Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 26

[p. 17]

Janneke van der Meulen
Zij hadden ongelofelijke haast
Mein Kampf in nieuwe Nederlandse vertaling

Op donderdagavond 13 september jl. ging ik naar de winkel om een boek te kopen: de nieuwe vertaling van Hitlers Mein Kampf, die twee weken eerder verschenen was en al heel wat publicitair stof had doen opwaaien. Het was een minuut of tien voor sluitingstijd toen ik het ding had getraceerd en op de achterkant de volgende zinnen las, die ik hier voor de overzichtelijkheid puntsgewijs (en onverkort) weergeef:

1	Wie de oorzaken van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust beter wil begrijpen moet Mein Kampf lezen.
2	In dit boek geeft Adolf Hitler namelijk inzicht in zijn gedachtewereld.
3	In Mein Kampf maakt hij duidelijk dat een wereldoorlog onvermijdelijk is en dat de Joden moeten worden ‘verwijderd’.
4	Niets minder dan de wereldheerschappij was zijn einddoel.
5	Zodra hij in 1933 de politieke macht had veroverd, ging hij aan de slag met het uitvoeren van zijn plannen.

Ach, flapteksten zijn wel vaker wat kort door de bocht, dus ik tilde maar niet te zwaar aan de dubieuze uitspraak in 1, de wel erg positief getoonzette formulering van 2, de distantiërend bedoelde aanhalingstekens in 3, die minstens na ‘en’ hadden moeten openen, en tot slot dat misplaatst joviale ‘ging hij aan de slag met’ in 5.

Inmiddels was het vijf vóór, ik bladerde snel nog even naar Hitlers eigen Voorwoord, las de allereerste vertaalde zin, dacht o, o en ging. Een week later had ik bijna zeven kilo Mein Kampf in huis, te weten:

*	Hitler, Mein Kampf. Eine kritische Edition, 2 delen, 1966 blz.; op 8 januari 2016 uitgebracht door het Institut für Zeitgeschichte (IfZ: Instituut voor Contemporaine Geschiedenis) in München; bezorgd door een vierkoppig team onder leiding van Christian Hartmann; € 58,45;
*	Adolf Hitler, Mijn strijd, 854 blz.; op 31 augustus 2018 verschenen bij uitgeverij Prometheus in Amsterdam; van inleidingen, commentaar en een enkele noot voorzien door Willem Melching; vertaald door Mario Molegraaf; € 49,99.

Dat ik extra benieuwd was naar deze nieuwe Nederlandse uitgave van Mein Kampf heeft deels te maken met mijn eigen vertaalverleden. In 2007-'08 vertaalde ik samen met Jeanne Holierhoek Les Bienveillantes van Jonathan Littell, een roman die zich afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog en geschreven is vanuit dadersperspectief. In 2014 volgde Martin Amis' The Zone of Interest, met als ik-figuren de kampcommandant van Auschwitz, een ss-officier en een Joodse dwangarbeider.

Mijn strijd bleek al snel een bestseller, maar toen de uitgever met deze titel aan de slag ging, kon hij dat natuurlijk niet weten: ‘“Wat betreft de verkoop is het puur een gok geweest”, zegt

[p. 18]

[Prometheusdirecteur] Spijkers, die volgende week het twintigduizendste exemplaar verwacht te verkopen’ (NRC Handelsblad, 13 september 2018). De dag voordat het eerste exemplaar werd gepresenteerd, noemde Spijkers tegenover at5 een andere factor waar hij als uitgever mee te maken had: ‘Je kunt uiteraard geen reclameaffiches voor dit boek in de stad ophangen. We moeten hier prudent mee omgaan’ (at5-nieuws, 30 augustus 2018). Hoe die prudentie haar beslag heeft gekregen, kunnen we allereerst aan de uiterlijke verschijning van het boek aflezen.

Een principieel verschil tussen de beide edities is dat de Duitsers ervoor hebben gekozen Hitler niet als auteursnaam te behandelen maar onderdeel te maken van de titel (en dan zonder voornaam). Dat commentaar en annotatie in de Duitse editie meer ruimte in beslag nemen dan de tekst van Mein Kampf [hier verder aangeduid als MK] zal daarbij een belangrijke overweging zijn geweest. Een groot bijkomend voordeel van deze opzet vind ik dat hierdoor al op het omslag de gewenste distantie tot Hitler [verder ah] en zijn geschrift kenbaar wordt gemaakt.¹ De Duitse uitgave heeft bovendien een ondertitel: Eine kritische Edition, en dat is gezien de uitgebreide inleidende artikelen over onder andere de ontstaansgeschiedenis en ah's taalgebruik, alsook de tekstkritische verantwoording, het persoons-, plaatsnamen- en zakenregister en de 3546 noten een vlag die de lading ten volle dekt. In de summiere Verantwoording bij de Nederlandse editie [verder MKN] lezen we over het Duitse notenapparaat:

Deze noten moeten een ‘cordon sanitaire’ om de tekst van Hitler leggen, om misbruik door neonazi's en dergelijke te voorkomen. In overleg met de begeleidingscommissie hebben wij voor Nederland afgezien van een dergelijke uitputtende annotatie. Wij willen volstaan met de constatering dat Hitlers raciale en politieke denkbeelden verwerpelijk zijn, maar dat de historische waarde van de tekst publicatie rechtvaardigt.

1 Waarom de auteursnaam op het Nederlandse omslag in het wit gezet is, blijft me een raadsel.

[p. 19]

Het woord ‘uitputtend’ is waarschijnlijk niet om zijn letterlijke betekenis gekozen, maar ietwat gemakzuchtig klinkt deze verklaring wel. Gezien die historische waarde van de tekst zou een weloverwogen keuze uit de Duitse noten immers ook een valide optie zijn geweest. Dan hoefde de ‘geïnteresseerde lezer’ ook niet te worden afgescheept met de wel erg onnozele mededeling dat ‘de meeste feiten en feitjes [...] tegenwoordig eenvoudig op het internet [kunnen] worden gevonden’.

Voor de vertaler zal het een voordeel zijn geweest dat hij behalve bij de begeleidingscommissie ook bij de Duitse editie te rade kon gaan. Dat de Prometheusdirecteur voor de vertaling bij hem aanklopte, verbaasde Molegraaf overigens niet: ‘We kennen elkaar veertig jaar. Hij weet wel wat hij aan me heeft. Dit is mijn eerste boek dat ik uit het Duits vertaal. Meteen ook het engste’ (Provinciale Zeeuwse Courant, 1 september 2018). Volgens datzelfde interview heeft Molegraaf zo'n negen maanden aan de vertaling gewerkt en telt MK ca. 250.000 woorden. Om het belang van deze gegevens (eerste vertaling uit het Duits, negen maanden, 250.000 woorden) te kunnen wegen, is het handig te weten dat een fulltime vertaler geacht wordt in zes maanden ca. 100.000 woorden te kunnen vertalen van een literaire tekst van gemiddelde moeilijkheidsgraad. Is MK een literaire tekst? Nee. Maar dat MK alleen al vanwege de vaak complexe zinsbouw, de overvloed aan historische verwijzingen, de specifieke eigenaardigheden van ah's Duits en de grote omvang een tekst is van bovengemiddelde inhoudelijke en stilistische moeilijkheidsgraad, behoeft dunkt me geen nader betoog.

Terug naar de allereerste vertaalde zin:

Op 1 april 1924 moest ik me op grond van het vonnis van het volksgericht in München vanaf deze dag voor mijn vestingstraf in Landsberg am Lech melden.

Wat me meteen bevreemdde, was dat ah zich zowel op als vanaf 1 april moest melden. Andere twijfels: een vonnis van een ‘volksgericht’? En wat zou een ‘vestingstraf’ zijn? Enfin, tijd om het Duits² erbij te halen.

Am 1. April 1924 hatte ich auf Grund des Urteilsspruches des Münchner Volksgerichts von diesem Tage an meine Festungshaft zu Landsberg am Lech anzutreten.

Eerst wat feitelijke gegevens. Hitler zat van 11 november 1923 tot 20 december 1924 gevangen in Landsberg am Lech, eerst in voorarrest en vanaf 1 april 1924 wegens hoogverraad. Het betreffende vonnis werd uitgesproken op 1 april. Hij hoefde zich dus niet te ‘melden’, hij zat er al. Omdat ik de combinatie ‘op’ en ‘vanaf’ vreemd dubbelop blijf vinden en de IfZ-editie nu juist bij deze pagina geen tekstvarianten vermeldt, ga ik wat googlen. En wat blijkt: in minstens twee latere edities (1943 en z.j.) is de bepaling ‘auf Grund... Tage’ tussen komma's geplaatst, terwijl ‘an’ is geschrapt. Daarmee is alle verwarring van de baan: de auteur had een ‘an’ te veel geplaatst.

Dan ‘volksgericht’ en ‘vestingstraf’: het kenmerkende van het Nederlandse volksgericht is dat er geen rechters aan te pas komen, terwijl dat bij de toenmalige Beierse Volksgerichte wel het geval was; kenmerkend voor het Duitse begrip Festungshaft is dat het een milde, ‘niet-onterende’ vrijheidsstraf was, een betekenisaspect dat in het Nederlandse ‘vestingstraf’ ontbreekt en dat van belang is voor een juist beeld van ah's (betrekkelijk luxueuze) gevangenschap. Verbeterde versie:

2 Voor het Duits citeer ik uit de IfZ-editie van MK, waarop Molegraafs vertaling is gebaseerd.

[p. 20]

Op 1 april moest ik krachtens het vonnis dat het Volksgericht [toelichtende noot] in München diezelfde dag had uitgesproken, beginnen aan het uitzitten van mijn gevangenisstraf in Landsberg am Lech [noot over de aard van deze Festungsgefängnis].

Na het Voorwoord volgt ah's huldeblijk aan zijn gevallen mede-putschisten.³ De plechtige afsluiting luidt:

Zogenaamde nationale autoriteiten weigerden de dode helden een gemeenschappelijk graf. Daarom draag ik aan hen het eerste boekdeel op van dit werk als gemeenschappelijke herinnering, opdat die als de getuigenis van hun bloed de aanhangers van onze beweging voortdurend tot voorbeeld strekt.

Sogenannte nationale Behörden verweigerten den toten Helden ein gemeinsames Grab. So widme ich ihnen zur gemeinsamen Erinnerung den ersten Band dieses Werkes, als dessen Blutzeugen sie den Anhängern unserer Bewegung dauernd voranleuchten mögen.

De eerste zin voeg ik voor de context toe, het gaat me om de tweede. Hierin laat de vertaler ‘dessen’ ten onrechte terugslaan op ‘Erinnerung’ (dan had er deren gestaan). Omdat ook het meervoud ‘Blutzeugen’ (bloedgetuigen, martelaars) de vertaler niet van zijn grammaticale dwaalspoor deed terugkomen, maakte hij daar maar iets vaag aanverwants enkelvoudigs van. Een accurate vertaling is hier des te belangrijker omdat deze zin boekdelen spreekt over ah's bedoelingen met zijn werk. Verbeterde versie:

Daarom draag ik het eerste boekdeel op aan hun aller nagedachtenis, opdat zij, als bloedgetuigen van dit werk, de aanhangers van onze beweging blijvend tot lichtend voorbeeld mogen zijn.

In verschillende interviews heeft Molegraaf benadrukt dat hij er vooral niet naar heeft gestreefd ah's Duits ‘op te poetsen’ of te verbeteren. ‘Hitler is als schrijver nogal een warrige figuur, dus de redeneringen zijn niet altijd even goed te volgen. [...] Dat betekent dat je dus heel erg op moet letten om het niet scherper, mooier of helderder te maken dan het is.’⁴ Op zich is dit een breed gedragen opvatting over de taak van de vertaler. Toch is het, zoals uit bovenstaande al moge blijken, in de praktijk niet altijd eenvoudig om vast te stellen waar het vertalen eindigt en het oppoetsen begint of, een mijns inziens urgentere vraag: waar het bij woordelijk omzetten is gebleven en het vertalen nog niet begonnen is. Een voorbeeld:

Zo verslapt heel de levenshouding van de verder ijverige man, om geleidelijk tot instrument te rijpen van wie hem slechts wil gebruiken voor minderwaardig voordeel.

So lockert sich der sonst fleissige Mensch in seiner ganzen Lebensauffassung, um allmählich zum Instrument jener heranzureifen, die sich seiner nur bedienen um niedriger Vorteile willen.

In de vertaling (p. 61) is het grammaticaal gezien ‘de levenshouding’ die ‘tot instrument’ rijpt, terwijl dit rijpingsproces, veel gewoner, de man zelf betreft. In het Duits is dit zonder meer duidelijk: daar is ‘Mensch’ heel correct het onderwerp van zowel ‘lockert’ als ‘heranzureifen’. Ook valt me op dat het Duitse ‘jener... bedienen’, een meervoud dus, in het Nederlands een enkelvoud is geworden: een onnodige ingreep, die bovendien beteke-

3 Deze pagina hebben de bezorgers van de Duitse editie welbewust niet opgenomen. ‘Wij doen dat wel,’ aldus Melching in zijn Verantwoording, ‘omdat zo het propagandistische karakter van Mein Kampf nog zichtbaarder wordt.’ Kan zijn, maar waarom zijn ook al ah's typografische wensen, vette rouwrand incluis, tot in de puntjes gerespecteerd?

4 Zeeuwse omroep, 29 augustus 2018.

[p. 21]

nisverzwakkend werkt (de enkeling tegenover zijn aasgieren). Ten slotte lijkt mij ‘voor vuig/laaghartig gewin’ hier geschikter dan ‘voor minderwaardig voordeel’, ook om de niet in het Duits aanwezige herhaling van ‘voor’ te voorkomen.

Stuk voor stuk zijn dit kleine gebreken, en daarom eerst even een algemene opmerking over vertaalvoorbeelden. Voor wie daar zin in heeft, is het vrijwel nooit een probleem om uit willekeurig welke vertaling een zin te kiezen, daarin een fout, blunder of onhandigheid aan te wijzen en zodoende de kwaliteit van de vertaling als geheel op z'n minst dubieus te maken. Alleen al het feit dat de zin uit zijn context is gelicht, maakt dat soort kritiek niet alleen des te makkelijker maar, voor de oningewijde lezer, ook des te geloofwaardiger. Laat ik daarom open kaart spelen. Ja, ik ging die 13^e september niet alleen nieuwsgierig maar ook wantrouwig naar de boekwinkel. Wantrouwig zowel over de vertaling als over de uitgave als geheel. Tijdens alle tamtam rond de lancering van MKN werden er namelijk twee uitspraken gedaan die me niet loslieten:

-	Willem Melching, in NRC Handelsblad (4 september 2018): ‘De oude nsb-vertaling uit 1939 van Steven Barends, met de titel Mijn kamp, is heel plechtstatig. Molegraaf heeft er een levendige propagandatekst van gemaakt.’
-	Mai Spijkers, in Nieuwsuur (4 september 2018), als reactie op de kritiek dat MKN bij een commerciële uitgeverij verschijnt en geen uitgave is van de Nederlandse overheid: ‘Ik zou als belastingbetaler niet goed begrijpen waarom dat geld daaraan besteed zou moeten worden. In Duitsland ligt dat anders natuurlijk. Mein Kampf, Hitler - het is toch Duitse geschiedenis [...].’

Wat betreft Melching: Ja, MK is een propagandatekst, maar is hij ook ‘levendig’? En zo nee of zo ja: wat heeft de vertaler ermee gedaan? En waarom vindt Melching dit blijkbaar een aanbeveling?

Wat betreft Spijkers: Mein Kampf, Hitler - en impliciet de hele Tweede Wereldoorlog op Anne Frank na? - wegzetten als ‘Duitse geschiedenis’ vind ik een gotspe.

Met al deze bedenkingen ging ik naar de boekwinkel, en nee, door wat ik in de gauwigheid zag, werd ik niet gerustgesteld. Vervolgens nam ik, met de IfZ-editie ernaast, tientallen pagina's van de vertaling door en kwam tot de conclusie dat deze allesbehalve een ‘naar inhoud en stijl getrouw’ equivalent van de brontekst mag heten. Veelzeggend in dit verband is het feit dat de ‘verantwoording’ over deze ‘nieuwe, betrouwbare’⁵ vertaling zich beperkt tot welgeteld 28 woorden, die overigens niet van de vertaler maar van de bezorger komen:

Bij het vertalen is zoveel mogelijk het politieke jargon van Hitler intact gelaten. Ook wanneer dit in het Nederlands tot misschien merkwaardige woorden noopt als volksdom en Duitserdom.

Geen woord dus over de even interessante als lastige vraag wat dit politieke jargon behelst. Wat het doodgewone Duitse achtervoegsel -tum met politiek jargon te maken heeft, had ik trouwens ook graag gelezen. En dat de rigide toepassing van de formule [Dx]-tum=[Nx]-dom tot merkwaardige woorden ‘noopt’ als volksdom, martelarendom, Duitserdom en soldatendom, terwijl de Duitse equivalenten volstrekt gangbaar zijn... een blijk van filisterdom als ik daarop let?

Omdat uitgever en vertaler elkaar veertig jaar kenden, werd enige vorm van vertaalkritische begeleiding blijkbaar overbodig geacht. Met onder

5 Website uitgeverij Prometheus.

[p. 22]

meer als gevolg dat ik in de 98 pagina's die ik tot dusverre heb doorgenomen, minstens tien onbetwistbare vertaalfouten aantrof. Voor de goede orde: dan doel ik dus niet op de eerste zin van het eerste hoofdstuk, waarin het Duitse Bestimmung niet als ‘beschikking’ is vertaald: ‘Tegenwoordig vind ik het een gelukkige wending dat het lot mij uitgerekend Braunau am Inn als geboorteplaats toewees’ (p. 32). Toch vind ik de keuze voor ‘wending’ aanvechtbaar. In dit autobiografische hoofdstuk doet de auteur er alles aan om zichzelf te presenteren als een door het lot gezondene, en hij koos dus niet voor niets het hoogdravende Be-stimmung. (Van dit soort dubieuze, betekenis-verschuivende vertaalkeuzes zijn er legio.)

En ik doel evenmin op een zin als: ‘Er is uit deze tijd nog maar weinig in mijn geheugen blijven hangen’ (p. 33), terwijl het Duitse ‘in der Erinnerung haften’ een vaste uitdrukking is en ‘er is mij uit deze tijd maar weinig bijgebleven’ ook qua register passender is. (Van dit soort niet onderkende vaste of idiomatische verbindingen zijn er legio.)

En evenmin op een werkwoordsfout als in: ‘Ik zou verder leren’ (p. 33), voor ‘Ich sollte studieren’ (niet ‘zou’ maar ‘moest’). (Van dit soort fouten in onder meer de modale werkwoorden en de werkwoordstijden zijn er legio.)

Evenmin op het mijns inziens te familiaire ‘Nee hoor’, voor ‘Nein, nein’ (p. 32). (Van dit soort registerverschuivingen zijn er legio.)

Nee, als onbetwistbare vertaalfouten beschouw ik:

-	‘doordat hij [de leraar]... alleen zo onze gelederen sneller tot de orde riep’ (p. 43), voor ‘indem er... dadurch allein uns Rangen schneller in Ordnung brachte’ (Range: deugniet, rakker);
-	‘in eerste instantie’ (p. 53), voor ‘in erster Linie’ (in de eerste plaats, hoofdzakelijk);
-	‘de bouw uitvoert’ (p. 56), voor ‘den Bau aufführt’ (i.p.v. het gebouw optrekt);
-	‘afstotende armoede’ (p. 57), voor ‘abstossende Armut’ (stuitende armoede);
-	‘in welke belachelijke mate’ (p. 65), voor ‘im welch lächerlichem Umfange’ (lächerlich hier: onbeduidend, gering);
-	‘Red je er niet uit door te zeggen dat...’ (p. 65), voor ‘Man rede sich nicht darauf aus, dass...’ (sich auf etwas ausreden: zich achter iets verschuilen);
-	‘voor deze smaakvolle taak’(p. 92), voor ‘zu dieser schmachvolle Bestimmung’ (smadelijk);
-	‘inkijkjes die ik kreeg’ (p. 94), voor ‘Einblicken, die ich... erhielt’ (inzichten);
-	‘om vervolgens, wanneer je ze weer aanpakte, uit te wijken’ (p. 97), voor ‘um nun, wieder angefasst, aus zu weichen’ (angefasst hier: geraakt, gepikeerd);
-	‘Hij had in slechts zeer geringe omvang begrip voor...’ (p. 140) (Umfang hier: mate);
-	‘Voed het Duitse volk al van jongs af aan op met de buitensluitende erkenning van de rechten van het eigen volksdom’ (p. 155) (ausschliesslich: uitsluitend).

Het voordeel van vertaalblunders is dat ze meestal vrij gemakkelijk kunnen worden verholpen. Hetzelfde geldt voor de spelfouten en andere redactionele ongerechtigheden die ik aantrof (o.a. ‘was verandert’, ‘het lot... benoemd’ i.p.v. benoemt, ‘iedereen hadden’ i.p.v. ‘had’, ‘heeft onderkent’, ‘de concentratie’ als koptekst', waarbij ‘op de tegenstander’ ontbreekt). De zo langzamerhand onontkoombare vraag luidt echter: hoe is het mogelijk dat er bij zo'n belangrijk, prestigieus project zo slordig en dus onverantwoord wordt omgegaan met de hoofdmoot,

[p. 23]

namelijk de vertaling? Onverantwoord ja, alleen al omdat door het incompetente haastwerk de specifieke kenmerken van ah's taaleigen - zijn ‘taaldom’, zeg maar - volstrekt niet uit de verf komen. En hoe belangrijk de factor taal was tijdens het nationaalsocialisme - men leze er onder anderen Victor Klemperer op na, en Jacques Pressers Ondergang (‘Reeds met de taal drong het besef van onverantwoordelijkheid hun ziel binnen’, deel ii, p. 153). Onverantwoord ook omdat door de opeenstapeling van klunzigheden, slordigheden, ondoordachte keuzes, zwenkend registergebruik en regelrechte fouten een Nederlandse tekst is ontstaan waaruit de auteur als een veel groter warhoofd tevoorschijn komt dan op grond van het originele Duits geconcludeerd kan worden. Met onder meer als gevolg dat het in zekere zin geruststellende clichébeeld wordt bevestigd van Hitler als raaskallende idioot en van al zijn aanhangers en meelopers als navenant ver verwijderd van het weldenkende deel der mensheid. Het feit dat iemand als Willem Melching, de bezorger van deze uitgave, dit beeld nu juist wil bestrijden, maakt een en ander in mijn ogen des te hopelozer.

<wordt vervolgd>

Adolf Hitler, Mijn strijd. Van inleidingen, commentaar en een enkele noot voorzien door Willem Melching; vertaald door Mario Molegraaf. Amsterdam: Prometheus, 2018.