Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 2]

[Nummer 4]

[p. 3]

Robbert-Jan Henkes
Wijlen, RIP en voor de raven: een canoniek vertaalkanon

Vraag vertalers nooit wat hun favoriete vertaling is, want ze zullen antwoorden: ‘Van mijn hand?’ En als zulke egomanie niet de bedoeling blijkt, zullen ze het niet weten.

En wat is het ook, een ‘favoriete vertaling’? Een favoriet boek, een favoriet gedicht, oké, alhoewel het misschien wat armoeiig is om er maar één te hebben en dat ook nog eens je leven lang. Dan zit het er dik in dat er sindsdien aan leesvoer weinig tot niets is bijgekomen.

Maar een favoriete vertaling? Hallo! Doen je collega's eigenlijk ooit wel iets goed? Misschien levert het meer op om vertalers naar hun minst favoriete vertaling te vragen. Dan zul je wat horen! Dan komen de tongen los, wat zeg ik, hele hoofden. Alle goede boeken zijn mislukt in vertaling - als ze door een ander zijn vertaald. Jeuken bij een pracht- en schitterboek je handen niet om het beter te willen doen dan de vertaler van dienst? Bij flauwe, saaie, slechte rotboeken heb je dat niet. Die vertalingen mogen even belabberd als prima zijn, of erger nog, adequaat. Geen hond die er een rombom om maalt. Ze worden er echt niet beter van.

Een favoriete vertaling houdt in dat je niet speciaal het boek maar de vertaling goed vindt. En als je de vertaling goed vindt, moet je het origineel kunnen lezen om dat met enig recht te kunnen onderbouwen. En van de vierenhalfduizend gesproken talen in de wereld met meer dan duizend sprekers (zesenhalfduizend met minder dan duizend sprekers, alle dode talen niet meegerekend) kennen vertalers er vaak maar één goed genoeg. Heurlui moedertaal.

En wie leest er nu vertalingen, behalve beroepsgedeformeerde vertalers? Mensen lezen boeken. Knappe jongen die kan zeggen: het boek was naatje, maar de vertaling top. Dit is (tussen haakjes) weer een bewijs dat er niet zoiets als een ‘transparante’ vertaling bestaat. De vertaling ís de tekst en de vertaler ís de schrijver - en mag erop aangesproken worden.

Je favoriete boek dus, met als voorwaarde dat het een vertaling betreft. Zo formuleren we de vraag.

Intussen heeft iedereen natuurlijk wel degelijk favoriete vertalingen. Alleen kennen we die niet als vertalingen. Het zijn strips en kinderboeken die we misschien nog steeds met veel plezier lezen. Of laten we het houden op strips, want van kinderboeken weet ik het niet. Zo gauw ik een klassiek kinderboek inkijk, slaat de muffe lucht van Vertalië me tegemoet. Karlsson, Winnie-de-Poeh, Alice in Wonderland, wat een gruwelijk oubollige vertalingen. Onbegrijpelijk dat je zulke leuke boeken zo braaf en saai kan maken.

Neen! Dan strips! Asterix, Kuifje, Lucky Luke blijven fris, net als hun opvolgers, Blueberry en Isabelle Avondrood. Ook bij de strips van Moebius - hoeveel verschillende vertalers er ook aan bezig zijn geweest - hoef je je niet de hele tijd af te vragen wat er in het Frans stond. Majoor Fataal en de Incal-sage blijven meesterwerken in de vertaling van Kees Beentjes.

Hoe dat komt? Misschien is het de contrainte van de tekstballon waardoor er meer naar strakke vertalingen gezocht moet worden. Misschien

[p. 4]

geven juist de tekeningen de tekst meer vrijheid. Omdat er tekeningen bij staan kunnen de vertalers zich meer inleven én daarna meer uitleven dan (doorsnee) boekvertalers. Ik heb de indruk dat uit het Frans vertaalde strips in het Nederlands vaak net wat losser en laconieker zijn dan in het Frans, dat er meer naar de grap is gegrepen en naar de scherpe formulering dan in de originelen. En dat is natuurlijk geen slechte zaak als de tekeningen het verhaal toch al vertellen.

Als het gaat om je eigen grotemensenfavoriete vertalingen, hou je een heel klein time frame over, een heel kleine window of opportunity om ze te vinden, namelijk de tijd dat je boeken las voor je plezier. De tijd die ook wel adolescentie heet. De tijd dat je de wereldliteratuur ontdekte en de prachtigste boeken las die alleen voor jóú geschreven waren. Hele nieuwe blikken op de wereld werden opengetrokken en in één teug achterovergeslagen. Aan die tijd, de tijd van wat ook wel het pre-ironische lezen wordt genoemd, komt een eind zo gauw je zelf begint met schrijven en/of vertalen en je gaat kijken wat anderen ervan gebakken hebben. Op dat moment ga je met andere ogen lezen, met ironische ogen. Met stakkerig wijze ogen. En dan is de lol er snel af.

Het kán nog wel, gegrepen worden, maar het gebeurt zelden. Ik wil alleen de magistrale vertaling van Kristofer Schipper uit 1997 noemen, De innerlijke geschriften van Zhuang Zi, met een taalgebruik dat zo helder en kinderlijk eenvoudig is, en grappig en muzikaal op de koop toe, dat je niet alleen het idee hebt dat je geen vertaling leest, maar opnieuw, na al die jaren ironisch lezen, een meesterwerk dat speciaal voor jou is geschreven.

Uit de pre-ironische tijd stammen de boeken die nog steeds stutten voor de ziel zijn, Boze geesten (dat inmiddels is omgedoopt tot Duivels), Leerschool der Liefde (ofwel de sentimentele educatie), Ecce Homo, De meester en Margarita en meer van zulks. Allemaal vertalingen, want daar hebben we het hier over.

Proust en Joyce moest ik in het origineel lezen, want van de vertalingen snapte ik geen ene ruk. Ulysses was duister en stroef - in de vertaling van Vandenbergh. Combray was stroef en duister - in de vertaling van Lijsen. Doordat het zo houterigplichtmatig vertaald was, zag ik niet goed wat er aan was. Dat ontdekte ik pas toen ik de muziek kon horen van het origineel, ook al miste ik op betekenisniveau vrijwel alles wat er stond.

Nietzsches Ecce Homo in de vertaling van Pé Hawinkels was een revelatie waarover Erik Bindervoet en ik onze ver- en bewondering al hebben uitgesproken in dit tijdschrift (Filter 15: 1, 2008). Hawinkels' vertaling, schreven we, geheel in nietzscheaanse sferen opgestegen, ‘las in een taal die leefde, die sprong, met woorden van vlees en bloed die we kenden en gebruikten (“de dood van Pierlala”, “griezels”, “het christendom moet je niet verfraaien of opdirken”) en die ons op het vege lijf geschreven waren’. Dat was de verdienste van Pé. Volgens Willem Frederik Hermans (in Klaas kwam niet, 173) bleef er in Hawinkels' vertaling weinig over van de (weer volgens Hermans) plechtige, bezwerende toon van Nietzsche, maar dat lijkt me voor een boek als Ecce Homo alleen maar een voordeel.

Als ik Ecce Homo, dat Privé Domeinjuweeltje uit 1969, er nu weer op nasla, word ik weer gegrepen door Nietzsche - én Hawinkels. Het valt me nu vooral op hoe muzikaal en melodieus zijn perioden zijn (zoals de Duitsers zeggen), hoe zijn zinnen zwieren waar ze moeten zwieren en hakken waar ze moeten hakken. Het loopt, kortom, zoals de hamer filosofeert. Misschien is dat het kenmerk van de grote vertaler: hij behoudt de muziek. Nergens in Hawinkels' vertaling zou ik ook maar een woord of een komma willen veran-

[p. 5]

deren. Zelfs zijn fouten wil ik laten staan. Als hij het op bladzijde 68 heeft over het ‘lijkenbitterparfum van Schopenhauer’, is dat volkomen duidelijk. Al weet je niet wat het is, het klinkt als een klok, je kunt je er van alles bij voorstellen en het hoeft echt niet verbeterd te worden in ‘lijkbiddersparfum’, wat het woordenboeksgewijs feitelijk is. ‘Het is ook een kwestie van enthousiasme,’ zei Pé ooit over het métier. Fouten maken hoorde erbij. Als de toon maar klopte, en die klopte bij hem. Je kan een vertaler kapittelen over bepaalde keuzes, bepaalde woorden, maar als het zo'n meesterwerk is, heeft dat evenveel zin als de schrijver kapittelen. De vertaler, wederom, ís de schrijver. De fouten maken de vertaling eigenlijk alleen nog maar favorieter voor mij, omdat die uit een overduidelijk enthousiasme voortkomen en hier met een verfijnd gevoel voor toon en ritme samengaan.

Ik begin hoe langer hoe meer te neigen tot de overtuiging dat je de kwaliteit van een vertaling het best kunt beoordelen naar de kwaliteit van het Nederlands. Ook omdat iedere vertaling natuurlijk een origineel moet zijn. Laten we het dan gewoon niet meer over vertalingen hebben. En wat vertaalfouten betreft: net als schrijvers kunnen vertalers fouten maken, dat hoort bij het métier. Niks ergs aan.

Even magistraal van muziek en melodie als Hawinkels' Ecce Homo was de vertaling van een boek dat voor heel veel mensen een lijfboek is geworden, De meester en Margarita van Michaïl Boelgakov. Ook van mij, toen ik het nog steeds pre-ironisch las, en lang voordat ik Russisch kende of zelfs maar kon.

Op een broeihete lentedag daagden omtrent zonsondergang twee staatsburgers op in het park rond de Patriarchvijver. Eén hunner, een in grijs zomertenue gestoken veertiger, was klein van stuk, donkerharig, weldoorvoed en kaal. Hij hield zijn onberispelijke hoed in de hand alsof het een broos pasteitje was en zijn zorgvuldig geschoren gelaat was getooid met in donkerhoornen montuur gevatte brillegazen van metafysische afmetingen. De ander was een breedgeschouderde jonkman met een onverzorgde pruik rood haar, op de kruin waarvan scheef een ruitjespet hing. Hij droeg een cowboyhemd, een kreukelige witte broek en zwarte gymnastiekschoenen.

Zo begint de vertaling van Marko Fondse uit 1968. De toon is hier alles. Luister hoe prachtig het loopt. Door de muziek wordt zelfs een doorgaans vervelende beschrijving spannend. De toon is tongue-in-cheek en toch serieus, en van een grote schoonheid. Ook deze vertaling is geen vertaling die je leest ‘omdat je het boek toch moet lezen’, gemaakt ‘omdat het boek toch vertaald moest worden’, een boek dat er nu eenmaal bij hoort; nee, het spreekt tot jóú alleen.

Verderop komen ook mooie staaltjes muzikaal en exuberant doch levend taalgebruik voor. ‘Maar lacy’ (10). ‘Ik heb er wel meer naar de spigiater gereje!’ (68). En de fraaie en tot een brede glimlach nodende drieslag: ‘Ja, hij is wijlen, rip en voor de raven... Maar wij, wij immers leven nog!’ (64).

Marko Fondse was net als Pé Hawinkels een meester van de toon. Zijn Majakovskivertalingen laten het zien. Hoewel de dichtregels van Marko Fondse altijd veel langer zijn en veel meer buitenissige woorden tellen dan de overeenkomstige van Majakovski - die korter en simpeler waren - klopt de toon: het is dezelfde bravoure met de moed der wanhoop die eruit spreekt. De vertalingen zijn evenveel Markofondsi als Majakovski - en daar is alleen maar mee gewonnen.

[p. 6]

Dus toen ik met Verzamelde werken deel 3 van Boelgakov uit de Russische Bibliotheek mijn gekoesterde ‘grote abc’-pocket gezelschap wilde geven, was ik wel benieuwd, want ik had gehoord dat Marko Fondse zijn vertaling samen met Aai Prins speciaal voor deze uitgave had herzien. Kon het dan werkelijk nóg beter?

Nou nee. Beter kon het niet, maar wel slechter. Veel slechter.

Het begin begint nu zo:

Op een broeihete lentedag daagden omtrent zonsondergang twee burgers op in het park rond de Patriarchvijver. De ene, een in grijs zomertenue gestoken veertiger, was klein van stuk, donkerharig, weldoorvoed en kalend. Hij hield zijn onberispelijke dophoedje in de hand en zijn zorgvuldig geschoren gelaat was getooid met in donkerhoornen montuur gevatte brillegazen van metafysische afmetingen. De ander was een breedgeschouderde jongeman met rood stekeltjeshaar, op de kruin waarvan scheef een ruitjespet hing. Hij droeg een houthakkershemd, een kreukelige witte broek en zwarte gymnastiekschoenen.

Weg zijn de ‘staatsburgers’, het ‘een hunner’, de ‘jonkman’, de ‘onverzorgde pruik rood haar’, het ‘cowboyhemd’, allemaal dingen die je perfect zo kan zeggen zonder de werkelijkheid van het originele Russisch geweld aan te doen. Het meest stoort me nog de toondove verandering van ‘staatsburgers’ in ‘burgers’. Het eerste woord geeft precies de juiste ironische distantie mee die het Russisch met Boelgakovs ‘grazjdanina’ ook heeft, en de zin loopt er eindeloos veel beter van.

Het ‘broze pasteitje’ is gesneuveld omdat het bewuste hoofddeksel inderdaad letterlijk een ‘pasteihoedje’ heet, vanwege de bootvorm van het pasteitje. Maar een ‘dophoedje’ is het ook niet, dus van mij had de fout mogen blijven staan. Je ziet het voor je, dat dragen van zijn hoed ‘alsof het een broos pasteitje was’ en het past perfect in het ritme van de zin, en daar gaat het toch allereerst om.

En zo is de hele vertaling naar de gallemiezen geholpen. Het ‘lacy’ werd ‘ach’ (In het Russisch ook geen gemarkeerd taalgebruik! - hoor ik de herzieners zeggen), de ‘spigiater’ werd weer een gewone ‘psychiater’ (Geen grapjes maken die er niet staan! - h.i.d.h.z.), en de fraaie drieslag ‘Ja, hij is wijlen, rip en voor de raven’ vinden we ook niet meer terug. Omdat er in het Russisch ook geen drieslag stond (Niet mooier maken dan het is! - h.i.d.h.z.), is de frase teruggeknipt tot het ultrafletse, hobbelig-onritmische ‘Ja, hij is wijlen, wijlen...’

Alle enthousiasme is uit de vertaling geknepen, terwijl het juist om enthousiasme gaat, hebben wij net van Hawinkels geleerd. Het gaat om een bóék godallejezus (zou je willen uitroepen, en ik doe het bij dezen), een roman, niet om een vertaling! Je vertaalt niet voor je collega's, je vertaalt voor je lezers! De meester en Margarita is een Nederlands boek, en dat niet alleen, het is een Nederlands meesterwerk, en dat niet zonder reden. Die reden is namelijk precies die drieslag, het ‘wijlen, rip en voor de raven’ die in de herziening wijlen, rip en voor de raven is gegaan. Het is precies de sjeu en de sjmeu en de volmaakte toon die nu voorgoed is verkloot.

Een tijdje terug bepleitte ik (in een Webfilter Vrijdag Vertaaldagcolumn, 2020: week 29) de oprichting van een Vertaalcanon, waarin de beste van de beste vertalingen moeten worden opgenomen, de vertalingen die met recht tot de literaire Nederlandstalige canon gerekend kunnen worden. Dus feitelijk oorspronkelijke Nederlandse werken, zij het in oorsprong uit een vreemde taal. Daarin horen dan ook - of mis-

[p. 7]

schien wel juist - vertalingen thuis die ondanks hun ontegenzeggelijke kwaliteiten niet meer gedrukt worden, omdat er inmiddels nieuwere, versere voor in de plaats gekomen zijn en deze voor verouderd doorgaan (wat a. niet zo hoeft te zijn en b. niet altijd een criterium voor geweldigheid is). De eerste Rabelaisvertaling uit 1682, De dolinge van Ulysse van Coornhert zouden erin moeten, de eerste vertaling van Don Quichot door Lambert van de Bos uit 1670 (waarover Philippe Humblé in Webfilter schreef, 2016: week 51), de Hawinkelsvertalingen van Ecce Homo en De antichrist - maar dan wel in hun eerste staat. De meester en Margarita is net zo'n canoniek vertaalkanon, maar die zal wat mij betreft alleen in de oorspronkelijke versie op de lijst kunnen komen.