Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 1

[p. 49]

Nelly Bodenheim

Ruim 50 jaar geleden verscheen het eerste prentenboek van Nelly Bodenheim. Dat Handje Plak evenals het een jaar later verschenen Het regent, het zegent niet vergeten is, blijkt uit de talrijke herdrukken tot op onze dagen.

Nelly Bodenheim werd in 1874 te Amsterdam geboren. Zij had enige tijd les van Jan Veth, die met een opstel over Handje Plak als eerste de aandacht vestigde op haar talent.

Haar jeugd valt in de tijd, dat in het buitenland, speciaal in Engeland, kunstenaars zich gaan verzetten tegen de verderfelijke invloed der machinale productie op de aesthetische verzorging van het boek. Gedurende de laatste tien jaar van de 19e eeuw dringt deze beweging tot Nederland door en uit zich in prestaties van illustratoren als Derkinderen, R.N. Roland Holst, Bauer, Toorop. Met het kinderboek echter, enkele uitzonderingen b.v. de boeken van Hoytema e.d. daargelaten, staan wij bij Engeland verre ten achter, waar Crane, Greenaway, Batten, Robinson, Woodroffe, MacGregor, Newill, Howard Pyle en vele anderen, de meesten trouwe volgelingen van Morris, hun krachten aan het kinderboek gaven.

Dat Nelly Bodenheim het bewust als een taak heeft opgevat haar talent te gebruiken om het kinderboek een fris en ontraditioneel aanzien te geven, lijkt ons niet waarschijnlijk. Haar originele en kinderlijke aard heeft haar in de richting gedreven, die haar het best lag: het in beelden weergeven van oude kinderrijmen en sprookjes, die dan ook het voornaamste onderwerp van haar werk zijn.

De belangstelling in de mondeling overgeleverde kinderrijmen kwam in Nederland pas in de tweede helft van de 19e eeuw. In Duitsland hadden reeds ruim 50 jaar tevoren von Arnim en Brentano in Des Knaben Wunderhorn, in 1808 volledig verschenen, een aanhangsel met Kinderlieder opgenomen. Hier gaf van Vloten in 1872 zijn eerste bundeltje kinderrijmen uit, weldra gevolgd door een tweede, die in de 3e druk gecombineerd werden en voorzien met muziek van Brandts Buys. Een jaar voor de veel vermeerderde 4e druk behandelde Boekenoogen in de Gids dit onderwerp uit historisch, filologisch en folkloristisch oogpunt en in 1901 hield hij in de Jaarlijkse Vergadering van de Maatschappij der Nederl. Letterkunde een voordracht over Raadsels en Raadselsprookjes, die hij verzameld had en waarvan de tekst met illustra-

[p. 50]

ties van Nelly Bodenheim verscheen.

Behalve door de eigenschap de romantici eigen, het oude door documentatie voor verdwijnen te behoeden, voelde Nelly Bodenheim zich tot de kinderrijmen zo sterk aangetrokken, omdat deze door het oppervlakkig aanduiden van een situatie en door hun onlogische wendingen haar ten volle gelegenheid gaven haar fantasie de vrije teugel te laten. Op ingenieuze en zeer humoristische manier maakte zij in haar twee eerste werkjes veel, dat ons zonder Dr. Boekenoogen's onderzoekingen als onzin-versjes voorkomt, tot een sluitend geheel. De boeken bevatten elk 36 geïllustreerde bladzijden, afwisselend silhouetten (geen echte, geknipte silhouetten, maar ‘zwartjes’) en bont gekleurde op steen gebrachte tekeningen, waarin haar liefde voor het oude en waarschijnlijk ook haar herinnering aan het gemoedelijke ouderwetse leven van haar jeugd in charmante interieurs, klederdrachten en gebruiksvoorwerpen tot uiting komt.

Na deze eerstelingen, waarbij Backe Backe Kuchen en Raadsels, gedeeltelijk met dezelfde tekeningen, zich in stijl aansluiten, zou men het werk van Nelly Bodenheim, dat nu vlotter, levendiger en ondanks de grotendeels romantische onderwerpen realistischer wordt, in twee groepen kunnen indelen: de boeken met kleine illustraties en die met grotere platen. Deze groepering is minder uiterlijk dan zij lijkt. Ofschoon er in de grote gekleurde tekeningen bij De pruik van Cassander en Het vruchtenmandje dikwijls geestige invallen en mooie kleurgeving te bewonderen zijn, kan men zich niet aan de overtuiging onttrekken, dat de kracht van de illustratrice in de tekeningen van kleine en zelfs minutieuze afmetingen ligt.

Kenmerkend voor haar beste voortbrengselen zijn: Twaalf sprookjes en rijmpjes, 1908, waarin de sprookjes met gekleurde tekeningen, de rijmen met zwartjes geïllustreerd zijn: A B C, 1917, met verluchting in ‘silhouetten’; het in 1936 uitgegeven Waarom en waardoor met litho's van iets groter formaat, merendeels zeer goed geslaagd, maar waarvan enigen nakomelingen van het grovere genre in De pruik van Cassander lijken, anderen voorboden van de verfijnde, maar niet meer zo levenskrachtige tekenkunst in Tante Tor is jarig, 1950; Luilekkerland, 1915, waarin behalve 5 grotere platen en talrijke kleine tekeningen, geestig en met veel gevoel voor de typografische proporties in de tekst verspreid, reeds enige figuurinitialen voorkomen, die in Groen, groen grasje, 1923, het vrijwel enige illustratie-materiaal vormen. Bij elke let-

[p. 51]

ter van het alphabet is een kinderrijm gekozen, dat zijn weerspiegeling vindt in de rondom en in het initiaal aangebrachte gekleurde tekening. Dit werkje zou ik het mooiste en fijnste specimen van haar fantasierijke tekenkunst willen noemen.

Paula Smits

Een bibliografie der prentenboeken komt voor in: Cornelis Veth, Nelly Bodenheim, illustratrice. Rotterdam, 1946.

Though books, as Milton says, may be the embalming of mighty spirits, they are also the resurrection of rebellious, reactionary, fantastical and wicked spirits! In books dwell all the demons and all the angels of the human mind. It is for this reason that a bookshop - especially a second-hand book-shop - is an arsenal of explosives, an armoury of revolutions, an opium-den of reactions. And just because books are the repository of all the redemptions and damnations, all the sanities and insanities, of the divine anarchy of the soul, they are still, as they have always been, an object of suspicion to every kind of ruling authority.
In a second-hand book-shop are the horns of the altar where all the outlawed thoughts of humanity can take refuge! Here, like desperate bandits, hide all the reckless progeny of our wild, dark, self-lacerating hearts. A book-shop is a powder-magazine, a dynamite-shed, a drug-store of poisons, a bar of intoxicants, a den of opiates, an island of Sirens.
Of all the houses of ‘ill-fame’ which a tyrant, a bureaucrat, a propagandist, a moralist, a champion of law and order, an advocate of keeping people ignorant for their own good, hurries past with averted eyes or threatens with his minions, a book-shop is the most flagrant.
Plato, that poetical enemy of poets, would certainly recommend his philosopher-kings to abolish second-hand book-shops. A second-hand book-shop can blow sky-high the machinations of centuries of first-hand politicians. It sets the prophet against the priest, the prisoner against society, the has-nothing against the has-all, the individual against the universe! It is as heavily charged with the sweet mischiefs of sex as the privy-walls of a railway-station, or the imagination of St. Anthony.

From: J.C. Powys. The pleasures of literature.