauss wil niets met deze beperking tot één genre te maken hebben (it. ed. blz. 176), tot gerechtvaardigde woede van Propp, it. ed. blz. 208: ‘....non hanno quel carattere universale che vorebbe attribuir loro il mio egregio critico’; zie ook zijn opmerkingen over die mythen die de oervorm van zijn struktuur vertegenwoordigen, en mythen die daar niets mee te maken hebben, it. ed. blz. 224.

6 V. Propp, Istoričeskie korni volšebnoj skazki, Leningrad 1946, geraadpleegd in de italiaanse vertaling: Le radici storiche dei racconti di fate, Einaudi 1949. Mevr. A. Gransch-Meintema was echter zo vriendelijk de citaten voor mij direkt uit het russisch te vertalen.

7 Naar K. van het Reve, Het Geloof der Kameraden, Amsterdam 1969.

8 Bremond vergelijkt de russische verteller volgens de visie van Propp met een reiziger die steeds dezelfde weg vervolgt en zich de vrijheid voorbehoudt overal een rustplaats te zoeken; Lévi-Strauss slaat als vertaling van xod, ‘move’, ‘mouvement’ voor: ‘partie’ in de dubbele betekenis van ‘part’, deel van het verhaal, en ‘partij’ als ‘partij kaarten’: het verhaal kan telkens weer opnieuw beginnen. Vandaar mijn vergelijking met het ganzebord, met dit verschil met het echte ganzebord dat men niet alleen in de put hoeft te raken om opnieuw te beginnen; dat kan ook na andere funkties, waaronder bij uitstek XIV, XIX en XXII, Morphology, blz. 92.

[p. 131]

Wat het acceptabele gedeelte betreft: het idee dat het type Wondersprookje uit een gemeenschappelijke oorsprong moet worden verklaard is niet nieuw. In zijn Morphologie geeft Propp aan waar volgens hem het oersprookje over gaat: ‘Were we able to unfold the picture of transformations, it would be possible to satisfy ourselves that all the tales given can be morphologically deduced from the tales about the kidnapping of a princess by a dragon - from that form which we are inclined to consider as basic. This is a very bold assertion, especially since we do not present the picture of transformations in this work. It would be important in this case to have very extensive material. Tales could be arranged so that a picture of the gradual transition from one theme to another would turn out to be quite clear. Of course, certain jumps and gaps would result here and there....’.⁹ Wat dat laatste betreft: en of!

Als we naar de volledige lijst van funkties kijken, en we nemen ook de eerste voorbeelden die Propp geeft als leidraad, dan krijgen we een oersprookje dat kort samengevat ongeveer als volgt verloopt: ‘De koning verlaat het huis, zegt tegen zijn dochter: kijk niet in de kast, de prinses doet het toch. De draak gaat op verkenning, tracht de prinses te verleiden, hij biedt haar een ring aan. De poging lukt, de draak ontvoert de prinses. De koning roept om hulp, de held besluit de prinses te gaan zoeken. Hij wordt door een heks op de proef gesteld, en verkrijgt zo een tovermiddel, een paard waarmee hij naar Het Andere Land gevoerd wordt waar de prinses gevangen gehouden wordt. De held vecht met de draak, en krijgt een merkteken, een wond, de draak verliest. Nu is het oorspronkelijk geluk hersteld, de held rooft met behulp van zijn tovermiddel de prinses. Op zijn terugkeer wordt hij achtervolgd door de dochters van de draak, maar redt zich door magische hindernissen op zijn weg te gooien. Maar zijn broers stelen de prinses, en werpen hem in een kloof. De held gaat nu opnieuw zoeken, krijgt weer een tovermiddel, en wordt weer naar het gebied van zijn zoeken gebracht, dit keer is dat thuis. Hij komt onherkend terug. Een valse held eist de overwinning op. De held krijgt nu een moeilijke taak opgelegd, de taak wordt uitgevoerd, de ware held wordt herkend, de valse held wordt ontmaskerd, de held krijgt een nieuw stralend uiterlijk, de tegenstander wordt gestraft, de held trouwt en bestijgt de troon’.

Een engageant sprookje, de vraag is hoe Propp er aan gekomen is. Hij heeft kennelijk als volgt geredeneerd: als in het ene sprookje de funkties A, B, C, D, in het andere B, C, D, E, F, in weer een ander D, E, H etc. worden aangetroffen, dan is het volledige sprookje A-H.¹⁰ De langste sprookjes zijn dus de volledigste. In de gepubliceerde tabellen zijn dat er maar een paar, waarvan alleen de nrs. 125, 132, 139, 155 en 156 de belangrijke sekwens vertonen van de onherkende aankomst, de claims van de valse held, en de opgelegde moeilijke taak om uit te maken wie de ware held is. Deze horen tot de types Aarne-Thompson 502, 301, 301, 303 en 302. Het meeste komen bij de vijftig van Propp's tabellen daarentegen sprookjes voor van de types 300, 301, 327 en 480. Daarvan handelen de eerste twee over de bevrijding

9 Propp, Morphology, blz. 114, en ook 89: ‘Rejecting all local, secondary formations, and leaving only the fundamental forms, we shall obtain that one tale with respect to which all fairy tales will appear as variants. The investigations we have carried out in this regard have led us to those tales in which a dragon kidnaps a princess, in which Iván meets a witch, obtains a steed, returns, is subjected to pursuit by she-dragons, meets his brothers, etc. These investigations have also led us to the basic form of fairy tales in general. However, it is possible to prove this only with the help of a precise study of the metamorphoses, that is of the transformations of tales’. Dit laatste is een toespeling op Goethe's ‘Morphologie’ der planten. In zijn ‘Les Transformations’ geeft Propp wel enkele van deze transformaties aan, maar komt geenszins zo ver dat hij ook maar enigszins kan bewijzen hoe uit een ontvoering door een draak tenslotte Assepoester getransformeerd kan zijn, noch wordt duidelijk waarom nu juist het sprookje van het meisje dat door een draak ontvoerd werd aan de basis van de metamorphoses zou moeten liggen. Ook op blz. 89 van zijn Morphology spreekt Propp opeens vaag van ‘sprookjes’: hij schijnt toch wel gedacht te hebben dat alle Wondersprookjes uit dit basisschema gekomen zijn, ook al gaat zijn schema niet zo goed op voor de sprookjes van Grimm. Zo spreekt hij op blz. 16 van het nut dat zijn studie kan hebben voor de verklaring van de overeenkomsten tussen ‘tales’ over de hele wereld. Evenwel moet ik toegeven dat Propp zelf in it. ed. blz. 216 ontkent dat zijn schema een rekonstruktie zou zijn van een oersprookje, een bepaald verhaal dat ooit zo heeft bestaan, zoals Lévi-Strauss - en ik dus ook - de bedoelingen van Propp opvatten. Het schema geeft de kompositie die de basis vormt van alle Wondersprookjes. Het bestaat zélf niet als zodanig, het is een abstraktie, het vormt het geraamte van alle Wondersprookjes. De sujet is dan wel ‘een draak rooft een meisje’ etc., maar de kompositie is: ‘er gebeurt een ramp’. Maar deze opmerking is in tegenspraak met zijn beweringen in de Morphology. Overigens, een dergelijk abstrakt geraamte maakt de survival ervan nog ongeloofwaardiger.

10 Bremond, ‘Erzählnachricht’, blz. 182.

[p. 132]

of het vinden van een gezochte prinses, de andere twee zijn meer Hans en Grietje-achtig: de avonturen van kinderen in een vreemd land.¹¹ Dat is voor Propp geen bezwaar, immers, of de held nu een zoeker is of een slachtoffer, het komt op hetzelfde neer.¹² In een tweede artikel zal ik hierop ingaan. Nu is slechts van belang op te merken dat het idee dat al deze Wondersprookjes een gemeenschappelijke oorsprong hebben, niet uniek is. Voor Von Sydow zijn ze indo-germaans erfgoed.¹³ De traditionele opvatting, waar Propp bezwaar tegen maakt, is dat de types bestaan uit traditionele motieven, die min of meer vrij verbonden kunnen worden. We moeten hier echter, met Rooth, een onderscheid maken tussen motief en motiefkomplex. De motieven zijn de delen van de zin, het motiefkomplex is dan de kombinatie van zinsdelen tot een zin.¹⁴ Het zal, ook al weer in het volgende artikel, blijken dat het schema van Propp neerkomt op een nogal beperkt aantal motiefkomplexen, waaronder bijvoorbeeld XII-XIV: de Donor test de Held, hij reageert, en ontvangt het Tovermiddel.¹⁵ Een dergelijk komplex vormt een tamelijk stabiele kern. Als we nu de analogie met de grammatika nog even aanhouden, dan kan de verbazingwekkende konklusie van Propp zo worden geformuleerd, dat hij een tekstgrammatika heeft gekonstrueerd waarin alle zinnen in een vaste volgorde voorkomen. Als de wereld zo in elkaar zat, dan waren we snel wetenschappelijk klaar! Maar zo is het niet. Het blijkt namelijk dat er verschillende types bestaan, dus komposities van motiefkomplexen, die een 4000 jaar lang al onveranderd voortleven. De bekendste is wel Aarne-Thompson 313, dat tot in detail de Argonautentocht: Jason die Medea rooft uit de Andere Wereld etc. vertegenwoordigt. Ook 300, het gevecht met de draak om de prinses te redden, heeft, dank zij Perseus, zo'n lange stamboom. Rooth heeft in haar monografie aangetoond dat ook Assepoester een kern heeft van stabiele motiefkomplexen, waarvan de versie Al, (‘Een Oogje, Twee Oogje, Drie Oogje’, type 511) ook al zo'n 4000 jaar oud is.¹⁶ Vooral het Argonautensprookje heeft een merkwaardig verspreidingsgebied: het komt ook in Polynesië voor. Von Sydow gelooft dat het type iets met megalithische kultuur te maken zou hebben.¹⁷ Nu kan ik mij voorstellen dat Propp nog niet schrikt, hij zal zijn oersprookje daar dan ook in zetten, al vind ik het persoonlijk wel meteen al een grote stap om zo lang geleden al een transformatie te moeten aannemen die van een strijd van een draak om een prinses Assepoester heeft gemaakt. Maar erger is dat in het bekende egyptische sprookje uit 1500 v. Chr., ‘De Twee Broers’, al een vermenging van allerlei van elders bekende motieven wordt gevonden, als het Potiphar motief, gevolgd door een gedeelte ‘magische vlucht’, die Propp dus XXI-XXII, meer speciaal XXII₂ zou noteren, een motief dat ook in de Argonautenmythe voorkomt.¹⁸ De traditionele opvatting heeft gelijk: enerzijds zijn er verschillende types die millennia lang onveranderd de meest wilde migraties overleven, anderzijds is het mogelijk dat motieven op verschillende manieren worden gekombineerd. De gedachte dat er aan dit alles een star schema ten grondslag zou liggen is absurd. De stelling

11 A. Aarne, Stith Thompson, The Types of the Folktale, FFC 184, Helsinki 1961.

12 Morphology, blz. 36-7, 39. Er is toch wel verschil, want een heleboel funkties kunnen alleen voorkomen bij een Zoekende Held, niet bij een Slachtoffer Held. Dat maakt sprookjes van het type 327 of 480 zo mager in de tabellen. Dit valt gemakkelijk te kontroleren in de it. ed., waar naast de nummers van Afanashev ook de Aarne-Thompson nummers worden gegeven. Gevechten met Draken b.v. moeten nu wel ontbreken. Hierover meer in het tweede artikel.

13 C.W. von Sydow, Selected Papers on Folklore, Kopenhagen 1948, ‘Die Volksmärchen unter ethnischem Gesichtspunkt’, blz. 225 e.v.

14 A.B. Rooth, The Cinderella Cycle, Lund 1951, blz. 32-3: ‘Within the composition, the motif-complexes are the minor components containing one or more principal motifs and satellite detail motifs, of which a tale is built up into a harmonieus unit. A comparison may be drawn between the motif-complex and the structure of a sentence, and also between the motif and the individual parts of a sentence, - the subject, predicate, etc. A motif-complex is the smallest unit or composition within a tale, and on this account it may theoretically be of sufficient importance to justify narration; it may be regarded as being independent, even self-sufficient’.

15 Morphology, blz. 64-5: ‘We observe that a large number of functions are arranged in pairs (prohibition-violation, reconnaissance-delivery, struggle-victory, pursuitdeliverance, etc.). Other functions may be arranged according to groups. Thus villainy, dispatch, decision tor counteraction, and departure from home (ABC) (= VIII-XI), constitute the complication. Elements DEF (= XII-XIV) also form something of a whole’. Op deze konstatering zijn alle universalisten, Lévi-Strauss, Bremond, Greimas afgestormd in hun poging het aantal funkties te verkleinen. Waarom Propp dan toch zoveel funkties nodig heeft, waarvan vele volmaakt overbodig lijken, als bijvoorbeeld X: de Held besluit tot tegenaktie, XIX: het ongeluk is hersteld (vooral in de vorm XIX₄) zal in het tweede artikel worden uiteengezet. Hier slechts de opmerking dat hoe meer funkties hoe wonderbaarlijker de vaste volgorde. Propp wil deze losmaken van de logika van het verhaal, juist omdat hij aan een survival denkt.

16 Rooth, Cinderella, blz. 147: ‘This relationship between Types A and C indicates that C has had its origin in A1. It is of interest since directly it may enable us to assign an approximate date tor A1. It appears that a conservative estimate of the age of Type C is c. 3,500 years, which implies that A1 - chronologically antecedent to Type C - must, in the Near East, be at least 4,000 years old’. Verhalen van Type 511 zijn Afanashev 100 en 101, en komen er in Propp's analyse dan ook mager af: wandaad, tovermiddel, moeilijke taak, huwelijk.

17 Von, Sydow, blz. 231 e.v.: ‘Was Aa 313 betrifft, so zeigt es sich, dass es schon vor 3000 Jahren als ein Lang-Chimerat (Chimeraat is v. S.'s naam voor Wondersprookje) mit allen hier aufgezählten Bestandteilen auftritt, und es stellt somit ein Beweis dafür dar, dass sich auch lange Märchenkompositionen sehr lange Zeit in mündlicher Überlieferung erhalten können’. De stijl is anders, dit is dus een andere groep dan het indo-europese erfgoed. Het megalithicum is daarom zo interessant, omdat het europese verspreidingsgebied via de Middellandse Zee langs de kusten van Noord-Europa tot aan Skandinavië, samenvalt met doolhoven, Labyrinthen, of Troje's, die met de Labyrinth dans en Trojae lusus samenhangen, en een konnektie bezitten met mythen als die van Ariadne die na een gevecht met de Minotaurus uit het Labyrinth bevrijd wordt, zie hierover het merkwaardige boek: E. Krause, Die Trojaburgen Nord Europas, ihr Zusammenhang mit der indogermanischen Trojasage (Syrith, Brunhild, Ariadne, Helena), den Trojaspielen, Schwert und Labyrinthttänzen zur Feier ihrer Lenzbefreiung, nebst einem Vorwort über den Deutschen Gelehrtendunkel, Glogau 1893. Krause zou best eens gelijk kunnen hebben, alleen, dan zijn deze types van de bevrijding van een meisje uit de macht van de Onderwereld (want dat is het Labyrinth, ook Troje, Kolchis etc.) niet meer indo-europees. Zie ook b.v. E. Mehl, ‘Trojaspiel’, RE Supp. VIII, 1956, kol. 89.

18 Over de ouderdom van dit motief: A. Aarne, ‘Die magische Flucht’, FFC 92, Helsinki 1930. Het gaat mij er hier om dat dit motief: ‘de achtervolgde vertraagt de achtervolging door magische objekten weg te gooien, die dan bijvoorbeeld in een meer veranderen waarin de achtervolger verdrinkt’, behalve dat het een logische plaats heeft in 313, ook via zijn eigen logika in andere types sprookjes voor kan komen, zodra iemand reden heeft om te vluchten.

[p. 133]

dat de russische sprookjes - de enige die volgens Propp aan het schema beantwoorden - de meest authentieke zouden zijn, is nu weerlegd.

Het is wel degelijk van methodisch belang zich te koncentreren op een zo nauw mogelijk gedefiniëerd type, en tevens de gekonstateerde overeenstemmingen in inhoud van motieven, in struktuur van kombinaties, te behandelen in het kader van een even nauw gedefiniëerd geografisch verspreidingsgebied Iets dergelijks heeft onlangs W.G. Wosien gedaan met de door Propp behandelde russische toversprookjes. Propp wordt in haar dissertatie bedankt, zijn Morphologie en zijn ‘Wortels’ worden geciteerd, maar het door Propp geïnspireerde oersprookje ziet er heel wat eenvoudiger uit: 1. vertrek van de held, 2. ontmoeting met de helper, 3. drie hutten van de Baba-Yaga zusters, 4. de held op weg met geschenken, 5. gevecht waardoor de held toegang tot schatten verwerft, 6-7. schatten van de ‘Inoye tsarstvo’, 3. terugreis met buit en prinses, 1. thuis. Net als Propp denkt Wosien aan initiatie-rituelen als verklaring voor deze struktuur: ook voor haar is het sprookje een ‘survival’ van een mythe, die de shamanistische reis naar de Andere Wereld van de initiandus op dramatische wijze weerspiegelt. Maar ook geeft Wosien andere elementen aan die deze struktuur bevorderd hebben: een ‘manichaeisch’ wereldbeeld, waarin een duidelijk Goed tegenover Het Kwaad staat, en daarbij het verlangen naar een Luilekkerland, een wereld waarin men door toverkracht de grootste schatten kan verwerven.¹⁹

Het is duidelijk dat we alleen via zo'n gedachtegang naar een meer universeel verhaaltype kunnen oversteken. We beantwoorden dan niet meer vragen als: waar komt het sprookje vandaan, maar: in hoeverre is een dergelijke struktuur in overeenstemming te brengen met de struktuur van de ideale ‘successstory’ in een kultuur; zou het schema van Propp in overeenstemming te brengen zijn met andere schemata, die wij bijvoorbeeld kunnen opstellen voor het genre James Bond verhalen? De kwestie is van belang omdat vanuit dergelijke overwegingen het schema van Propp gereduceerd kon worden tot formules als Gebrek vs. Opheffing van Gebrek, of men trekt er konklusies uit in de trant van: het Huwelijk waarmee het sprookje besluit, wijst op een herstel van de maatschappelijke orde. Aangezien dergelijke wereld-beelden wél over de hele aarde verspreid kunnen zijn, en in alle tijden voorkomen, zou zo een verklaring gevonden kunnen worden voor de overeenkomsten in type van de sprookjes.²⁰

Propp verwerpt in zijn Morphologie een dergelijke gedachtegang wel niet geheel - hij denkt in dit verband aan de Völkerpsychologie van Wundt - maar hij vindt zijn schema toch te specifiek; er zijn immers zoveel types verhalen die heel anders in elkaar zitten; algemeen menselijk kan het niet zijn. Vandaar dat zijn voorkeur nu al uitgaat naar de traditie, naar een ‘survival’ theorie.²¹

De survival theorie kan in het bekende dilemma traditie vs. polygenese

19 M.G. Wosien, The Russian Folktale, some structural and thematic aspects, Slavistische Beiträge 41, München 1969.

20 A. Dundes, ‘Introduction’, in: Morphology, blz. XV. Een op Propp gebaseerd schema van de Bond-verhalen: U. Eco, ‘James Bond: une Combinatoire narrative’, Communications, Ec. Pr. H. Ét., 8, 1966, blz. 77 e.v.

21 Morphology, blz. 106-7. Andere plaatsen in de Morphology waaruit blijkt dat Propp voor zijn verklaring van het schema zich beroept op de survival theorie: blz. 87: ‘The tale at its core preserves traces of very ancient paganism, of ancient customs and rituals. The tale gradually undergoes a metamorphosis, and these transformations and metamorphoses are subject to certain laws’, blz. 90, 100: ‘It might also be pointed out that a similar construction is displayed by a number of ancient myths, some of which present this structure in an amazingly pure form. Evidently this is the realm back to which the tale may be traced. On the other hand, the very same structure is exhibited, for example, by certain novels of chivairy. This is very likely a realm which itself may be traced back to a tale. A detailed comparative study is a task for the future’. Op zichzelf is deze gedachte noch nieuw noch onwaarschijnlijk, Propp is wat dat betreft een gewone folklorist. Ook is hij een soort botanicus die klassificeert in genus en species (Morphology, blz. XXV en 25). Maar die klassifikatie zelf levert nog niet de morphologische wet die de transformaties verklaart. Vandaar dat hij zich moet beroepen op de survival theorie. Maar in zijn ‘Wortels’ is hij de struktuur vergeten, de ‘incidenten’ worden los van elkaar behandeld: Korni, blz. 337, Radici, blz. 577 (verg. blz. 570): ‘Indien wij bij de shamanenverhalen letten op exorcismen, op de wijze waarop de shamaan de ziel gaat zoeken in de Andere Wereld, op wie hem daarbij helpt, hoe hij er terechtkomt, enzovoort, en indien wij dit alles vergelijken met de tochten (over land of door de lucht) van genoemde held, dan blijkt er overeenstemming te bestaan. Wij zijn tot een dergelijke konklusie gekomen met betrekking tot de afzonderlijke elementen; ook aangaande het geheel echter blijft kongruentie bestaan. Zo kan de eenheid in kompositie verklaard worden van de mythe, de reis naar gene zijde van het graf, het shamanenverhaal, het sprookje, en verder het gedicht, de byline en het heldendicht’.
Dit is uit de samenvatting van de laatste bladzijden, en er is niets van bewezen. Als de analogie opgaat voor het geheel (dus ook b.v. de claims van de valse held, de moeilijke taak ná het gevecht, het feit dat het slachtoffer dezelfde weg aflegt als de zoeker), waarom dat dan niet aangetoond, in plaats van de elementen apart te behandelen? En waar zijn de morphologische transformatiewetten die maken dat ook Assepoester met de shamanistische reis te maken heeft?

[p. 134]

alleen een mechanische traditie verklaren, en staat dus als zodanig tegenover elke strukturalistische aanpak, die ook in die gevallen waarin de traditie aantoonbaar is, geneigd is naar een struktuur te zoeken die het voortbestaan van deze traditie, het belang dat de mensen er aan hechten, verklaart. Deze radikaal verschillende aanpak is in staat polygenese, vergelijkbaarheid door overeenkomstige struktuur, te aanvaarden in die gevallen waar de survival theorie nog op traditie bouwt. Merkwaardig van deze survival theorie is namelijk dat hij alleen gehanteerd kan worden als is bewezen dat het element onbegrepen werd overgeleverd, of ook dat er in een komplex verschijnsel zoveel onbegrijpelijke elementen voorkomen, dat we hieruit konkluderen dat het verschijnsel als geheel vroeger een heel andere funktie had dan nu.

Ik kan dit illustreren met een voorbeeld dat ik ontleen aan Rooth's boek over de geschiedenis en verbreiding van de vaste volgorde van het komplex van motieven dat bij ons Assepoester heet. De naam ‘Aschenputtel’ etc. is etymologisch niet te verklaren. Dat is het essentiële punt. Vandaar dat we kunnen aannemen dat de naam een verbastering is van Σταχτοπούζζα. Dit woord heeft wel betekenis in het Grieks, het betekent daar Haard-Kat of Kut, Ned. Asgat. Deze naam werd b.v. vertaald in La Gatta Cenerentola, dat weer tot Cendrillon werd verbasterd, waar via Perrault de Engelsen Cinderella van hebben gemaakt. Anderzijds werd Σταχτοπούζζα verbasterd tot het onbegrijpelijke Aschenputtel, in het Nederlands weer enigszins gefatsoeneerd tot Assepoetster. Deze naam nu is het doorslaggevende feit dat Rooth staaft in haar overtuiging dat het sprookje Assepoester, in zijn europese variant B, waar deze bijnaam alleen voorkomt, via de Balkan is verspreid. Eén ding is in deze bewijsvoering essentiëel: de naam Assepoester mag niet etymologisch verklaard kunnen worden. Ware dat wel zo, heette het meisje bijvoorbeeld Asgat, dan was deze afleiding uit de Balkan niet meer bewijsbaar. De griekse naam had nu immers ook een vertaling van de hollandse kunnen zijn. Een dergelijk element heet ‘survival’, en een beroep op de survival theorie mag dus alleen gedaan worden nadat eerst aangetoond is dat het element in de kultuur waarin het aangetroffen wordt onbegrijpelijk is. Tegen deze methodische restriktie zondigen alle beoefenaren van de survival theorie, een gebrek dat nu aan het licht komt, nu de alternatieve oplossing, polygenese op grond van strukturen, veel meer acceptabel is geworden.

De ‘survival’ theorie²² is honderd jaar geleden bedacht door de anthropoloog Tylor, als tegenzet in een debat met de bisschop Whateley, die, onder de indruk van het geringe sukses van de christelijke missie bij de negers, en ook van het toen evidente feit dat christelijke kultuur en hoge beschaving merkwaardig genoeg samenvielen, tot de slotsom was gekomen dat de heidenen dus niet in staat bleken het christendom te aanvaarden, en dus ook in hun primitieve wildheid gedoemd waren te blijven, zonder enige hoop op vooruitgang. Dat rechtvaardigde de slavernij. De bijdrage van Tylor in dit debat was niet strikt logisch, maar gezien het belang van de kwestie is dat hem wel

22 Al mijn opmerkingen over de eigenaardige moeilijkheden van de survival theorie dank ik aan: M. Hodgen, The Doctrine of Survivals, Londen 1936, een amusant en fundamenteel boek, dat echter naar het mij lijkt geen invloed heeft gehad op de groeiende afkeer van historische verklaringen.

[p. 135]

te vergeven. Hij ging op zoek naar overblijfselen binnen onze hoge europese kultuur van een andere kultuur die op eenzelfde lage trap stond om zodoende te bewijzen dat ook wij eens als (schijnbaar) onverbeterlijke wilden hadden geleefd. Het idee van de ‘survivals’ of ‘fossielen’ sloeg meteen geweldig aan. De British Folklore Society werd opgericht, en overal in Europa ging men nu op zoek, uiteraard vooral bij ‘primitieve’ mensen, naar overblijfselen van een oud heidendom, dat in onbegrepen folkloristische gebruiken nog voortleefde. Ook de Cambridge School of Classical Anthropologists - Frazer's Golden Bough, Jane Harrison's Prolegomena - is ondenkbaar zonder de ‘survival’ theorie, d.w.z. zonder de idee van vooruitgang.

Deze theorie tierde welig op de bodem van een historicistisch denken, dat, ten prooi aan de ‘genetic fallacy’, met het vinden van de oorsprong het wezen van een verschijnsel meende voldoende verklaard te hebben. Het synchronisch strukturalisme is sindsdien als konkurrent opgetreden, maar de survival theorie wordt nog steeds even onbegrepen als het survival zelf gehanteerd door orthodoxe marxisten. De schuld is Engels, die de theorie kon gebruiken voor zijn eigen oogmerken. Immers, om de noodwendigheid van de overwinning van het proletariaat aannemelijk te maken zou het aardig zijn ook in het verleden een serie periodes te postuleren, die elkaar in een wel even noodzakelijke volgorde opvolgden. Daarvoor was het nodig dat b.v. het oerkommunisme overal ter wereld was voorgekomen. Maar hoe het bestaan ervan te bewijzen! Alleen de survival theorie kon hier de bewijzen leveren. Vandaar het dankbare gebruik dat Engels maakte van in zijn tijd populaire theorieën over totemisme en matriarchaat. Pas met de opkomst van het patriarchaat begon het privé-eigendom zich in feodale vorm te ontplooien. Panmatriarchisten als Bachofen, maar vooral de matriarchaal totemist Morgan, werden dus gretig geabsorbeerd. Engels wilde bewijzen dat dit matriarchaat overal aan het patriarchaat was voorafgegaan, maar daarvoor was het niet voldoende een paar voorbeelden van matriarchaat expliciet in de historische bronnen vermeld te zien. Waar dit niet het geval was kon men dus via survivals toch een matriarchaal stadium rekonstrueren. Ook Propp maakt hiervan gebruik:²³ in schijn horen wondersprookjes met hun koningen thuis in het feodale tijdperk, maar dat ze veel ouder zijn blijkt wel uit het feit dat de held met een prinses uit een ver land trouwt en zo het koningsschap verwerft: dat is een matriarchaal survival. In schijn alleen, zegt Propp erbij, is zo'n survival in strijd met de bepaaldheid van de bovenbouw (het sprookje) door de onderbouw (de post-matriarchale perioden waarin het sprookje voortbestaat), immers Marx zegt dat de bovenbouw langzaam of snel kan meedraaien. Welnu, langzaamheid, traagheid, maakt survivals mogelijk.²⁴ Goed gevonden, marxisten, maar als de bovenbouw zoveel millennia achterblijft, kunnen wes dan nog wel zeggen dat hij mee ‘umwälzt’?

We kunnen deze konsekwenties aan de marxisten overlaten. Van meer belang is dat de hele survival theorie niet deugt, althans voor zover zij literaire

23 Hij beroept zich voortdurend op Marx en Engels in zijn Korni, vooral blz. 10 op F. Engels, Die Ursprung der Familie, des Privateigentum und des Staats, wat-inderdaad net zo'n dillettantisch ratjetoe is als Propp's boek. G. Thompson, Aeschylus and Athens, a study in the social origins of drama, Londen 1941, biedt de meest geleerde marxistische poging om de griekse tragedie als survival van totemisme en matriarchaat te beschouwen. Konflikten als van Orestes en Oedipus zijn konflikten tussen matriarchaat en patriarchaat, die zich dus in werkelijkheid duizenden jaren her hadden afgespeeld, en waarvan de tragici zelf niets konden begrijpen. Uitgangspunt is dat typisch australische vormen van totemisme ook in het begin van de griekse beschaving zijn voorgekomen. Het kan ook zonder Marx, matriarchaat en totemisme waren in de jaren 1880-1910 in, b.v. Jane Harrison, Prolegomena to the Study of Greek Religion, Cambridge 1903. Zie hiervoor weer Hodgen, en ook F. Steiner, Taboo, Londen 1956.

24 Korni, blz. 9, Radici, blz. 32: ‘De woorden “meer of minder snel” zijn zeer belangrijk. Een verandering in de ideologie vindt niet altijd onmiddellijk na een verandering in de ekonomische bases plaats. ‘Inkongruentie’ blijkt buitengewoon belangrijk en waardevol te zijn voor de onderzoeker: het betekent dat een sprookje ontstaan is op basis van prekapitalistische vormen van produktie en sociaal leven, en dit dient nu onderzocht te worden’.

[p. 136]

teksten tracht te reduceren tot kultureel-maatechappelijke verschijnselen. Immers, essentiëel voor de toepassing is dat men een element heeft dat in de kultuur waar het in voorkomt geen funktie heeft; het leeft onbegrepen, d.w.z. zonder zijn oorspronkelijke funktie, voort. Nu wordt wat niet begrepen wordt meestal des te gereder vergeten. Vandaar dat echte survivals zeldzaam zijn en alleen op marginale gebieden als etiquette en decoratie in zuivere vorm voorkomen. Zo is bijvoorbeeld het taboe van het snijden van aardappels met een mes een survival uit een tijd dat er nog geen roestvrij stalen messen bestonden. Mijn Volkswagen heeft een treeplank, die zorgvuldig alle kenmerken van een treeplank heeft bewaard, ook al zijn er geen SS-ers meer om er op mee te rijden. Bepaalde rituele formules kunnen een lang leven hebben, ook al worden ze niet meer begrepen, maar voor ons, die aan een meer strukturalistische aanpak gewend zijn, wordt dit onbegrip zelf interessant: een mis in het latijn heeft een autoritaire funktie. Zo is het wel mogelijk het Sinterklaasfeest als een survival van heidense vruchtbaarheidsgebruiken te duiden: de aankomst van Overzee in het donkere jaargetijde, en uit het zuidelijk Spanje, de appeltjes van Oranje, de paradoxale eenheid van witte Sint en Zwarte Piet, waarvan de een beloont, de ander straft. Het kost geen moeite overeenstemming tot in details te vinden met oeroude rituelen. Maar als dit een onbegrepen overblijfsel is, hoe komt het dan dat, ook voor katholieken. Sinterklaas de heilige is die de meeste emoties losmaakt?

We zijn genoodzaakt om, ook als wij in staat zijn een historische stamboom te rekonstrueren, ons vooral bezig te houden met een struktuur, die kennelijk aan een psychische behoefte beantwoordt. Hetzelfde geldt b.v. voor de korpsgroentijd. Voor een deel konstateren we een telkens hernieuwde bewuste ontlening aan initiade-rituelen. De vraag is echter waaróm men aansluiting zocht. Ook hier is primair een overeenstemming in struktuur, de het bijvoorbeeld weer mogelijk maakt dat de militaire dienst met vergelijkbare psychologische argumenten wordt verdedigd, en dan ook met een groentijd wordt vergeleken, of er gedeeltelijk de trekken van gaat vertonen. De survival theorie kiest dus te eenzijdig partij voor de traditie; een meer strukturalistische aanpak is in staat in dezelfde gevallen een mogelijke polygenese te postuleren. Maar als we door deze aanpak overeenstemmingen tot in details toch als onafhankelijk van elkaar kunnen beschouwen, dan wordt het principiëel onmogelijk om te zeggen: ‘die en die verschijnselen lijken zo sprekend op initiatie-rituelen, ze moéten daar wel een survival van zijn en, aangezien initiatie-rituelen alleen geïntegreerd zijn in een ‘totemistische’ kultuur, kunnen we dus deze verschijnselen tot een overigens niet aantoonbare totemistische kultuur van duizenden jaren geleden terugvoeren’. Dat zijn wel de zwakste punten van de survival theorie: ten eerste de gedachte dat wat nu niet met zoveel woorden gerechtvaardigd kon worden, daarom alleen al niet in onze kultuur past, en ten tweede de gedachte dat er ooit een kultuur heeft bestaan waarin mensen wel precies wisten wat ze deden. De survival theorie leidt tot logische excessen.

[p. 137]

Zo wordt er b.v. gekonstateerd dat de atheense ‘pharmakos’, de ‘zondebok’, twee aspekten heeft: hij is misdadiger die boeten moet voor de hele stad, en hij wordt met zeeui zeven keer op het genitaal geslagen. Dit laatste is kennelijk een vruchtbaarheidsritueel. De konklusie is nu dat de atheense zondebok oorspronkelijk een vruchtbaarheidsdemon was, dus positief werd vereerd, maar later draaide het gebruik radikaal om: hij werd aartsmisdadiger, terwijl toch, mirakel, het vruchtbaarheidsaspekt als onbegrepen survival overbleef.²⁵ Het is tegenwoordig dan veel verstandiger zich af te vragen of er misschien een paradoxale eenheid kan bestaan van de brenger van het heil, b.v. de Heiland, en de b.v. aan het Kruis geslagen misdadiger, een eenheid die we ook in de atheense pharmakos terugvinden, zonder dat het Christendom daarmee tot een survival wordt gereduceerd. De theoretische zwakte van de survivaltheorie blijkt ook in de praktijk: wat de een terugvoert tot initiatie-rituelen, zal de ander tot de oogstgebruiken rekenen. Mij lijkt het dan verstandiger een analogie in straussiaanse zin te postuleren. De initiandus doorstaat, in een rite de passage, beproevingen in een hut in het oerwoud en wordt daarna in het stamverband opgenomen. De held wordt te vondeling gelegd of verstoten, geroofd, maar keert via beproevingen weer terug. We nemen een tegenstelling Deze Wereld vs. Andere Wereld, en we konstateren dat deze abstrakte termen kunnen worden ingevuld met Leven en Dood.²⁶ Wie in de Andere Wereld te vondeling gelegd wordt, is bestemd om te sterven. Keert hij nu terug, dan heeft hij de Dood overwonnen, en is als zodanig geschikt om zijn karrière als held te beginnen. Dit verklaart het zo veelvuldig voorkomen van het Vondeling-motief als begin-episode in de karrière van een held, hij heeft in de Andere Wereld verkeerd, de Dood overwonnen en vormt zo een bovennatuurlijke eenheid van tegendelen. Maar ook het Tweelingmotief kan zo verklaard worden, ook de Tweeling vormt primair een eenheid van tegenstellingen, ja zelfs de Hermaphrodiet is meer dan een eenzijdig mens! In bepaalde gevallen kan dit dan weer zodanig ingevuld worden dat we een analoge tegenstelling krijgen van Deze Wereld en Andere Wereld i.c.: sterfelijk vs. onsterfelijk, b.v. Kastor en Polydeukes. En natuurlijk ook de initiandus verkeert in een Andere Wereld. We konstateren nu strukturele polygenese: ook hier worden soms de termen ingevuld met Leven vs. Dood, en de ‘passage’ wordt veelal opgevat als Dood en Wedergeboorte. Dat komt in groentijdsrituelen tot uiting in de benaming ‘foetus’, in het kruipen en eventueel het kaalscheren etc. Het zou nu in principe mogelijk zijn voor een mythopoeisch korpslid om deze gang van zaken te bezingen - er een aitiologische verklaring aan te geven - in de vorm van de Mythe van de Stichter van het Korps, die eens te vondeling gelegd was. Maar de omgekeerde redenatie gaat niet meer op: niet elke mythe over een te vondeling gelegde held bewijst de aanwezigheid van initiatie-rituelen in een primitieve kultuur, al dan niet bewaard als survival, en als dergelijke rituelen aangetoond mochten zijn, dan nog is het mogelijk dat er alleen een strukturele analogie bestaat: de mythe wordt dan

25 Dit voorbeeld in mijn The Tragic Paradox, Amsterdam 1958, blz. 88.

26 A. van Gennep, Les Rites de Passage, Parijs 1909.

[p. 138]

b.v. niet gereciteerd bij de inwijding van de initiandi alleen, maar ook bij andere gelegenheden, ja zelfs, het is denkbaar dat het motief van het te vondeling leggen in geen enkele officiële mythe voorkomt, maar wel in sprookjes, die als ‘literatuur’ tot de fictionele leugenverhalen worden gerekend. Omgekeerd is het mogelijk dat dergelijke verhalen ontstaan in kulturen die geen uitgesproken initiatie-rituelen vertonen, maar zich b.v. wel concentreren op de cyclus van de seizoenen: zoals na de winter het voorjaar komt, na de dood van de vegetatie een nieuwe oogst, zo is ook de held te vondeling gelegd. De voorkeur van de geleerden is geografisch bepaald. De Fransen zoeken het sinds Dumézil en Van Gennep (b.v. Jeanmaire, en wat sprookjes betreft Saintyves²⁷) in initiatie-rituelen, de Engelsen en Skandinaviërs zijn sinds Mannhardt en Frazer (b.v. Jane Harrison-Murray, Gaster²⁸) goed in oogstgebruiken. Maar uit details in de verhalen zal moeten blijken bij welke reduktie men zich dient aan te sluiten. Zo ben ik zelfs niet tevreden met de op zich zelf zo aannemelijke analogie tussen de reis van de held naar een Ander Land in de russische sprookjes, en shamanistische praktijken uit hetzelfde gebied. Ik wil mij pas laten overtuigen als Propp en Wosien mij laten zien dat de held uit de sprookjes in een shamanistische roes verkeert. Zolang dat niet duidelijk is, houd ik mij bij de algemene analogie: in beide gevallen gaat het om een reis naar een Andere Wereld. En dat is op zichzelf spannend genoeg. Wie droomt er niet van ergens ver weg schatrijk te worden? Maar afgezien van deze ultraskeptische overweging - sprookjes zijn gewoon onware verhalen - ik ben het eens met de talrijke folkloristen die in het Andere Land van het Wondersprookje geneigd zijn in vele, konkrete, gevallen een Dodenrijk te zien.

Maar laat ik terugkeren tot de Morfologie van het Sprookje, het boek waarin Propp, met behulp van de survival theorie in zijn marxistische vermomming, gepoogd heeft zijn oersprookje te herleiden tot mythen die in een matriarchale samenleving het kommentaar vormden voor een initiatie-ritueel. Propp is dus een late aanhanger van de Gebroeders Grimm, die ook de oorsprong van de sprookjes in de mythologie zochten. Hij kan evenwel niet anders, want als hij niet verder zou komen dan de luimige fantasie van sprookjes-vertellers die hun gehoor slechts wilden vermaken, dan zou hij zich moeten neerleggen bij een slechts door een ruime logika van het verhaal beperkte willekeurige kombinatie van traditionele motiefkomplexen. Ik zal nu een samenvatting trachten te geven van de oorsprong volgens Propp van het zo belangrijke motief van het Overtreden van het Verbod. In het oog moet gehouden worden dat door Propp zelf de samenhang met de rest van het oersprookje opgegeven wordt, zodat deze behandeling als typerend mag gelden. De parodistische indruk die het volgende zal maken ligt niet geheel aan mij: We beginnen met een gelukkige familie, maar een van de leden - de vader - moet zich verwijderen, of hij gaat dood. Bij deze verwijdering legt de vader of echtgenoot

27 In zijn voorwoord tot de italiaanse vertaling van de Korni wijst Cocchiara erop dat Propp zijn voorkeur voor initiatie met Saintyves deelt.

28 Een cyclus van een ‘Jaargod’ zou aan de basis liggen van de tragische mythen, G. Murray, in: J.E. Harrison, Themis, Cambridge 1912; een dergelijke oermythe - met uiteraard ook een vaste volgorde van incidenten - werd toen door Th. Gaster, Thespis, New York 1961² voor Mesopotamië aangenomen. De oermythe waart ook rond in R. Graves, The White Goddess, a historical grammar of poetic myth. Londen 1952³: net als Propp ziet Graves in elk gedicht een klein stukje van deze oermythe. Zie mijn opstel ‘De witte godin’, in: In een moeilijke houding geschreven, Den Haag 1969. De overeenkomsten met Propp zijn opvallend. Het is hier niet de plaats een overzicht te geven van alle mythische systemen die sinds de mode van de negentiende eeuwse natuursymboliek bedacht zijn. Het heldenverhaal van Lord Raglan bewaar ik tot het tweede artikel.

[p. 139]

bepaalde verboden op. Dit verbod wordt overtreden, en daardoor ontstaat een vreselijk onheil; de prinses wordt ontvoerd door een draak. Eén van deze verboden is het huis te verlaten, zo iets komt ook nu nog wel voor. Maar in het sprookje liggen de zaken anders. Als de vader zijn dochter verbiedt het huis te verlaten, dan zit daar een diepere angst achter, vandaar dat de kinderen ook vaak opgesloten worden in een hoge toren, of in een onderaardse kerker. Hier heeft het sprookje de herinnering bewaard aan verboden die in oude tijden de koningszonen omringden, en wel buitengewoon precies!

Immers in zijn Golden Bough heeft Frazer het volledige systeem van taboes aangetoond dat van oudsher de koning, de priesters en hun zonen omringde. Zij mochten het paleis niet verlaten. In Japan en China hield men zich hieraan tot de 19e eeuw. Andere verboden die de koning volgens Frazer omringden waren: zich nooit aan het zonlicht blootstellen, de aarde niet beroeren, vandaar dat de koning zo vaak in een toren woonde; niemand mocht zijn aanschijn aanschouwen. Maar helaas probeert Frazer zijn materiaal niet historisch te verklaren. Hij begint met de Japanse keizer, gaat dan over naar Afrika en Amerika, spreekt over de ierse koningen, en vandaar springt hij over naar Rome. Maar uit zijn voorbeelden blijkt dat al deze verschijnselen tamelijk recent zijn. Het is een fenomeen van het primitieve koningschap. Laat ons dus terugkeren naar het russische sprookje. Daar ontmoeten we koningszonen die in een toren of in volledige duisternis moeten leven, of een prinses. Zij mogen ook door niemand gezien worden, b.v. de vrouw van de koning moet steeds een masker dragen, soms is blindheid het gevolg als men naar een opgesloten iemand kijkt. Andere verboden: de aarde aanraken of zich met normaal voedsel voeden. Deze laatste verboden komen voor in een abkasisch sprookje, echter niet in de russische sprookjes, maar daar wordt het verbod de aarde aan te raken uitgedrukt door het wonen in de toren (ten overvloede: al deze voorbeelden zijn gehaald uit aparte sprookjes, ze komen nooit zo bij elkaar in Propp's verband voor. J.P.G.). Het blijkt nu dat de sprookjes alle verboden bewaard hebben die eens de familie van de koning omringden: dat is waarlijk een komplete overeenstemming tussen sprookjes en historisch verleden. (Weer ten overvloede: Frazer heeft het over taboes die de heilige priesterkoning omringden, bij hem worden ze, en dat is een bekend verwijt aan het adres van Frazer, ook van geval tot geval verenigd tot een systematisch geheel. Geen wonder dat Propp dergelijke verboden nu eens in het ene, dan weer in het andere sprookje tegenkomt. Het verschil tussen verboden die de koning treffen, en verboden die dóór een koning (of iemand anders) áán kinderen worden opgelegd wanneer hij op reis gaat, wordt verdoezeld door de term: ‘koningsfamilie’. J.P.G.). Deze moeilijkheid ziet Propp echter ook wel in, vandaar dat hij opmerkt dat enerzijds er een (!) voorbeeld bestaat waarin een sprookjeskoning zich met zijn zonen opsluit, terwijl anderzijds Frazer vertelt hoe in Granada, in Zuid Amerika, de erfgenamen van de koning werden opgesloten, en ook daar mochten de zonen van de koning het licht

[p. 140]

van de zon niet zien! Maar dit is nog niet alles, er zijn nog andere verboden! Eén daarvan is het verbod de haren te knippen. De haren waren de zetel van een magische kracht, men denke slechts aan Samson en Dalila, en zo is er een sprookje van een meisje dat zich nooit buitenshuis vertoont, zij verveelde zich, en zij had zulke lange vlechten dat de mensen haar Vasilissa met de gouden vlechten noemden (Af. 74). Dit motief komt duidelijk naar voren in het Rapunzel sprookje in Grimm, daar is zij twaalf! Ook in een georgisch sprookje komt dit motief van het meisje wier lange haren uit een toren hingen, voor. Maar, in de sprookjes wordt nooit met zoveel woorden een verbod genoemd de haren te knippen. Geen nood, toch geven de lange haren de prinses een speciale fascinatie. Ook is een dergelijk verbod niet bekend aangaande de koning, de zonen van de koning of de opgesloten priesters, maar toch is zoiets zeer wel mogelijk. Daarentegen is het verbod wel goed bekend in een geheel andere kontekst, namelijk die van de gewoonte een meisje op te sluiten tijdens de menstruatie. Nu zijn we eindelijk waar we zijn wilden, bij het initiatieritueel van twaalfjarige bruiden.²⁹ En zo gaat Propp het hele boek door op treurige toon voort: het meisje wordt dus geroofd, of trouwt, of komt in een bos terecht, het is allemaal hetzelfde survival van puberteitsriten en de hele toestand verder.

Nu, dit is waanzin, die echter door Propp gerechtvaardigd wordt door de volgende methodische overwegingen: niet het volledige materiaal hoeft bestudeerd te worden, want, als het probleem goed is, en de methode is goed, dan is de oplossing ook goed.³⁰ Deze goede methode is de bekende marxistische cirkelredenering: de eenheid van de sprookjes moet uit een eenheid van maatschappijvorm verklaard worden. Deze is pre-feodaal, de amerikaanse indianen zijn van een dergelijk stadium een zuiverder voorbeeld dan de feodale of kapitalistische russen. Dus kunnen de russische sprookjes, die teruggaan op een pre-feodaal tijdperk, het best met indiaanse toestanden verklaard worden.³¹ Maar heeft de finse school ons dan niet juist geleerd dat wij ons op een gemeenschappelijke kern moeten koncentreren die beperkt wordt door een geografisch verspreidingsgebied? Welk een burgerlijke domheid! Immers, wat aan sprookjes gemeenschappelijk is komt uiteraard het meeste voor. Maar Propp gaat het er om wat het oúdste is, en wat oud is is zeldzaam!³² Dus juist wat maar één keer voorkomt, in Amerika of Afrika, kan doorslaggevend zijn. Met een dergelijke uit zijn kontekst gerukte rariteitenverzameling bewijst men evengoed dat de Astronauten overal geland zijn.

Propp maakt in zijn Morphologie nog niet zo'n waanzinnige indruk. De vraag is dus of hij later gek geworden is. Ook dat is niet zo waarschijnlijk, zijn recente woedende uitval tegen Lévi-Strauss maakt een redelijke indruk, al omzeilt hij hierin het belangrijke verwijt van Lévi-Strauss, dat hij niet het sprookje zelf heeft geïntegreerd in de kul tuur, door tegen te werpen dat hij het heeft geïntegreerd in de geschiedenis, en dat is, aangezien de survival theorie juist uitgaat van niet-geïntegreerde delen, een heel andere kwestie.

29 Istoričeskie korni, blz. 25-31, Radici, blz. 56-68.

30 Istoričeskie korni, blz. 22, Radici, blz. 53: ‘Het principe dat hier naar voren treedt is tegenovergesteld aan het principe dat gewoonlijk ten grondslag ligt aan folkloristische navorsingen. In het laatste geval wordt gewoonlijk gestreefd naar een uitputtende volheid van matriaal. Maar in feite zien wij dat daar, waar het materiaal op de grens van de toegankelijkheid werkelijk uitgeput is, voor de vragen toch geen juiste oplossing gevonden werd, omdat de probleemstelling onjuist was. Hier komt een andere zienswijze naar voren: vóór alles moet de probleemstelling juist zijn, en dan zal een juiste methode leiden naar een juiste oplossing’.

31 Istoričeskie korni, blz. 45, Radici, blz. 45.

32 Istoričeskie korni, blz. 6, Radici, blz. 27-8: ‘Een der premissen van de zogenaamde finse school was de vooronderstelling dat de vormen welke men het meest tegenkomt tevens de oervorm van de sujet zijn. Nog afgezien van het feit dat de theorie van de archetypen van de sujet niet afdoende bewezen is, zullen wij de gelegenheid hebben meerdere malen aan te tonen dat juist de archaïsche vormen zeer zelden voorkomen, en dat zij dikwijls verdrongen zijn door nieuwe, algemeen verbreide vormen!’

[p. 141]

Ik geloof dat Propp niet anders kon, en dat dus de excessen van de ‘Wortels’ verklaard moeten worden uit een parti-pris dat al in de Morphologie aanwezig was. Propp weigert zijn lange reeks van 31 funkties te verklaren uit de logika van het verhaal, uit een psychologische wereldbeschouwing à la Wundt, en dan moet zijn oersprookje wel een survival zijn. Hij kiest daarmee in het dilemma polygenese vs. traditie, bewust voor de traditie. Door een reeks van transformaties, die er voor gezorgd hebben dat b.v. de hut van Baba Jaga vervangen werd door een huis in een stad, zo goed als met de veranderingen in kultuur een reis te paard vervangen kan worden door een reis per auto, terwijl toch het sprookje hetzelfde bleef, is volgens Propp het oersprookje uitgewaaierd tot alle sprookjes die in Afanashev 50-151 te vinden zijn. Propp had zich dus al in de Morphologie vastgepend op een verklaring door een survival theorie. Als hij zich tenslotte tot zulke extreme stappen heeft laten verleiden, dan moeten, als we afzien van de ephemere waanzin, de desperate verklaringen afgeleid worden van een onmogelijke stelling. Propp bouwt zijn systeem op transformaties, die in zijn eigen voorbeelden best aannemelijk zijn. Ook heeft hij gelijk als hij zich excuseert met een beroep op de ongunst der tijden. Zijn sprookjes zijn immers in de negentiende eeuw verzameld, en wat is er niet in die vierduizend jaar allemaal veranderd! Als we dat enorme tijdsverloop in aanmerking nemen, kan best een oorspronkelijk sprookje van de held die een meisje bevrijdt veranderd zijn in een sprookje van een jongetje die uit vissen gaat en ontsnapt aan de achtervolging van een heks! Maar helaas dit is niet zo'n eenvoudige kwestie als de transformatie van koning in pope of koopman, of van paard in bootje of auto. We hebben hier een vervanging van een traditioneel, primitief element, door een al even tijdloos element. En als we bij Assepoester wel motieven als Moeilijke Taak, opgelost dank zij een magische Helper tegenkomen, wat is dan wel de reden die ons kan overtuigen dat dit motieven zijn die alleen hun ware funktie vervullen in een oersprookje over het Gevecht met de Draak? Als we naar de loutere waarschijnlijkheden kijken, dan is Propp's stelling, dat alles veranderen kan, maar niet de volgorde van de incidenten, nu toch wel onverdedigbaar geworden.

In een tweede artikel zullen we ons koncentreren op de hersenschim. De vraagstelling luidt dan: aangenomen dat Propp noch dom, noch gek, noch een bedrieger is, hoe is het dan mogelijk dat hij ooit in zijn Morphologie geloofd kan hebben? In dit eerste deel hoop ik al enigszins duidelijk gemaakt te hebben dat de populariteit van Propp bij de aanhangers van de moderne linguïstisch georiënteerde verhaalstruktuur op een misverstand berust. Propp dient geplaatst te worden in het kader van een negentiende eeuwse richting in de folklore, en daarin is hij een raar buitenbeentje.