Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 1

[p. 33]

[Nummer 2]

Schabloonboeken

Op het eerste gezicht zou men de boeken willen verdelen in die, waarvan de tekst is geschreven, de z.g. manuscripten, en die, waarvan de tekst is gedrukt, de z.g. gedrukte boeken. En daaruit zou men dan kunnen concluderen, dat een boek, dat niet is geschreven of gedrukt, geen boek zou zijn in de eigenlijke zin.

En toch bestaan dergelijke boeken, boeken dus, waarvan de tekst - hier in ruime zin genomen - niet is geschreven of gedrukt, hetzij uit los lettermateriaal, hetzij van één houten blok (blokboek), van een metalen plaat (gegraveerd boek), of van een steen (steendrukboek).

Het lijkt enigszins raadselachtig en toch is het simple comme bonjour. Denkt U maar eens aan opschriften op kratten en kisten. Ze bevatten dikwijls aanduidingen omtrent het adres en indicaties zoals: breekbaar. Deze aanduidingen worden op de emballage aangebracht door middel van schablonen, die bestaan uit afzonderlijke tekens of letters, die eventueel tot een gehele tekst kunnen worden samengesteld.

Maar U zult zeggen: heeft men nu werkelijk met behulp van die schablonen boeken gemaakt. Dat is toch dwaasheid!

[p. 34]

En toch is dat het geval geweest. En op deze merkwaardigheid wil ik hier eens de aandacht vestigen.

Het gebruik van Schablonen is al zeer oud. De Romeinen bedienden er zich van voor schrijfvoorbeelden. In de Middeleeuwen en ook daarvoor werden ze aangewend voor het plaatsen van monogrammen, waarmede de vorsten hun oorkonden bekrachtigden. Ook werden ze toen gebruikt voor het verluchten van manuscripten. Het is bekend, dat in de scriptoria gehele alphabetten van Schablonen voor sierinitialen aanwezig waren.

Het gebruik van Schablonen is dadelijk te herkennen aan de z.g. ‘brugjes’, dat zijn die delen van het patroon, die niet uitgevoerd zijn en die dus bij het in-inkten op het papier of perkament als gapingen in het patroon zichtbaar zijn. Deze ‘brugjes’ zijn technisch onontbeerlijk, omdat anders de schabloon te zwak zou worden.

Bij boeken worden zij wel eens weggewerkt, maar dat is onbegonnen werk en geschiedt daarenboven dikwijls nog zo, dat het de indruk van het boek niet verhoogt.

In de tegenwoordige tijd gebruikt men soms bij wijze van grilligheid drukletters met ‘brugjes’. Ook op de schrijfmachine heb ik ze gezien. Dit is aesthetisch gezien onjuist. Die ‘brugjes’ zijn een noodzakelijk kwaad bij de schablonen. Waar men ze niet nodig heeft, brenge men ze dus niet aan.

In welke boeken zal men deze Schablonen het eerst tegenkomen? Vermoedelijk daar, waar ook nog om andere technische redenen van de gewone boekdruk wordt afgeweken. Ik denk hierbij aan muziekdruk. Deze heeft van oudsher technische bezwaren opgeleverd, die moeilijk te overwinnen waren, zodat men b.v. van de kopergravure en later van de steendruk gebruik heeft gemaakt. Zo is het dan ook niet te verwonderen, dat wij het gebruik van Schablonen tegenkomen tesamen met muziek in liturgische werken. In het begin der achttiende eeuw schijnt deze techniek in

[p. 35]

Brabant voor Katholieke liturgische werken te zijn toegepast. In dit verband wordt de naam genoemd van Jean Claude Renard, die deze werkwijze overbracht naar Luik. Renard vertrok in 1756 naar Mainz. Daar schijnt het procédé later ook door P. Th. Bauer (gestorven ca. 1760) gebruikt te zijn.

De techniek is niet nauwkeurig te reconstrueren. Dat elke bladzijde in een metalen plaat zou zijn uitgesneden, dat men dus voor elke bladzijde van één schabloon gebruik zou hebben gemaakt, lijkt zeer onwaarschijnlijk.

Aan dergelijke schablonen zou hetzelfde kwaad kleven als aan de blokboeken: de schablonen zouden slechts voor één boek te gebruiken zijn en dus een weinig rendabel bezit vormen. Alle letters zouden dan van elkaar moeten verschillen; geen twee a's zouden precies gelijk kunnen zijn. Dat is echter wel het geval.

In een antiphonarium dat mij ten dienste staat - de schabloonboeken zijn zeldzaam - staan alle letters op een met potlood aangebrachte lijn. Tevens blijkt, dat de onderlinge afstand tussen de letters sterk varieert. Daaruit valt m.i. af te leiden, dat met schablonen van losse letters gewerkt is. Wel zullen deze losse letters, om verschuiving tijdens het in-inkten te voorkomen, vermoedelijk in een soort raam zijn gezet, dat dan weer op het papier zal zijn vastgezet, zo dat de letters juist op de potloodlijn kwamen te staan. Daarna kon dan het in-inkten zonder bezwaar plaats hebben. Op deze wijze is het mogelijk de muzieknoten en de letters zo te plaatsen, dat muziek en tekst geheel op elkaar corresponderen, zonder dat gebruik behoeft te worden gemaakt van spaties, hetgeen op zichzelf een gemak oplevert.

Dat de schabloonboeken geen toekomst hebben gehad, staat wel vast. Het verwondert ons alleen maar, dát men tot een dergelijk procédé zijn toevlucht heeft genomen. Want dit procédé is aanzienlijk tijdrovender dan elk drukprocédé: tot op zekere hoogte is elk met schablonen gemaakt boek (men kan niet zeggen geschreven of gedrukt boek) een unicum; geen exemplaar van eenzelfde werk is aan een ander precies gelijk. Men kan dan ook alleen maar gissen naar de reden van het ontstaan van een dergelijke boekproductie. Daarbij moet men in acht nemen, dat, voor zover is na te gaan, het procédé werd gebezigd voor boeken van zeer groot formaat, die een drukletter van uitzonderlijke grootte zouden hebben vereist, en voor boeken, waarvan de oplage uit de aard der zaak klein zal zijn geweest.

Het ligt dus voor de hand, dat het procédé een middel is geweest

[p. 36]

om de zeer hoge drukkosten van dergelijke werken te ‘drukken’. Bovendien bezitten niet alle drukkerijen de kostbare en wellicht voor weinig ander werk te gebruiken buitensporig grote lettertypen; zeker niet in kleinere plaatsen. Het tijdverlies wordt bij het gebruik van Schablonen gecompenseerd door besparing aan materiaal. Zij kunnen dus worden toegepast waar het kostbare typografische materiaal ontbreekt en waar aan tijd minder gebrek is. Ik denk hierbij aan de kloosters. En ook daar vermoedelijk alleen, als zich bijzondere omstandigheden voordeden, die het drukken van grote oplagen niet zouden hebben gerechtvaardigd, indien b.v. een gedrukte editie uitgeput was en men geen herdruk wilde riskeren met het oog op te verwachten en nog niet nader te bepalen veranderingen.

H.A. Warmelink.

Plantin drukte gewoonlijk 1.250 à 1.500 ex., van speciale of dure werken 800 of minder, van sommige schoolboeken en van liturgische boeken, 2.500.
Nog in 1735 zien wij dat de eerste Nederlandse uitgave van Sanderus' Verheerlijkt Vlaandren, te Leiden, Rotterdam en 's-Gravenhage op slechts 400 exemplaren gedrukt werd. Rond dezelfde tijd verschenen de zes delen, met fraaie platen van Picard, van de ‘Godsdienstpligten van alle volkeren’ van Moubach op 550 exemplaren.
Van sommige werken van Cats werden in de XVIIe eeuw 25.000 en 50.000 exemplaren verkocht. De eerste oplaag van Gellerts ‘Zedekundige lessen’ (1775) telde 4.400 exemplaren. Wagenaars ‘Historie’ (1752-'59) verschijnt in 1790 in een derde uitgaaf en vindt dan reeds voor het eerste deel 3.186 intekenaars.
In het begin van de XlXe eeuw bedraagt de vierde druk van Tollens Gedichten 10.000 exemplaren.

Uit: E. de Bock, Het Nederlandse boek.