Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 1

[p. 37]

Chodowiecki. Titel-vignet voor het eerste deel van Lavaters ‘Physiognomische Fragmente’.

Chodowiecki en Lavater

Boekillustratie is er altijd geweest. In een meer beperkte zin, die een nauw en aesthetisch verantwoord samengaan van tekst en illustratie vereist, kan men van twee hoogtepunten spreken. Het eerste wordt gevormd door de houtsneeboeken der 16e eeuw, het tweede door de bloei der illustratieve kopergravure in de 18e eeuw. Hoewel in deze tijd Frankrijk de belangrijkste rol speelt, verdienen ook andere landen meer aandacht dan men hun over het algemeen schenkt. Voor Nederland heeft Mejuffrouw E. de la Fontaine Verwey (De illustratie van letterkundige werken in de 18e eeuw. Bijdrage tot de geschiedenis van het Nederlandsche boek. 1934) dit overtuigend aangetoond. In Duitsland was het Daniel Chodowiecki, die onder zijn tijdgenoten (b.v. Meil of Gesner) met grote voorsprong de eerste plaats inneemt in de boekkunst der 18e eeuw. Hij stierf op 7 Februari 1801, nu 150 jaar geleden, 76 jaar oud.

Een vergelijking met zijn Franse tijdgenoten is onbegonnen en nutteloos werk. Het belang van Chodowiecki is juist gelegen in het feit, dat hij voor Pruisen een eigen illustratiestijl schept: hij tekent de Pruisische 18e eeuw, met haar enigszins stijve pedanterie, met haar preutse soliditeit, maar ook met alle charme van

[p. 38]

een warme, behagelijke burgerlijkheid. Hij doet dit enigszins droog en zonder zwier, maar met een groot talent en altijd zonder vals pathos. Zijn illustraties en prenten - een oeuvre van ruim 2000 gravures - vormen nog steeds een aantrekkelijk verzamelobject, omdat zij een volledig en waarheidsgetrouw beeld geven van de beschaving der 18e eeuw buiten de Romaanse landen.

Daniel Chodowiecki 1726-1801

In welke mate Chodowiecki's plaats onder zijn tijdgenoten uniek is, blijkt uit het feit, dat in Pruisen nauwelijks een belangrijk boek kon verschijnen zonder vignetten of illustraties van zijn hand. Naast om en nabij 150-200 almanakken illustreerde hij werken van Basedow, Blumauer, Bürger, Campe, Cervantes, Claudius, Gellert, Goethe, Hippel, Lavater, Le Sage, Lessing, Lichtenberg, Moritz, Nicolai, Pestalozzi, Richardson, Salzmann, Shakespeare, Sterne, Voltaire, Voss en talrijke anderen.

Wie genoegen schept in het spel der jaartallen zal opmerken, dat zes weken voor Chodowiecki, nl. op 2 Januari 1801 Johann Kaspar Lavater overleed (geboren 1741). Met Lavater was Chodowiecki door nauwere vriendschapsbanden verbonden dan met ieder ander van zijn vele ‘werkgevers’.

Lavater's blijvende betekenis is niet zozeer te zoeken in zijn dwepende theologische geschriften of in zijn pathetische bekentenissen, als wel in zijn Physiognomische Fragmente zur Beförderung der Menschenkenntnis und Menschenliebe. Dit werk is de basis geworden voor de physiognomische wetenschap in de I8e en 19e eeuw, het heeft onder de tijdgenoten ongelofelijk veel beroering gewekt en ook tot spot en satire geprikkeld, maar het blijft een groot monument en het eerste standaardwerk van een nieuwe wetenschap: de karakterologie. Daarnaast - en dit is voor ons

[p. 39]

van niet minder belang - is het een bibliophiele kostbaarheid: onder grote finantiële offers verschenen de Fragmente tussen 1775 en 1778 in vier grote kwarto delen. Er werden 750 exemplaren gedrukt. Bij Goethe berustte de verantwoordelijkheid voor de druk. De illustraties werden door de beste tekenaars en graveurs geleverd. Met hun 343 platen en nagenoeg 500 gravures in de tekst, die tegelijkertijd een indrukwekkende portretgalerij der 18e eeuw bevatten, behoren de Fragmente tot de bestverzorgde 18e eeuwse boeken in het Duitse taalgebied. Chodowiecki is met 81 illustraties vertegenwoordigd, waarvan er 13 ook door hem gegraveerd zijn.

Johann Kaspar Lavater 1741-1801

Uit de levendige briefwisseling tussen Lavater, die vanuit Zürich met een groot aantal medewerkers moest corresponderen, en Chodowiecki, die in Berlijn woonde (uit de tijd tussen Juli 1773 en September 1778 zijn 64 brieven bewaard of bevestigd), vormde zich een vruchtbare vriendschap. Ondanks enige bij Lavater's weinig administratieve aanleg onvermijdelijke strubbelingen hield zij nog lange jaren in gedachtenwisseling en samenwerking stand. Als een curiosum kan worden aangetekend dat Chodowiecki tot een van Lavater's felste tegenstanders, Georg Christoph Lichtenberg (1742-1799), eveneens in een langdurige en bijzonder prettige verhouding stond.

Hun eerste ontmoeting vond plaats op het door Chodowiecki meest beminde terrein: de illustratie van almanakken (60% van Chodowiecki's oeuvre wordt door deze illustraties in beslag genomen). Hier zijn de ‘Monatskupfer’ te vinden, de kostuum- en modeprenten, de voorstellingen van typen en temperamenten en de talrijke caricaturen en satiren, die Chodowiecki misschien het nadrukkelijkst hebben doen voortleven.

[p. 40]

Lichtenberg was hoogleraar in de wiskunde te Göttingen. Hij is tevens een van Duitsland's grootste satirici en een der weinigen, die de literaire vorm van het aphorisme beheersen. Van 1778 tot 1799 redigeerde hij een der voornaamste almanakken, de Göttinger Taschen Calender. Van het begin af verzekerde hij zich van Chodowiecki's medewerking. Hieruit is een apart oeuvre ontstaan, dat zijn betekenis juist op dat gebied heeft, dat Chodowiecki even tevoren met Lavater had bewerkt: de physiognomiek. Op deze wijze vertoont de wordingsgeschiedenis van de eerste almanak, die uit de samenwerking Lichtenberg-Chodowiecki ontstond, een niet onvermakelijk dramatisch moment. Lichtenberg was zeer weinig onder de indruk van Lavater's physiognomische theorie en achtte het wenselijk haar te bestrijden. Hij deed dit vooreerst nog op matige wijze in zijn opstel Ueber Physiognomik; wider die Physiognomen (pas later - 1783 - zou hij zich van zijn scherper wapen bedienen in de satire Fragment von den Schwänzen). De illustratieve begeleiding bij dit opstel leverde Chodowiecki met een serie van twaalf physiognomische contrastprenten: Der Fortgang der Tugend und des Lasters. Of Chodowiecki zich bij de uitvoering van Lichtenberg's opdracht bewust was van zijn tweeslachtige plaats, is niet uit de correspondentie op te maken. Lichtenberg's brief van 23-XII-1776 is niet erg duidelijk. Lavater heeft in ieder geval Chodowiecki de samenwerking met Lichtenberg niet kwalijk genomen. In September 1778 schrijft hij: ‘O Mein Lieber! wie sehr mangeln Sie mir täglich! So Einen Mann wie Sie sind, an der Hand zuhaben, welch unendliche Erleichterung für mich’.

G.