Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 1
(1951)– [tijdschrift] Folium–
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
[pagina 81]
| |
Het boek als attribuut in de kerkelijke kunstHet boek of de boekenrol neemt in de ikonologie een zeer grote plaats in. Eerstens als symbool van de goddelijke Logos, het Woord, Christus. Het boek ligt of staat op een troon in de plaats van de hemelse Rechter. Deze voorstelling wordt genoemd de Etimasia, naar de Griekse vertaling van Psalm 9, 8: ‘Ziet, Jaweh troont in eeuwigheid, houdt zijn rechterstoel voor het oordeel gereed’Ga naar voetnoot1). De Etimasia is het Boek des Levens op de troon, volgens Openb. 20, 12 en 15. In het Boek des Levens staan de namen der uitverkorenen. Men beweert, dat de Etimasia reeds ten tijde van keizer Constantijn in de Sint Pieter te Rome was aangebrachtGa naar voetnoot2). Op de bekende triomfboog in S. Maria de Meerdere te Rome staat de Etimasia in plaats van het Lam Gods. Deze zou van ± 435 dagtekenen. In later tijd vindt men het Lam op de troon afgebeeld, terwijl het boek of de schriftrol met de zeven zegelen ervoor ligt, naar Openb. 5, 6-14. Aldus te Rome in SS. Cosmas en Damianus en in S. Praxedis. Bekend is verder de voorstelling van de tronende Christus met het open boek in de hand of met de schriftrol als leraarGa naar voetnoot3) of als rechter. Wij wilden hier echter voornamelijk handelen over het boek als attribuut van sommige Heiligen. Onder attributen verstaat men in de kunst kenmerken, waardoor bepaalde personen van anderen onderscheiden worden en dus herkenbaar zijn. Zo is het attribuut van een Martelaar een palmtak, van een Kerkleraar een boek. Dit zijn z.g. algemene attributen. Deze zijn op zichzelf niet voldoende om een individueel persoon te herkennen, wel om de soort, de klasse, waartoe hij behoort te onderscheiden. Het boek is een algemeen attribuut voor Apostelen, Evangelisten, Kerkvaders en Kerkleraren, ordestichters en geestelijke schrijvers. Zij allen en die ermee gelijk gesteld worden, hebben een boek bij zich, een gesloten boek of een geopend, waarin zij lezen of schrij- | |
[pagina 82]
| |
ven. Met de Apostelen worden gelijk gesteld de verkondigers van het evangelie, de bisschoppen en eerste zendelingen van een bepaald land of een gewest. Vandaar b.v. dat Willibrord, maar ook zijn gezellen als Adalbert, Luitbert, Engelmund een boek dragen. De betekenis is zonder meer duidelijk. Niet alleen ordestichters, zoals Benedictus, Franciscus, Dominicus en Ignatius, dragen een boek, dat de Regel moet aanduiden, maar ook abten, zoals Aegidius, Bernardus, Leonardus, die de ordesregel moeten handhaven. Buiten deze categorieën is er nog een aantal Heiligen, die met een boek worden afgebeeld, en soms is de reden hiervan moeilijk te achterhalen. Hier moet de geschiedenis of de legende licht verschaffen. Wanneer wij de H. Harlindis, abdis van Aldeneyck, zien afgebeeld met boek en schrijfveer in de hand, kan dit niet anders verklaard worden dan door de opinie, dat zij en haar zuster Renildis het beroemde Evangeliarium van Maeseyk geschreven zouden hebben. Bonifatius wordt afgebeeld met een boek, door een zwaard doorboord, omdat hij in 754 bij Dokkum vermoord werd, terwijl hij een boek als afweer boven zijn hoofd hieldGa naar voetnoot4). Sint Odulf wordt door A. Bloemaert afgebeeld als kanunnik met bonnet en schoudermantel en brevier in de hand. Lebuïnus (Liafwin) beeldt hij af als priester met evangelieboek en missiekruis, omdat deze de apostel van Deventer en de I Jselstreek is geweest. Merkwaardig is, dat S. Joannes de Deo zonder boek wordt voorgesteld, ofschoon hij zelf enige tijd boekverkoper is geweest, doch hij is meer bekend als ziekenverpleger. Sint Anna wordt met Maria, haar dochter, afgebeeld, terwijl zij het kind uit een boek leert lezen. Deze voorstelling viel vooral bij de humanisten zeer in de smaak. Verscheidenen hebben haar daarom ook Latijnse lofliederen gewijd. Joos van Kleef beeldt Sint Josef af als lezende in een boek. Eigenlijk even onhistorisch als de dikgerande bril en de grote strohoed van de Heilige, maar verklaarbaar door de liefde tot het boek en de pas uitgevonden brillen van die tijd. | |
[pagina 83]
| |
Dikwijls dragen sommige Heiligen een open boek hoofdzakelijk om de beschouwer een geliefde spreuk of devotie van de Heilige te laten lezen en deze aldus te kenmerken. Zo zien we S. Joannes a Cruce als Karmeliet met een open boek, waarop zijn woorden: ‘Pati et contemni’ (Lijden en veracht worden); S. Teresia van Avila met een open boek en de spreuk: ‘Aut pati, aut mori’ (Of lijden, of sterven); S. Franciscus Xaverius met open boek, waarop de afkorting IHS (Jesus)Ga naar voetnoot5). Het boek, dat kerkelijke schrijvers kenmerkt, is dikwijls een van hun eigen werken. Zo draagt Ignatius of de Exercitia of de ConstitutiesGa naar voetnoot6). Gregorius de Grote heeft de ‘Moralia’ (Commentaar op Job) in de hand, S. Hildebrand de Scivias. Dikwijls zal het boek een Getijdenboek (Livre d'heures) moeten voorstellen. Zo vermoedelijk bij J. van Eyck's Sinte Barbara, die bij een toren in een boek leest. Ook de ‘Meister mit dem gestickten Laub’ beeldt haar uit met boek en palmtakGa naar voetnoot7) evenals S. Catharina van Alexandrië, terwijl de Meester der Lucia-legende Catharina boek en zwaard geeft. Hier duidt het boek wel de legendarische geleerdheid der maagd aan. Hetzelfde geldt van Antonius van Padua, die oorspronkelijk alleen met een boek werd afgebeeld, later met een kindje erop naar aanleiding van de legendarische verschijning. Het boek wordt dan secundair en dient alleen als steuntje. Het boek als secundair element zien we b.v. bij ApolloniaGa naar voetnoot8), die door Bernardino Luini in het Monastero Maggiore te Milaan wordt voorgesteld met nijptang en tand in de rechter, boek en palmtak in de linkerhand. Ook Barthelmess en een kunstenaar uit Siëna geven haar een boek. In de kerk van Lottum (L.) staat (of stond althans) een houten beeld van S. Agatha. Zij draagt een tang en een boek in de hand. Uit haar legende blijkt niet, dat zij iets met boeken te maken heeft, maar vermoedelijk kende de beeldensnijder een voorstelling van haar, op een schaal of een boek afgesneden borsten dragend, attribuut van haar martelie. Wij vermoeden dat ook hier het boek alleen als steunvlak dient, zoals waarschijnlijk bij de volgende Heiligen: Agnes met lam, soms op een boek, zoals beelden in Bergen (L.), Zwolgen en Horst. | |
[pagina 84]
| |
Denkelijk gaf de apocalyptische voorstelling (Lam Gods op een boek) er aanleiding toe, ook het lam van Agnes op een boek te plaatsen. Op dezelfde wijze als Agatha draagt S. Odilia twee ogen op een open boek, daar zij patrones der blinden is en zelf blind wasGa naar voetnoot9). S. Bavo, de ridder, draagt zwaard, scepter en valk, de adellijke vogel, op een boekGa naar voetnoot10), blijkbaar alleen als zitplaats van de valk gedacht, of zou het de adel moeten onderlijnen? S. Nicolaas draagt drie gouden ballen of broodjes op een boek, Elisabeth drie kronen, Benedictus een glas, waaruit vergif vloeit of een slang de kop opsteekt. Hier kan het boek zijn Regel verbeelden, bij Elisabeth een getijdenboek. Stefanus draagt soms stenen op een boek evenals S. Liborius. Een afbeelding van S. Landricus is er bekend, waarop hij een boek draagt met een scheermes er opGa naar voetnoot11). Het scheermes moet zijn aanhouden verbeelden om de tonsuur te ontvangen m.a.w. geestelijke te worden. De heilige bisschop Januarius draagt het boek, waarop de twee bloedampullen staan afgebeeld, die jaarlijks in Napels getoond worden. Hier dient het boek m.i. alleen als onderligger. Eveneens bij S. Vitus, die behalve andere attributen een boek draagt, waarop een haanGa naar voetnoot12). Een grote rol speelt het boek in de afbeelding van Sint Wiborada, de patrones der bibliofielenGa naar voetnoot13). Op de titelplaat van een Vita s. Wiboradae, vertaald door Br. Fridrich Colner († 1451) (ms. 586, St. Gallen), draagt zij in de rechterhand een boek, in de linker een hellebaard. Op een andere plaat woont zij de H. Mis bij van haar broer Hitto en wel als zangeres met een groot boek voor zich. Een laat-gotisch beeld in St. Georgen stelt haar voor met boek en hellebaard, Karl Weiss (1505 -1580) schilderde haar af als in een boek lezend. Eveneens geeft het fraaie beeld te Neudorf (St. Gallen) haar met boek en lansbijl weer. Op een kopergravure van Umbach en Kilian uit 1667 zien wij, hoe zij door een Hongaar vermoord wordt, terwijl haar boek naast haar ligt. Zij dankt dit boek aan de raad, die zij de abt van St. Gallen gaf bij een inval der Hongaren: ‘Redt eerst de boeken!’ Dr. Willibrord Lampen |
|