Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 1

[p. 73]

Afb. 1

Twee schetsboeken van Hendrik van Cranenburgh

De onvermoeide en ernstige onderzoeker van de Nederlandse 18-de en 19-de eeuwse schilderkunst, wijlen J. Knoef, heeft in de jaargang 1936 van het Maandblad voor Beeldende Kunst, een lezenswaardige beschouwing gewijd aan een Album amicorum, dat eenmaal heeft toebehoord aan de Amsterdamse tekenaar Hendrik van Cranenburgh. Als men de vele vermaard geworden namen uit Van Cranenburgh's vriendenkring de revue heeft laten passeren en bovendien het vrij uitvoerige levensbericht heeft gelezen, dat Christiaan Kramm in zijn bekend lexicon van 1857 aan hem heeft gewijd, groeit het verlangen, om ook zijn eigen creaties te leren kennen. Tot heden waren er slechts twee stadsgezichten (in het museum Fodor te Amsterdam) van hem bekend, een derde, gedateerd 1775, verscheen onlangs in de handel. Deze onderwerpen beantwoorden niet geheel aan het genre, dat zijn biograaf als het hem eigene noemt.

Volgens Kramm was Hendrik van Cranenburgh op 13 Januari 1754 te Amsterdam geboren. Zijn ouders moeten welgestelde lie-

[p. 74]

den zijn geweest, die hem gelegenheid lieten ‘om zijn natuurlijke aanleg - schilderen en tekenen - te ontwikkelen.’ Die aanleg schijnt vooral naar het landschap te zijn uitgegaan. Maar - zo lezen wij verder - hij kon zich moeilijk verenigen met de in zijn tijd nog geldende gewoonte van vele kunstenaars, om het landschap en het stadsgezicht ‘slaafs-stelselmatig’ en ‘alleen binnenskamers’ te beoefenen. Hij meende, dat men ‘de natuur tot leermeesteresse moest nemen, wat reeds ‘door enige talentvolle mannen, die zich van de schoolse vormen trachtten te onttrekken, werd gedaan.’ De arcadia's moesten niet in onbekende oorden, maar in de omstreken van Haarlem en in Drente worden gezocht ‘waardoor de hernieuwing van de oude kunstroem, als het ware herboren werd.’ Van Cranenburgh behoorde dus tot een groep vernieuwers en hervormers, die niet ongevoelig voor Rousseau's leuze ‘terug tot de natuur’ zijn gebleven en de voorlopers zijn geweest van de romantische landschapsschool der 19-de eeuw. Zij lieten het echter niet bij schoon-klinkende woorden, maar zetten hun meningen ook in de daad om. Althans Kramm vertelt ons, dat Van Cranenburgh ‘nadat hij lange tijd onderricht had genoten van Pieter Barbiers en getrouw de natuur had beoefend,’ met enige vrienden het plan opvatte om een studiereis naar Gelderland en Westfalen te maken ‘om aldaar ongekunstelde, landelijke taferelen te tekenen.’ Onze kunstenaar moet toen 28 of 29 jaren oud zijn geweest.

Door een gelukkige omstandigheid kunnen wij over die reis een en ander meedelen. Wij kregen n.m.l. twee schetsboeken in handen, die bij nadere beschouwing van Hendrik van Cranenburgh bleken te zijn en door hem gedurende die tocht zijn volgetekend. Het grootste meet 17,8 × 26,8 c.m. en bevat 48 tekeningen en 7 blanco bladzijden; het tweede 16,4 × 21,6 c.m. met 72 tekeningen en 1 blanco vel. Op de laatste bladzijde van het grootste boek heeft Van Cranenburgh zijn reisroute genoteerd: 12 Augustus is hij van Amsterdam over de Zuiderzee naar Harderwijk gegaan. Vandaar naar Elspeet, Apeldoorn, Zutphen, Warnsveld, Vorden, Kranenburg, Lienden, Ruurlo, Groenlo. Vervolgens zijn zij verder gewandeld naar Vreede, Wullen, Ahuus, Legden, Koesveld en over Rarup, Nottuln, Schapsetten, Rözel naar Münster. Van deze stad uit zijn zij zuidwaarts getrokken naar Albachen, Appelhülzen, Dülmen, Sepperade, Lüdinghauzen, Sythen, Grootenrecken, Heiden, Borcken, Rhede, Bochholt, Werth, I Jsselburg, Anholt, Proost, Emmerich. Zij bezochten verder Hoog- en Laag-Elten, Cleef en

[p. 75]

Afb. 2

[p. 76]

gingen vandaar naar Ziflich en over Persingen naar Nijmegen. Dan naar Elst, Elden en Arnhem. Van Arnhem uit hebben zij nog even Huissen bezocht, doch zijn daarna weer naar de Gelderse hoofdstad teruggekeerd. Over Heelsum, Renkum, Wageningen, Rhenen, Eck, Amerongen, Leersum, Doorn, Zeist en Utrecht zijn zij in Amsterdam teruggekomen. Hoe lang zij onderweg zijn gebleven, in welke steden zij zich hebben opgehouden, wie de metgezellen waren, wat hun lotgevallen zijn geweest en wat hen op hun tocht het meest heeft aangetrokken, is in dit summiere verslag niet vermeld. Wij lezen slechts, dat zij in Münster ‘een buitengewoon groot Paleis van de Bisschop, voorzien van honderdtachtig gemeubileerde kamers’ hebben gezien en in de stad ‘huizen aan weerszijden op Boogen, ondersteund door korte kolommen,’ en in Anholt het paleis van de Prins van Salm-Salm. De tekeningen in beide boeken overtuigen ons echter, dat het stedenschoon niet de grootste belangstelling van Van Cranenburgh heeft gehad. Slechts enkele malen heeft hij een of ander bouwwerk getekend, als de Drogenapstoren te Zutphen, de St. Eusebius- en de St. Walburgistoren te Arnhem, de Münsterkerk te Emmerich, een der huizen ‘Unter den Bogen’ te Münster en nog enkele andere gezichten en panorama's, waarin dorpen met de kerktorens verscholen liggen. Doch het is vooral het landschap, dat hem in het bijzonder heeft aangetrokken. Het merendeel dezer tekeningen zijn studies van bomen (afb. 2), bospartijen, panorama's, boerenhuizen, voertuigen en dergelijke motieven. Ook het menselijk figuur schijnt hem niet geboeid te hebben, slechts op één zijner schetsen is een figuurtje in het landschap opgenomen. Al deze natuurstudies zijn zorgvuldig met de pen of met krijt getekend en met een lichte warm-bruine inkt gewassen. Hij heeft een zeer eigen ‘boomslag’, die ons aan die van vele 17-de eeuwse meesters herinnert en waarin het licht en de atmosfeer zijn volle aandacht hebben gehad. Een der mooiste tekeningen is het panorama (afb. 1), blijkbaar in de omgeving van Arnhem gezien. Doch ook de z.g. studies zijn over het algemeen knap en met toewijding verwerkt. Voor deze tijd, waarin de landschapskunst weinig belangstelling had, zijn deze tekeningen zeer merkwaardig.

Kramm verhaalt ons verder, dat Van Cranenburgh op zijn dertigste jaar - hij was toen nog kort van zijn reis teruggekeerd - is gehuwd en een functie moest aanvaarden op een kassierskantoor. Het schijnt, dat hij nadien ‘naar de natuur’ niets meer heeft gedaan. Voor zover zijn zaken hem daarvoor gelegenheid lieten,

[p. 77]

heeft hij zich toen toegelegd op het copiëeren (in waterverf) van bekende meesterwerken. Deze stukken, zegt Kramm, zijn ‘enig in hun soort, en, naar de tijd geoordeeld, waarin zij vervaardigd werden, als oorspronkelijk in dit vak te beschouwen.’ In 1822 heeft Kramm de kunstenaar in zijn woning te Amsterdam opgezocht om met eigen ogen het werk te kunnen aanschouwen. En - hij laat daarover geen twijfel bestaan - hij heeft het bewonderd. Dan nog werd hij als verzamelaar van tekeningen van Nederlandse meesters geprezen. Zijn collectie moet van zeer goede kwaliteit en vrij omvangrijk zijn geweest.

Hendrik van Cranenburgh is in Maart 1832 te Amsterdam overleden. Zijn kunstverzamelingen - eigen werk en dat van anderen - kwamen toen in het bezit van zijn enige zoon Pieter. Na diens verscheiden werd een en ander op 26 October 1858 publiek verkocht, doch - het wordt nadrukkelijk vermeld - ‘geen tekeningen van Hendrik zijn daarbij geweest.’

De hier besproken schetsboeken hebben ons althans ten dele gelegenheid gegeven om zijn artistieke prestaties te leren kennen. De copieën (in waterverf) naar schilderijen van oude meesters, die door Kramm zo hogelijk werden geroemd, zijn ons echter tot heden verborgen gebleven.

P.T.A. Swillens.

In Amerika verscheen een belangrijke studie over Het Groote Tafereel der Dwaasheid. Professor Arthur H. Cole bepaalt in deze studie de economisch-historische plaats van dit merkwaardige boek, hij behandelt bovendien talrijke bibliographische vraagstukken.