Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 21]

Irina Michajlova
Hoe het allemaal begon

De aanloop van mijn vertalersleven heeft heel lang geduurd, omdat ik in een moeizaam¹ land ben geboren: de Sovjet-Unie. Toen ik in 1977 was afgestudeerd als neerlandica, wilde ik niets liever dan uit het Nederlands vertalen. Daarom bezocht ik in de jaren tachtig zes of zeven jaar lang vertaalseminars in het kader van de activiteiten van de Bond van Sovjetschrijvers. De seminars werden geleid door I.P. Streblova, vertaalster Deens en Duits, die ook andere Germaanse talen goed aanvoelde en af en toe foutjes ontdekte in mijn vertalingen uit het Nederlands. Wij mochten zelf kiezen wat we gingen vertalen, bekritiseerden elkaars vertalingen vurig, namen deel aan allerlei vertaalwedstrijden en wonnen ze ook, want we hadden allemaal talent. Aan het eind van elk studiejaar, in mei - als de bomen in alle parken in bloei staan en vooral kastanjebomen met hun kaarsvormige bloemen fantastisch mooi zijn - werden vertaalavonden gehouden in het mooie paleis aan de Neva waar de schrijversbond gehuisvest was. Op die vertaalavonden nodigden we onze vriendjes uit: wij lazen onze vertalingen voor en zij klapten in hun handen en daarna gingen we met z'n allen langs de Neva wandelen. Uit die tijd herinner ik me het geluksgevoel dat mij nog steeds vervult als ik een mooie tekst aan het vertalen ben. Ook herinner ik me de avond waarop ik een stukje uit Nescio's Titaantjes voorlas. Daarna stonden we op een brug over de Neva naar precies zo'n zelfde zonsondergang te kijken als destijds de Titaantjes, en het was heerlijk. Jongens en meisjes waren we, maar aardige jongens en meisjes, al zeg ik 't zelf.

Het enige wat minder aardig was, was dat we in de jaren tachtig als vertalers geen toekomst leken te hebben; we dachten dat onze vertalingen nooit gepubliceerd zouden worden. In de Sovjet-Unie was de boekproductie voor honderd procent gecentraliseerd en gecontroleerd door de autoriteiten; je moest een van de happy few zijn, graag ook lid van de Communistische Partij, om een vertaling in een krant of tijdschrift of verhalenbundel te mogen publiceren.

Maar op een gegeven moment viel de Sovjet-Unie uit elkaar als een reus op lemen voeten en in 1991 kreeg ik mijn eerste vertaalopdracht: enkele artikelen van Johan Huizinga, onder andere ‘Over de historische levensidealen’, die toen, kort na de dood van alle communistische levensidealen, heel erg actueel bleken voor ons land. Gek genoeg kwam de opdracht niet van een Russische uitgever, ook niet van een of andere Nederlandse instantie, maar uit Londen. Tussen 1966 en 1992 bestond daar uitgeverij Overseas Publications Interchange, die door emigranten uit de Sovjet-Unie was opgericht en mooie boeken in het Russisch publiceerde die in de Sovjet-Unie niet mochten verschijnen. Begin jaren negentig mocht alles in Rusland, er was vrijheid en democratie, maar er was geen geld om iets te ondernemen.

Ik zou dus ruim tweehonderd pagina's historische tekst vertalen. Vandaag de dag zou het ook moeilijk zijn, maar in 1991 was het dertig keer zo moeilijk als nu. Er bestond nog geen internet,

1 Dit woordje ontleen ik aan Annie M.G. Schmidt, van wie ik in 1993 een kaart ontving waarin ze onder meer schreef: ‘Ik wens je veel succes en ook veel sterkte in dat moeizame land van jullie’.

[p. 22]

geen e-mail om Nederlandse vrienden te consulteren, naar Nederland bellen was ook geen optie, want dat was voor mij niet te betalen. Vooral lastig waren de talloze historische verwijzingen in Huizinga's teksten; ik moest in Russische bronnen naar de beschrijving van die historische gebeurtenissen zoeken om de correcte, dat wil zeggen algemeen aanvaarde, Russische termen te vinden - iets wat tegenwoordig dankzij Wikipedia een fluitje van een cent is. Hetzelfde geldt voor de correcte transcriptie met cyrillische letters van de namen van talloze bekende en onbekende historici die door Huizinga worden geciteerd, bijvoorbeeld Spranger, Jolles, Tocqueville of Pourtalès - dat betekende zoeken en zoeken.

Irina Michajlova begin jaren tachtig

Ik moet eerlijk bekennen dat ik één zin uit De taak der cultuurgeschiedenis helemaal niet begreep, zelfs niet na consultatie van een paar belezen Nederlanders. Die zin luidt: ‘De moderne uitgever, hoogst belangrijk cultuur-werktuig als hij is, is een wezen, dat door zijn functie genoodzaakt is, voortdurend scheel te zien, of wil men het minder ad hominem, te kijken met den zoogenaamden stierenblik.’² Grapjes in een vreemde taal zijn nu eenmaal moeilijk te snappen en ‘stierenblik’ staat niet in Van Dale. Dus ik fantaseerde maar hoe een scheelogige stier kan kijken en schreef het toe aan de moderne uitgever. Ik was vreselijk bang dat iemand deze al te vrije vertaling zou ontdekken of dat er een stem uit de hemel zou klinken en mijn vertaalmisdaad bekendmaken. Maar dat gebeurde niet. Bijna dertig jaar lang, tot op de dag van vandaag, heb ik die zin niet durven herlezen.

Na Johan Huizinga was er een jarenlange pauze in mijn vertalerschap. Tot het jaar 1997 toen in Rusland en Nederland een reeks manifestaties werd gehouden ter gelegenheid van het eerste bezoek van Peter de Grote aan de Nederlanden driehonderd jaar daarvoor. Er was ook

2 www.dbnl.org/tekst/huiz003gesc03_01/huiz003gesc03_01_0004.php

[p. 23]

een literair programma. Er kwamen medewerkers van het nlpvf naar Sint-Petersburg om aan Petersburgse uitgevers het systeem van subsidies uit te leggen.³ Tegen die tijd waren er namelijk al een aantal nieuwe, kleinere uitgeverijen ontstaan. De energieke en scheelziende uitgevers met hun stierenblik snapten het systeem van subsidies onmiddellijk en namen contact op met Petersburgse neerlandici. Toen mocht ik zelf een boek kiezen dat ik zou willen vertalen, en het was De slag om de Blauwbrug door A.F.Th. van der Heijden. Eerst moest ik natuurlijk, in overeenstemming met de regels van het nlpvf, een proefvertaling laten beoordelen, die overigens snel werd goedgekeurd.

Die proefvertaling werd onder meer gelezen door de Nederlandse schrijver, slavist en vertaler Russisch-Nederlands Kees Verheul. Kees is en blijft een heel erg belangrijke figuur in de Russisch-Nederlandse literaire contacten. Op dat ogenblik zocht hij naar een vertaler voor zijn roman Villa Bermond, die hij in het Petersburgse literaire tijdschrift Zvezda zou publiceren. Hij stelde mij voor Villa Bermond te vertalen en beloofde me daarbij ‘mee te denken’ om het resultaat vervolgens te autoriseren. Het kwam erop neer dat ik hem elk vertaald hoofdstuk meteen per post stuurde en hij mijn Russische tekst corrigeerde om dan samen naar de beste variant te zoeken. Toen hij in Sint-Petersburg was, zaten we uren en uren lang naast elkaar zin voor zin te bespreken. Dat vind ik absoluut de beste manier om te leren vertalen en ik ben er heel erg trots op dat ik die lessen van Kees Verheul heb gekregen. Intussen heb ik een aantal artikelen geschreven waarin ik de correcties op een rijtje zet die Kees met zijn toverpotlood in de marge van mijn vertalingen maakte: dankzij die kleine correcties begon mijn nogal bleke en hier en daar matte tekst te fonkelen en te glanzen. Om het kort samen te vatten: de grootste vijanden van de vertaler zijn volgens Kees uitleggerigheid, langdradigheid en het streven naar ‘moois’. ‘Ik heb een wilde en lelijke zin geschreven, waarom wil je hem minder lelijk maken?’

Villa Bermond en De slag om de Blauwbrug verschenen bijna tegelijkertijd: in 1998 en 1999. Sindsdien heb ik altijd een vertaling onder handen. Want ik vind het prachtig om mijn leesplezier met landgenoten te kunnen delen.

3 Ik wil graag van de gelegenheid gebruikmaken om het nlpvf van toen en het Nederlands Letterenfonds van nu hartelijk te bedanken voor wat ze deden en doen om ons vertalersvolk te helpen.