Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 24]

Henny Corver
Het leukste vak op aarde

Wat heeft een vertaler te melden dat relevant kan zijn voor collega's aan het begin van hun loopbaan? Hoe breng je over wat vertalen zo leuk maakt dat na 45 jaar je werkplezier en het gevoel nieuwe inzichten te krijgen nog altijd even groot zijn? Een overzicht van een lange vertaalcarrière heeft een hoog tempo-doeloegehalte; de werkwijze van ‘vroeger’ is radicaal veranderd door de komst van de tekstverwerker en internet. Daar komt bij dat de wegen naar werk, ook met een vertaalopleiding, in de regel via-via en met een snufje geluk verlopen. Dit relaas is dus niet zozeer een routekaart als wel een inkijkje in hoe ik in de vertalerij ben beland, hoe mijn opvattingen over en uitoefening van het vak zich hebben ontwikkeld en hoe ik omga met praktische aspecten van het werk. Een - dat kan niet anders - persoonlijk verhaal dus, maar met elementen die misschien van nut kunnen zijn voor collega's aan het begin van hun, hopelijk even lange, carrière.

Literair vertaler word je zelden via een vacature. Zelfs een vakopleiding is, hoewel een groot pre, niet vereist. Bij mijn eerste schreden op het vertaalpad, begin jaren zeventig, heb ik de enorme mazzel gehad dat een studiegenoot Engels in Utrecht me net vóór was: Pon Ruiter. Ik noem hem bij naam omdat hij niet alleen mij, maar tal van collega's genereus een kontje de vertaalladder op heeft gegeven. Pon, veelzijdig en veelgevraagd vanwege zijn snelheid en ‘doen we’-werkethos, haalde in zijn toenmalige genre - fantasy en sciencefiction - zo veel werk binnen dat het zelfs hem te veel werd. In plaats van opdrachten af te slaan gunde hij beginnende collega's een paar hoofdstukken en, bij gebleken kwaliteit, halve boeken. Zo konden zij onder zijn patroonschap - en naam - ervaring opdoen, waarna hij hen bij een uitgever introduceerde. Nog steeds weten uitgevers Pon te vinden wanneer er voor een onmogelijke spoedklus een gedegen vertaalteam moet worden opgetuigd.

Van hoofdstukken over ruimtewezens met giraffekoppen en futuristische snelwegbendes promoveerde ik naar hele boeken in het avonturen- en crimegenre (Alistair MacLean, Hammond Innes, P.D. James). Maar hoewel ik daar veel in kwijt kon, boden ze niet wat ik nou écht leuk vond: het vertalen van humor en woordspelingen in dialoogvorm. Karakteristiek dus voor een heel ander medium: film en televisie. Begin 1983 werd ik, na een streng ‘toelatingsexamen’ (luistertest, toets idioom/algemene ontwikkeling en het vertalen van een filmfragment) aangenomen bij de vertaalafdeling van het nob, de ‘televisie’. Daar kwam ik mijn vertaalvriend Pon weer tegen, die ruim twintig jaar mijn collega is geweest alvorens naar de boeken terug te keren.

De Vertaalafdeling was mijn ultieme leerschool. Als noviet werd je ingewerkt en begeleid door een eindredacteur, die je de essentiële elementen van het ondertitelen bijbracht: timen, dat wil zeggen gesproken tekst opdelen in logische eenheden en die in ondertitels vertalen; de brontaal comprimeren (vanwege de leessnelheid van de gemiddelde kijker) en getrouw weerge-

[p. 25]

ven in soepel Nederlands. Ook leerde je vanwege de heilige deadline - het uitzendtijdstip - snél de essentie te destilleren en vertaalkeuzes te maken. De aldus aangeleerde discipline komt mij en menige oud-ondertitelaar die naam heeft gemaakt als literair vertaler nog altijd van pas.

Henny Corver op het nob, 1985

Al het vertaalwerk werd (en wordt) door de eindredactie nagekeken. Die gaf terugkoppeling en stuurde waar nodig bij. Op de afdeling werkte je samen met collega-vertalers, van wie je ook heel veel opstak. Zij hadden meestal evenmin een vertaalopleiding gehad, maar waren via fascinerende omwegen in de vertalerij beland. ‘Een open inrichting’, noemde een collega het. Een humoristische overdrijving, maar zoals elke overdrijving met een kern van waarheid.

Komische series en films werden algauw mijn specialiteit. Cheers, The Young Ones, Absolutely Fabulous, screwball comedies. Een genre waarbij verbale lenigheid en lef kwamen kijken, al ging mijn enthousiasme wel eens met me op de loop en moest de eindredactie mijn al te uitbundige invallen temperen. Net als de brontaal moet immers je ego niet door de vertaling heen schijnen. Zoals een verstandige collega het uitdrukte: ‘Een vertaling hoort als een goede bril te zijn: je voelt hem niet, maar je gaat er beter door zien.’

Door de toenemende nadruk bij de publieke omroep op Nederlandstalige programma's verdween mijn core business steeds meer naar de commerciële zenders met hun eigen vertalers. In plaats van het komische werk achterna te gaan, ben ik me gaan toeleggen op serieuzere programma's en commentaarvertalingen voor documentaires en natuurseries. Commentaar (‘voice-over’) is platte tekst die hardop wordt uitgesproken. Als vertaler moet je dus rekening houden met het spraak- en ademhalingsritme van de inspreker en de accenten die hij of zij legt. Geen complexe ingebedde zinnen, maar ook geen staccato zinnetjes. De tekst moet in een ‘ademend’ ritme uit te spreken zijn, wat ik controleerde door al vertalend de tekst voor me uit te prevelen.

In 33 jaar nob, van Scooby Doo tot Planet Earth,

[p. 26]

heb ik zo een aantal essentiële eigenschappen van vertalen geleerd: heldere, levendige zinnen formuleren, intuïtieve keuzes maken zonder de brontekst uit het oog te verliezen, snel en geconcentreerd werken en kritiek ter harte nemen. En vooral: de balans vinden tussen eigenzinnig en bedachtzaam. Daarnaast heb ik door veel te lezen en tv te kijken (met Engelstalige ondertiteling) een brede Engelse woordenschat opgebouwd.

Een paar jaar voor mijn pensioen heb ik, het vak nog lang niet moe, het vertalen van boeken weer opgepakt. Mijn tv-ervaring in alle mogelijke genres kan ik nu kwijt in literaire non-fictie: van research-intensieve dieetkookboeken en psychiatrische casestudies tot de verbale en mentale acrobatiek van Stephen Fry en Annie Dillard.

Uitgevers hechten, dat is logisch, grote waarde aan ervaring; niet voor niets hanteerde het nob jarenlang een minimumleeftijd van dertig jaar. Maar er zijn ook niet-vertaaltechnische factoren die maken dat een uitgever graag met je werkt. Stiptheid is zo'n factor: je houden aan je deadline, je toezeggingen waarmaken. Ook betrokkenheid is essentieel: veel overleggen met je redacteur en eventuele medevertalers, twijfels bijtijds uitspreken en samen oplossen. Zorgvuldigheid is vanzelfsprekend: een gedegen geresearcht, maar ook net en foutloos bestand aanleveren. De digitalisering vormt in dat opzicht de waterscheiding in mijn vertalersbestaan. De overgang van de bolletjes-ibm (weliswaar met revolutionaire ‘correctietoets’) en handmatig gecorrigeerde kopij naar in een handomdraai wissen, omzetten en invoegen heeft de hardwarekant van het vak oneindig vergemakkelijkt. Een minstens even grote verandering is de komst van internet met zoekmachines geweest. In plaats van logge, moeilijk toegankelijke en bij verschijning al verouderde naslagwerken kun je nu om het even welk begrip, acroniem of obscuur beestje invoeren en even later krijg je het antwoord - dat je uiteraard wel op betrouwbaarheid moet controleren.

Het is dom en jammer dat ik de digitale revolutie niet van meet af aan enthousiast heb omarmd en het heb gelaten bij basale handigheidjes. Mijn slordigheden en fouten zijn vaak terug te voeren op deze technologische koudwatervrees. Een ander manco is dat ik me nooit goed journalistiek jargon heb eigengemaakt; in dat genre vertaal ik vaak te wijdlopig omdat ik niet op die ene, precíés goede term weet te komen. Ook heb ik een hardnekkige blinde vlek voor getallen; ik neem bijvoorbeeld het paginanummer over in plaats van het getal dat in de tekst staat. Ik probeer er alert op te zijn, en persklaarmakers en redacteurs zijn dat inmiddels ook...

Is mijn professionele instelling (spelen met taal, dúrven, de brontaal eer aandoen) ongewijzigd gebleven, mijn manier van werken is door de jaren heen wel veranderd. Van een intuïtief vertaler die afging op de spontane eerste vondst ben ik een voorzichtiger vertaler geworden. Me vrijheden veroorloven doe ik nog steeds: in een autobiografie van Stephen Fry ‘pulverized Andean flake’ (cocaïne) vertalen met ‘gestampte Andesmuisjes’ bijvoorbeeld. Of een écht onvertaalbare grap compenseren met een kwinkslag elders. Maar altijd met beleid.

Sinds ik me ben gaan realiseren dat auteurs hun werk intensief herschrijven, en dat soepelheid in het Nederlands minstens even belangrijk is als kennis van de brontaal, steek ik veel meer tijd in revisies. Mijn werkwijze (let wel: het is geen wet van Meden en Perzen) is als volgt: ik zet een snelle basisvertaling op, die ik in achtereenvolgende verfijningsrondes ‘Nederlandser’ en soepeler tracht te maken. Eerst ga ik aan de gang met de zinsbouw. Al te kronkelige zinnen splits ik; ook zet ik waar nodig zinsdelen om of voeg

[p. 27]

een zinsdeel bij de voorgaande of volgende zin. Heel af en toe, en ik besef dat dit bij literaire romans anathema is, laat ik een bijzinnetje dat het ritme al te zeer verstoort onvertaald. Dit probeer ik resoluut, maar spaarzaam te doen, zonder de stijl van het origineel te bruuskeren. Daarna ga ik stilistisch tweaken: kunnen termen of uitdrukkingen beter, passen ze ritmisch en hebben ze de juiste nuance? Hierbij maak ik gebruik van een Van Dale e-n uit het papieren tijdperk (1984), waarin idiolect van vroeger te vinden is. Het onvolprezen Het juiste woord biedt een veelvoud aan (soms heerlijk exotische) synoniemen die je zelf niet paraat hebt, maar wel herkent als, eh, het juiste woord. Een laatste strenge revisie dient om onterecht veroorloofde vrijheden terug te schroeven en de laatste puntjes op de i te zetten. Leidraad bij deze hele procedure is de ‘stem’ van de auteur tot uitdrukking te brengen, alsof hij of zij je toespreekt, met alle emoties en nuances die in een stem vervat zijn.

Na de correctie door de persklaarmaker - zij zijn de unsung heroes van het vertaalproces - loop ik de hele tekst nog eens door; hetzelfde geldt voor de drukproef.

Zo'n uitgebreide werkwijze is alleen mogelijk als je er de tijd voor kunt nemen (geen financiële druk) en als je er de tijd voor krijgt (een redelijke oplevertermijn). Dat laatste is niet altijd het geval en dat is jammer, want een gedrukte tekst staat er voor altijd; dan dient die ook optimaal te zijn.

Contact met auteurs heb ik zelden. De enkele keer dat ik een auteur moet raadplegen, loopt dat via de bureauredacteur en de agent van de auteur, die doorgaans van harte meewerkt. Eén keer hoopte ik op een verhelderend woord over een abstruus zinnetje, maar mailde de agent terug dat de auteur geen vragen over haar werk meer beantwoordt.

Misschien heb ik gewoon heel veel geluk, maar uitgevers en redacteuren ken ik niet anders dan als bevlogen en hartelijk. Mails worden snel beantwoord, verzoeken - ook onmogelijke - worden zo aardig gebracht dat je ze met plezier inwilligt. Je hebt, kortom, het gevoel samen te werken aan een zo mooi mogelijk product.

Soms, vanwege een krappe deadline bijvoorbeeld, is een boekvertaling groepswerk. Samenwerken met collega's is, hoe je vertalershart ook kreunt als een tekst bruut in stukken moet worden gehakt, altijd plezierig en vruchtbaar. Met een stel partners in crime onder idiote tijdsdruk een klus tot een goed einde brengen geeft een enorme kick. Essentieel daarbij is dat je onderling goede afspraken maakt én dat iemand de regie voert. Als primus inter pares het werk van medevertalers redigeren vind ik lastig. Mijn gevoel verantwoordelijk te zijn voor een degelijk eindproduct levert wel eens ingrepen op die voor de vertaler frustrerend zijn en belerend overkomen. Zelf kritiek incasseren, de andere kant van de medaille, vind ik niet gemakkelijk, maar gaat me beter af nu ik heb geleerd dat die eigenlijk altijd terecht is.

In vierenhalf decennium ben ik van jonge hond die driest in elke opdracht dook geëvolueerd tot een vertaler die zonder fanfare, maar nog steeds met hart en ziel een auteur een Nederlandse stem probeert te geven. Is het nog steeds het leukste vak op aarde? Het wordt er alleen maar leuker op.