Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 8]

[p. 9]

Els Snick
Lezen in tijden van pandemie
Over vertaleritis, Rothitis en coronitis

Dankzij corona heb ik het voorbije jaar veel meer gelezen dan anders. Ook boeken die weinig of niets met mijn werk te maken hebben. Die in de boekhandel naar me lonkten, die al jaren in mijn kast wachtten om gelezen te worden of waar iedereen het plotseling over had. Zoals De pest van Albert Camus. Ik lees maar zelden romans uit andere talen dan het Duits en door dat nu wel te doen, ontdekte ik een onhebbelijkheid die ik gemakshalve vertaleritis noem: ik meen om de haverklap te weten wat er in het origineel heeft gestaan en probeer dan een betere vertaling voor een woord of een zinsnede te bedenken. Het speelt me zelfs parten bij Nederlandstalige romans. In De opgang van Stefan Hertmans ergerde ik me bijvoorbeeld aan het woord ‘Hajot’, dat Hertmans bezigt voor de Hitlerjugend, de hj, ‘ha’ en ‘jot’ in gesproken Duits. Dat zou ik dus anders hebben vertaald, als het een vertaling was geweest.

Verleden week las ik De rat van Amsterdam van Pieter Waterdrinker en daarbij speelde mijn andere beroepsmisvorming op: ik zag talloze verwijzingen naar Joseph Roth. Waterdrinker had me met het motto van zijn boek, een citaat uit de roman Het Spinnenweb, wel een zetje gegeven. De ‘rat van Amsterdam’, zoals het hoofdpersonage zichzelf noemt, is de Letse bajesklant Ruben Katz. Hij vluchtte als kind met zijn ouders uit de Sovjet-Unie met een vervalste pas, waardoor hij de joodse identiteit en uiteindelijk de status van politiek vluchteling verwierf. Jaren later schrijft hij in een Nederlandse cel zijn memoires. Hij zit vast wegens valsheid in geschrifte, maar blijkt ook verdacht van moord op een miljonairsdochter.

De roman herinnert aan De biecht van een moordenaar van Joseph Roth, recent door Elly Schippers vertaald. Hij schreef deze roman in 1936 in Amsterdam, waar hij als vluchteling uit naziDuitsland verbleef. Daarin vertelt een Russische emigrant hoe hij aan zijn bijnaam ‘de moordenaar’ is gekomen. ‘Aan Joseph Roth schijnt een moordenaar verloren te zijn gegaan,’ schreef Albert Vigoleis Thelen destijds in een recensie over de Biecht. ‘Het aantal boeken van zijn hand, waarin een grote of kleine, maar altijd fascinerende moordenaar in het centrum staat, groeit aan. Tarabas, Napoleon, thans weer de nieuwe held in De biecht van een moordenaar.’

In Amsterdam was Joseph Roth bevriend met Maurits Dekker, auteur van de roman Waarom ik niet krankzinnig ben die duidelijk model heeft gestaan voor de Biecht. Roth hutselde de ingrediënten van Dekkers moordenaarsverhaal wat door elkaar en voegde er een eigen slot aan toe. De toestand was benard: er was altijd gebrek aan geld, maar ook aan tijd om zo snel mogelijk weer een nieuwe roman te verzinnen. Roth koesterde na het succes van Radetzkymarsch in 1932 grootse plannen voor een roman over zijn jeugd, maar als emigrant vond hij geen enkele uitgever bereid hem een jaar lang de nodige voorschotten te betalen. De Nederlandse literaire kritiek had Maurits Dekker nooit serieus genomen. Jan Greshoff noemde hem ‘een dom schoolmeester-

[p. 10]

tje uit de bas-fonds van de Nederlandse literatuur’. Daarom stelde Dekker Waarom ik niet krankzinnig ben voor als een vertaling uit het Russisch, geschreven door ene Boris Robazki en vertaald door (de Amsterdamse anarchist en uitgever) Anton Bakels. De critici waren wild enthousiast, die Robazki was een nieuwe Dostojevski!

Mijn Rothitisch is geen onaangename kwaal. Het is eerder een spelletje, waarbij ik de schrijver betrap op (soms onbedoelde) Rothverwijzingen. Ha, die Ruben Katz heeft ook een drankprobleem! Dat soort dingen. Waterdrinker speelt gezellig mee. Zo leest Ruben Katz in zijn cel een krantenartikel over zijn zaak, geschreven door ene Floris Tulp van Veezel. (Zo'n naam kan alleen een verzinsel zijn, dus ook het artikel?) Van Veezel blijkt de vermeende moordenaar en rioolrat Katz al lang op het spoor te zijn, hem zelfs in Rusland te hebben ontmoet. ‘Werkelijk, die journalist bezit een voortreffelijke stijl,’ complimenteert Katz hem. Maar hij betrapt hem ook op gestolen zinnen uit een reisbeschrijving over Wolga uit 1926 van Joseph Roth: ‘De boot ligt wit en feestelijk in de haven. Hij doet aan zondagen denken.’ Mij deden beide zinnetjes vrolijk opveren, ik heb ze immers zelf vertaald, ze staan in de bundel Spoken in Moskou. Ruben Katz doorziet Van Veezels werkwijze, een hedendaagse kopie van de manier waarop Roth te werk ging: ‘Die snurker hanteert een duivels slimme techniek. Eerst komt-ie met wat sfeerbeschrijvingen, dan voert hij de broodnodige stemmen op - de vox-pop - waarna hij met zijn bijzonderheden [...] Wikipedia plundert en de buit er behendig doorheen flanst.’

Katz laat af en toe opvallend het woord ‘neger’ vallen. Daar speelde Joseph Roth graag mee. Hij keerde het binnenstebuiten. In zijn tijd waarschuwden de hitlerianen voor de Verjudung en de Vernegerung van de Duitse samenleving. Het n-woord wordt tegenwoordig door vertalers soms vermeden, al dan niet op verzoek van de uitgever, maar bij Roth kun je van ‘neger’ onmogelijk een ‘zwarte’ maken. Je zou te veel verliezen, zoals in de reportage ‘Een jood gaat naar Amerika’ (uit: Joden op drift), waar Roth verklaart waarom Amerika voor de Oost-Europese joden het beloofde land is: ‘omdat daar nog joodsere joden zijn, namelijk negers. Ook in Amerika blijft een jood natuurlijk een jood. Maar hij is toch eerst en vooral een blanke’.

Mijn favoriete personage uit Roths feuilletons is trouwens ‘de blonde neger’. Deze zwarte man met het bleke haar, door Roth ‘een schitterende mengeling’ genoemd, is de zoon van een Franse soldaat uit het vreemdelingenlegioen en een zwarte vrouw die in Duitsland is opgegroeid. Aan zijn accent hoort Roth dat hij uit Beieren komt: ‘een Grüss-Gott-neger!’ De man leest Goethe en speelt viool. ‘Bijna zuiver Arisch! Veel verstandiger dan die Hitler uit de negerstam van de Opper-Oostenrijkers!’

Ruben Katz is net als Roth een verloren ziel, heimatlos, een verstotene die eeuwig op zoek blijft naar liefde en geluk. Maar hij maakt in Rusland iets mee dat Roth wellicht nooit had kunnen verzinnen wegens te ongeloofwaardig: er breekt een wereldwijde, zeer besmettelijke ziekte uit, met wortels in China. Mensen moeten in quarantaine, iedereen draagt mondkapjes. Dit is zo herkenbaar dat het wel over de huidige pandemie moet gaan. Of lijd ik ook al aan coronitis?