Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 26

[p. 24]

Harm-Jan van Dam
Een eenvoudige maaltijd - Ottolenghi

In 2011 kreeg ik van een collega Plenty van Yotam Ottolenghi cadeau. Heel wat van de ingrediënten erin waren toen al goede bekenden in ons huis, om het eens in Ottolenghitaal uit te drukken, maar we vonden de originele en heerlijke recepten een enorme aanwinst, al vroegen ze soms behoorlijk veel tijd en energie. Intussen is Ottolenghi's populariteit enorm gestegen: hij bleek een erudiete, enthousiaste, Brits-exotische, knuffelhomoseksuele tv-persoonlijkheid te zijn, die ook nog steeds fantastisch lekker kookt. De verkoopcijfers van zijn nieuwe SIMPEL zijn astronomisch: in week 37 van 2018 kwam het boek binnen als nummer 2 op de bestsellerlijst. In die week kreeg ik het voor mijn verjaardag; daarna stond het drie weken op de eerste plaats en in totaal 17 van 24 weken in de top tien; nu nog steeds op plaats zestien. Hoewel uit de titelpagina blijkt dat er nog twee co-auteurs zijn, staat op de buitenkant alleen het merk zelf: ‘Ottolenghi. SIMPEL’.

In veel recensies is al opgemerkt dat dit kookboek niet zo simpel is als het heet: er worden per recept wel wat minder ingrediënten gebruikt dan in Plenty en misschien zijn er wat minder handelingen te verrichten, maar dat is het dan ook. Daarentegen zijn de tien Ottolenghi-ingrediënten die je altijd in huis moet hebben bepaald niet algemeen: de berberisbessen en de zwarte gefermenteerde knoflook heb ik nog niet aangeschaft - maar de sumak, de tahin, de chilivlokken en veel meer, die bezat ik natuurlijk allang. Alles is te koop in Ottolenghi's internetwinkel, zoals hij meldt, maar reken in Nederland wel op verzendkosten van minimaal £ 19, bijna € 22. Ik merkte in SIMPEL vooral dat Ottolenghi's consumenten en ik zich sinds Plenty in tegengestelde richting hebben bewogen: ik ben ouder geworden, zij hipper. Er zijn meer mij onbekende ingrediënten bijgekomen, uit Japan (mirin, groene-thee-boekweitnoedels) en Latijns-Amerika (jalapeñopeper en anchopeper). De frequente ‘gehakte salade’ werd in 2011 vrijwel niet aangetroffen in Nederland, maar blijkt intussen ook hier een hit (groente die door de versnipperaar is gehaald voor mensen die niet van groente houden, schijnbaar bedacht door de vrouw van Jamie Oliver). En dezelfde bonen die ik ken als boterbonen, en die in Plenty die gezellige naam dragen, zijn nu overal limabonen geworden, die ik moest opzoeken.

Doorknede vertalers

De Nederlandse vertaling kon vrijwel gelijktijdig met het origineel verschijnen door twee doorknede vertalers in te zetten: Hennie Franssen-Seebregts, die in haar imposante kookportefeuille meer werk van Ottolenghi heeft, zoals Plenty, en haar familielid Kien Seebregts - doordat Franssen in het colofon haar ‘Seebregts’ laat vallen, is dat versluierd. Ik geef maar meteen toe dat ik een (gematigd) aanhanger blijf; de vertalers verdienen in mijn ogen vooral lof (ik ga ervan uit dat zij niet schuldig zijn aan het korte, stamelende dankwoord achterin, of die vertaling in vijf minuten moesten afronden van de uitgever). Ik maak alleen een paar kanttekeningen.

[p. 25]

De titel werd de vertalers in de schoot geworpen: de letters S, I, M, P, L, E vormen een door co-auteur Tara Wigley ontworpen, nogal vergezocht acroniem voor Short on Time, (10) Ingredients (or less), Make ahead, Pantry, Lazy, Easier than you think. Met Snel, Ingrediënten, Maak van tevoren, Provisiekast, Eenvoudiger dan u denkt en Lui oogt het Nederlands zelfs natuurlijker.

Verrassend vond ik het enigszins terzijde gegeven voorschrift ‘gebruik witte uien’ (prima vertaling van ‘onions are white’): de witte ui, vooral in zwang in Latijns-Amerikaanse keukens (alweer) is een stuk groter dan de gemiddelde ‘gewone’ geelbruine ui, zodat bijvoorbeeld twee schoongemaakte uien in SIMPEL een pond wegen. Rekenen blijkt ook wel eens moeilijk: helemaal in het begin weegt 4½ eetlepel rozen-harissa (!) 80 gram, terwijl achterin wordt beweerd dat de in het boek gebruikte eetlepels 15 ml bevatten. En uit 680 gram maakt Ottolenghi in een wonderbaarlijke gehaktvermenigvuldiging twintig ballen van 40 gram. En nu we het toch over zijn eigenaardigheden hebben: het is duidelijk dat de afwas niet tot Ottolenghi's takenpakket hoort, gezien de enorme hoeveelheid vaatwerk die hij gebruikt: steeds weer worden nieuwe kommen en kommetjes gebruikt om in afzonderlijke stappen dingen te mengen die even later toch weer allemaal bij elkaar gevoegd moeten worden. ‘Kom’ (bowl) is trouwens het standaardwoord van de vertalers (en Ottolenghi) voor vrijwel elk vat. Zelfs een lamsbout van 2 kilo moet in ‘een grote kom’ worden gedaan om hem in te kerven - wat net zo goed op een plank zou kunnen, want daarna moet hij in folie worden ingepakt.

Meer beet

In het colofon staat ‘vertaling en bewerking’. Dat betekent dat de vertalers vaak, zoals het hoort, een heldere, idiomatische tekst produceren. En soms zwakken ze ook de erg uitbundige toon van Ottolenghi af. Soms is een eigenaardige wending de schuld van de auteur zelf. En soms verbeteren de vertalers hem.

Ik geef van alles wat voorbeelden, te beginnen met de vrij zeldzame vertalingen die ik minder geslaagd vind: ‘een praktische mening over wat simpel betekent’. Op zich goed om in te grijpen in een zin als ‘to build on the different definitions of simplicity for different people’, maar wat is een praktische mening? Ottolenghi schrijft vaak dat je iets kunt eten ‘as it is’ of er nog iets mee doen. Dat wordt soms ‘op zichzelf’, soms ‘zoals het is’ of ‘zo op zich’ (mijn favoriet), maar te vaak het lelijke ‘als zodanig’. ‘Cook the figs in a ... frying pan’ is wel mogelijk, maar ‘kook de vijgen in een ... koekenpan’ vind ik raar. Ik keek op van ‘Hier worden druiven aan spiesen geregen: een zowel simpele als indrukwekkende methode’. De hyperbool zit ook in het Engels, maar is iets begrijpelijker als je ziet dat de vertalers twee woorden hebben overgeslagen: ‘grapes are skewered and chargrilled’.

Maar geregeld ligt het aan Ottolenghi: ik begrijp niet goed hoe ‘meer beet’ een tegenstelling kan vormen met ‘steviger’, maar ook Ottolenghi zet ‘more bite’ tegenover ‘more chewy’. Met een onlogische zin als ‘this is a great dish to feast friends, if you like knowing that all the work ... is done well before anyone arrives’ kun je niet veel beginnen. In een recept dat begint met ‘... geen bain-marie’ moet vervolgens de chocola wel ‘in een kom ... op een pan ... kokend water’ worden gezet om te smelten. De Nederlandse tekst is hier niet helemaal helder, maar Ottolenghi's claim is nogal hypocriet. ‘Vul de tortilla's stuk voor stuk.’ Ja, hoe anders? Maar het Engels zegt het net zo (‘taking one tortilla at a time’; deze ingreep in de zinsstructuur vind ik alweer uitstekend).

[p. 26]

Soms hanteren de vertalers nogal technische termen (voor mijn beperkte kennis): ‘blue cheese’ als ‘blauwschimmelkaas’ vond ik eerder keuringsdienstjargon, maar wat de bisschopshaak (‘the peddle attachment’) in de standmixer is, wist ik niet, en evenmin begreep ik de zin naar aanleiding van kipfilets: ‘anderen houden meer van suprêmes op het bot, wat [sic] ook erg lekker is’ (‘which also works very well’, misschien eerder, ‘waarmee het ook prima gaat’). ‘Chicken supremes on the bone’, zo leerde ik, is de borst + een klein stukje vleugel van de kip, inclusief de botten.

Met een passend deksel

De opgewonden toon van Ottolenghi wordt vaak verzakelijkt: ‘a knock-out pudding’ wordt ‘een schitterend nagerecht’ (uiteraard trappen de vertalers niet in de pudding-val); ‘it screams summer, it screams virtuous and it definitely screams delicious’ wordt minder luidruchtig ‘hij straalt zomer en gezondheid uit en is absoluut verrukkelijk’. ‘“Simple” brownie-points’ (een 10 met een griffel op het ‘SIMPEL’-vlak) worden nuchtere ‘extra punten’. ‘Liquorice meets balsamic meets the absolute essence of garlic’: ‘de smaak van drop in combinatie met balsamico plus de essentie van knoflook’. De vertalers reduceren, om onduidelijke redenen, Ottolenghi's vriend Garry Bar-Chang tot ‘mijn vriend Garry’. Van mij hadden ze beter het mes kunnen zetten in de ongelofelijk incrowd-achtige, omslachtige inleiding van het recept voor Bridget Jones' gebakken zalm.

En inderdaad komen de ingrepen van de vertalers ook geregeld neer op wegsnijden en preciseren: steeds wanneer we van Ottolenghi aardappelen of vlees ‘a few times’ moeten inprikken, maken de vertalers daar enigszins pedant van ‘op verschillende plaatsen’ en in dezelfde trant wordt ‘a sauté pan for which you have a lid’ telkens ‘een braadpan waarvoor u een passend deksel hebt’ (dan zou ik zeggen ‘met een passend deksel’). Waar de vertalers het hakmes hanteren, vind ik dat steeds terecht: ‘small Lebanese cucumbers’ worden realistische ‘kleine komkommers’, een onzinnige opmerking over het af en toe schoonvegen van de kom van de keukenmachine ‘to help the machine’ verdwijnt, net als ‘the head of the cauliflower’ simpelweg ‘de bloemkool’ of ‘de roosjes’ wordt. Van mij had er nog wel iets meer ‘voor Nederlanders bewerkt’ in gemogen. In plaats van alleen cheddar mogen we van de vertalers ook belegen Goudse gebruiken. Maar naast of in plaats van gerookte schelvis of kabeljauw (‘haddock or cod’) biedt mijn visboer makkelijker gerookte heilbot of forel (bokking of makreel zou ik hier niet overwegen). Ahornsiroop is in Nederland eenvoudig te krijgen, maar als Ottolenghi hier woonde, zou hij dan niet gewone Hollandse stroop in plaats van gewone Engelse maple syrup gebruiken? Maar goed, voor zijn publiek mag SIMPEL ook weer niet al te simpel worden.

Yotam Ottolenghi, met Tara Wigley en Esme Howarth, SIMPEL.. Vertaald en bewerkt door Hennie Franssen en Kien Seebregts. 's-Graveland: Fontaine, 2018.

Oorspronkelijke titel SIMPLE. De Nederlandse vertaling is anderhalf maal zo duur als het oorspronkelijke boek, met dezelfde lay-out, paginanummering en foto's. Laten we hopen dat het grootste deel van dat verschil aan de vertalers ten goede is gekomen.