Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 28]

Judit Gera
Verlangen en verzet

Hoe het allemaal begon

De reden waarom ik vertaler ben geworden van Nederlandse literatuur is terug te voeren op mijn kindertijd en de situatie van het gezin waarin ik opgroeide. Mijn grootvader en in mindere mate mijn moeder wilden dat ik Duits zou leren. In hun familie was naast het Hongaars immers het Duits de voertaal. Vanaf mijn zesde probeerden ze in het Duits met mij te communiceren. Ik vond het heel geforceerd. Duits klonk niet mooi. Later ‘ontdekte’ ik het Engels. Dit had te maken met de opkomst van de Engelstalige popmuziek. Die taal was naar mijn gevoel losser, cooler en stond voor vrijheid. Daar kwam nog bij dat het Engels vanuit Hongarije niet alleen voor de persoonlijke maar ook voor de politieke vrijheid stond.

Er was een reisje naar Londen en Amsterdam toen ik twintig was. Daarmee kreeg het Engels een sterke concurrentie: het Nederlands. Londen was adembenemend, maar veel te groot, niet te overzien en deftig. Daarentegen was Amsterdam het centrum van de hippies op de Dam, klein en bohemien. Tegelijkertijd was er burgerlijkheid in de goede zin van het woord: mooie herenhuizen, schone straten, leuke etalages, vrolijke mensen, interieurs met mooie meubels en gezellige, kleine tuinen. Het splinternieuwe Van Gogh Museum was onlangs geopend. Het gebouw vertegenwoordigde alles wat toen in de architectuur modern was. Op de zeventiende-eeuwse Hollandse schilderijen in het Rijksmuseum zag ik een wereld die zich op straat voortzette wanneer ik het museum uit stapte. De taal vond ik hip, juist omdat die minder bekend was, een struis alternatief voor het Engels.

Op de universiteit studeerde ik Hongaarse en Engelse taal- en letterkunde. Maar opeens zag ik daar een kleine advertentie voor het Nederlands. Het was destijds een piepklein bijvak waarin vooral de taal centraal stond; de universiteitsbibliotheek beschikte over een stuk of vijf literaire werken. Ik schreef me ervoor in. Het werd mijn derde vak. Het vak van mijn leven.

Verlangen

Dat ik Nederlandse literatuur ben begonnen te vertalen had ook te maken met verlangen. De maatschappij van waaruit ik de Nederlandse zag was een arme, grijze, saaie en onvriendelijke: de socialistische maatschappij die weliswaar de vrolijkste barak van het Oostblok genoemd werd, maar het was in Hongarije wel degelijk somber met de beperkingen van allerlei vrijheden: onder andere die van pers, reizen en meningsuiting. Amsterdam, die bruisende, veelkleurige en vriendelijke stad, leek een onbereikbare wereld. Ik idealiseerde Nederland en verlangde naar een wereld die ik daar zag. Vanuit dit verlangen zijn mijn vertaalactiviteiten geboren. Al vertalend eigende ik me die vrije wereld toe. Ik kreeg het gevoel er een beetje bij te horen.

In 1974 of 1975 werd er een prijsvraag voor jonge literair vertalers uitgeschreven door het niet meer bestaande tijdschrift voor wereldliteratuur Nagyvilág [Grote wereld]. Je werd aangemoedigd een vertaling van een verhaal van een contemporaine

[p. 29]

buitenlandse auteur in te sturen. Ik had geen enkele Nederlandstalige verhalenbundel in mijn bezit, de bibliotheken en antiquariaten hadden die evenmin en het was de tijd van vóór het internet. Het verhaal ‘De kus’ van Dirk Ayelt Kooiman was me toegestuurd door de Hongaars-Nederlandse dichter en essayist Erika Dedinszky. Erika hielp me in die tijd af en toe als het om de Nederlandse literatuur ging. Ik won de tweede of derde prijs met de vertaling - ik herinner me niet meer welke. Maar wat was ik er blij mee. Het gaf me een grote impuls om door te zetten.

De eerste pogingen

Na mijn studies op de universiteit ging ik in 1977 werken bij uitgeverij Magvető, een van de meest gerenommeerde uitgeverijen in Hongarije. Ik werd lector en redacteur van hedendaagse Engelsen Nederlandstalige literatuur. Daarnaast vertaalde ik regelmatig. Mijn keus werd aanvankelijk bepaald door wat er in Hongarije überhaupt beschikbaar was: de boeken in de universiteitsbibliotheek. Van die vijf literaire werken vertaalde ik als eerste Het bittere kruid van Marga Minco. Dat was lekker dun en geschreven in eenvoudige taal. Juist in die tijd werd een reeks van korte romans in piepklein formaat gelanceerd. De reeks heette Rakéta Regénytár (afgekort Ra-Re) [Raket Romanmagazijn]. Daar paste de novelle van Minco uitstekend in. Dat een tekst die in eenvoudige taal is geschreven makkelijk te vertalen zou zijn, was een grote vergissing. Mijn eerste inzicht in verband met vertalen heb ik aan de hand van Minco's tekst opgedaan: hoe eenvoudiger, hoe moeilijker. In de strakke, korte zinnen, het alledaagse taalgebruik is er geen ruimte voor de talige creativiteit van de vertaler. Tegelijkertijd moet je zorgen dat de vertaling niet monotoon klinkt, niet vreemd aandoet. Aangezien er in de novelle veel verwijzingen staan naar joodse rituelen die ik niet kende en daardoor niet kon vertalen, schreef ik een brief aan Marga Minco. Haar adres kreeg ik van de stichting waarvan de naam lang en ingewikkeld was, iets als: Stichting ter bevordering van het vertalen van Nederlands letterkundig werk. Ik geloofde mijn ogen niet toen er twee weken later een brief in de brievenbus lag met als afzender Marga Minco. Een bijzonder aardige brief met keurige antwoorden op al mijn vragen. Dat was het begin van een lange vriendschap. Elke keer als ik in Amsterdam was werd ik bij haar thuis uitgenodigd. Ze maakte lekkere maaltijden en we zaten met haar twee dochters gezellig rond de tafel in haar prachtige woonkamer te kletsen. Ze stelde zich altijd heel bescheiden op maar straalde tegelijkertijd grote kracht uit. Het was de kracht van haar bijzondere persoonlijkheid. Ze was erg geïnteresseerd in de politieke situatie in mijn land die toen - net zoals nu - verre van ideaal was. Het bittere kruid werd desalniettemin keurig uitgegeven. Het was een periode dat er een grote belangstelling bestond voor minder bekende talen en ik was een van de weinigen die Nederlandstalige literatuur rechtstreeks uit de oorspronkelijke taal vertaalden.

Mijn tweede vertaling was Terug naar Oegstgeest van Jan Wolkers. Dat boek maakte eveneens deel uit van de universiteitsbibliotheek. Ik vond het boek erg interessant. De afwisseling van verleden en heden in de hoofdstukken en de onverhulde manier waarop over seksualiteit werd geschreven maakten grote indruk op me. Ook het poëtische van de tekst sprak me aan. En het verzet tegen de autoriteit van de ouders was iets wat ook in Hongarije bij de tijdgeest hoorde. In de tijd dat ik aan de vertaling werkte kreeg ik ook mijn eerste kind. Er bestond destijds alleen een zakwoordenboek met 24.000 woorden samengesteld door een dominee, István Zugor. Woorden en uitdrukkingen in verband met sek-

[p. 30]

sualiteit stonden daar uiteraard niet in. Dat was geenszins voldoende voor het vertalen van Wolkers. Bovendien was ik niet met de Bijbel opgegroeid. Ik dacht: als een brief me zo schitterend kon helpen bij Het bittere kruid, waarom probeer ik dat dan niet ook met Wolkers? Maar ik werd algauw teleurgesteld. Hij wilde geen contact; hij maakte er een principekwestie van om geen contact te hebben met mensen uit het Oostblok. Een grote klap in het gezicht. Ik voelde me vernederd en onzeker - waar was ik in godsnaam mee bezig? Maar een contract had ik al, ik kon niet meer terug. Ik brak me het hoofd over de juiste betekenis van bepaalde zinnen waarvan ik de Bijbelse connotaties goed aanvoelde, maar niet altijd kon identificeren. Het was een lijdensweg: Wolkers gebruikte geen aanhalingstekens voor Bijbelse citaten, alles was ongemarkeerd in de tekst opgenomen - bij nader inzien was dit ook een vorm van verzet tegen de autoritaire opvoeding en de Bijbeltekst als strikt uitgangspunt voor het leven.

Judit Gera tijdens haar eerste bezoek aan Amsterdam in 1974

Het ging voor mij dus om een vrijheid die ik zelf niet had en die mij - zo ervoer ik het toen tenminste - ook nog eens door Wolkers ontnomen werd. Ik deed wat ik kon maar zoiets is geen excuus voor vertaalfouten. Zo kreeg ik een vernietigende kritiek van een Hongaarse die al lang in Nederland woonde (niet Dedinszky, maar iemand anders) en die mij onder andere de letterlijke vertaling van ‘ik fietste naar de school met de Bijbel’ - terecht - verweet. Ik vertaalde de zin alsof de ik-figuur de Bijbel bij zich had terwijl hij naar school fietste. Ik wist niets van scholen ‘met den Bijbel’. En ik had geen Nederlandstalige Bijbel. De studie Nederlands kon nog niet zo diepgaand zijn in die tijd, ik had niemand om vragen aan te stellen. De frustratie was enorm. Alsof dit allemaal niet genoeg was, werd ik er door een medewerker van de Stichting van beticht dat ik als vertaler de tekst van Wolkers aan censuur onderwierp. Dat had hij van horen zeggen, hijzelf las geen letter Hongaars. Hij ging ervan uit dat alle westerse boeken in het Oostblok

[p. 31]

in die tijd gecensureerd werden. Ik kon en ik wilde het tegendeel niet bewijzen. Er viel trouwens in die roman niets te censureren. Het was een moment dat ik dacht: ik ga ermee stoppen. Maar dezelfde mevrouw die de vernietigende kritiek in Bzzlletin leverde, stuurde me vervolgens een oud exemplaar van de Statenvertaling. Bij wijze van troost en misschien aanmoediging. Het is nog steeds een van de meest gekoesterde boeken van mijn bibliotheek.

Hoe het verder ging

Nadat ik in 1984 aan de universiteit ging werken, kreeg ik steeds minder tijd om te vertalen, maar ik gaf het niet op. Ik genoot enorm van het vertalen en wat er allemaal mee samenging: de herhaaldelijke verblijven in het Vertalershuis in Nederland en Vlaanderen, de persoonlijke ontmoetingen met auteurs als Thomas Rosenboom, Judith Herzberg, Chaja Polak, Marga Minco, Eric De Kuyper, Geert van Istendael, Benno Barnard, Joseph Pearce, Margot Vanderstraeten en nog vele anderen. Hierbij spreek ik dan ook mijn dankbaarheid uit voor de Vertalershuizen die mijn vertaalactiviteiten in grote mate steunden.

De uitreiking van de Martinus Nijhoffprijs in 2001 zorgde uiteraard voor een grote euforie. Ik wilde niet geloven dat het mij kon gebeuren. Vele jaren later kreeg ik nog een nare droom waarin die prijs door een strenge jury in de vernietigende aanwezigheid van het leespubliek plechtig teruggetrokken werd. De euforie van het vertalen gaat nog steeds van angsten vergezeld.

Vertaalopvatting

De Nederlandstalige cultuur is er een van ‘two in one’. Ik heb me altijd gezegend gevoeld om zowel de protestantse als de katholieke tradities van Europa van zo dichtbij te mogen leren kennen. Het verzet tegen het katholicisme bij Claus sprak me niet minder aan dan het verzet tegen het protestantisme bij Wolkers. De magische wereld van Houtekiet van Gerard Walschap werkte meeslepend. Het was met zijn exuberante, lange, meanderende zinnen een tegenhanger van Minco's Het bittere kruid. Ik liet mijn talige fantasie op de tekst los en genoot van de dwarrelende gebeurtenissen en emoties. Maar ik las ook de waarschuwing tegen het fascisme in dat boek. De scherpe analyse van de Belgische maatschappij in Het Belgisch labyrint van Geert van Istendael en de vermenging van politiek en literatuur bij de jonge Benno Barnard fascineerden mij. De flair van de beschrijvingen van Brussel en Oostende bij Eric De Kuyper, het spel tussen het Nederlands en het Frans, de steeds weer terugkerende grensoverschrijdingen tussen talen en culturen zoals in Mazzel tov van Margot Vanderstraeten, mijn recentste vertaalopdracht - ik genoot en geniet er nog steeds enorm van.

De Nederlandstalige cultuur is meer dan ‘twee in een’: het is ‘veel in een’. De literatuur is er het mooiste bewijs van. Er is migrantenliteratuur. Terwijl er bij ons zo goed als geen migranten zijn, voert de Hongaarse regering wrede propaganda tegen migratie. Er is een sterke herdenkingscultuur van de Tweede Wereldoorlog in Nederland onder andere met de 4 mei-voordrachten. Omdat de rol van Hongarije in de Tweede Wereldoorlog door de Hongaarse regering sterk vertekend wordt, heb ik met elf andere vertalers de rede vertaald die Arnon Grunberg dit jaar op die dag uitsprak. Er is (post)koloniale literatuur. Die is juist aantrekkelijk en actueel omdat Hongarije zelf nooit een koloniserende macht was, maar minderheden en vrouwen wist en weet te onderdrukken. Vertalen is voor mij dan ook: een daad van verzet en bevestiging. Het helpt om door een breder venster naar de wereld te kijken.